Yếu tố phi truyền thống trong thơ Trần Tế Xương

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------------------

ĐẬU THỊ THƯỜNG

YẾU TỐ PHI TRUYỀN THỐNG TRONG THƠ TRẦN TẾ XƯƠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 104 trang tài liệu này.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------------------

ĐẬU THỊ THƯỜNG

YẾU TỐ PHI TRUYỀN THỐNG TRONG THƠ TRẦN TẾ XƯƠNG

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Ngọc Vương

MỤC LỤC

MỤC LỤC……………………………………………………………………... 1

PHẦN MỞ ĐẦU 3

1. Lí do chọn đề tài……………………………………………………………... 3

2. Lịch sử vấn đề 3

3. Phạm vi đề tài………………………………………………………………... 8

4. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………………….. 8

5. Bố cục 8

PHẦN NỘI DUNG 9

Chương 1: TRẦN TẾ XƯƠNG TRONG BỐI CẢNH VĂN HÓA BUỔI GIAO THỜI VÀ ĐẶC TRƯNG MÔI TRƯỜNG ĐÔ THỊ HÓA Ở NAM

ĐỊNH…………………………………………………………………………… 9

1.1. Tú Xương đối diện với cảnh mất nước và văn hóa buổi giao thời………… 9

1.2. Môi trường đô thị hóa truyền thống chuyển dần sang đô thị hoá tiền tư bản

ở Nam Định 14

Chương 2: NHẬN DIỆN LẠI CON NGƯỜI TÚ XƯƠNG QUA CÁCH ỨNG XỬ TRƯỚC SỰ BIẾN ĐỔI CUĂ VĂN HÓA- XÃ HỘI BUỔI GIAO

THỜI 18

2.1. Tú Xương với tư cách là con người xã hội 18

2.1.1. Tu thân 18

2.1.2. Đối với gia đình………………………………………………………………… 21

2.1.3. Đối với minh quân lương tướng 27

2.1.4. Con đường học vấn khoa cử 29

2.1.5. Đối với thương nhân và những lề thói khác 31

2.2. Tú Xương với tư cách là tác giả văn học 34

2.2.1. Quan niệm về tư tưởng thẩm mỹ trong văn học 34

2.2.1.1. Cảm quan thời đại của Tú Xương ……………………………………… 34

2.2.1.2. Tinh thần tự vấn………………………………………………………. 38

2.2.1.3. Nhà nho phá vỡ sự quân bình trong cảm xúc……….. ………………… 42

2.2.2. Hệ thống chủ để, đề tài….. …………………………………………….. 47

2.2.3. Hệ thống hình tượng…. ……………………………………………….. 52

2.2.4. Ngôn ngữ, bút pháp…… ……………………………………………….. 58

2.2.5. Thể loại……….. ………………………………………………………. 67

Chương 3: PHONG CÁCH THƠ PHI TRUYỀN THỐNG TRẦN TẾ XƯƠNG

TRONG TƯƠNG QUAN VỚI VĂN HỌC NHÀ NHO TRUYỀN THỐNG …. 73

3.1. Trong tương quan với văn học nhà nho truyền thống…….. ……………. 73

3.2. Con đường từ Nguyễn Khuyến đến Tú Xương trong sự khác biệt giữa nhà

nho nông thôn và nhà nho thành thị 79

3.3. Nhà nho thị dân hoá đầu tiên ở Việt Nam….……………………………. 85

PHẦN KẾT LUẬN ………………………………………………….. 91

TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………………… 94

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài:

Thơ Tú Xương được đánh giá là đặc sản của quê hương Nam Định nói riêng và của văn học Việt Nam nói chung. “Ăn chuối ngự, đọc thơ Tú Xương” là truyền ngôn tự hào của người dân thành Nam về quê hương mình. Có thể nói, Tú Xương là người đã tạo ra những biến đổi quan trọng trong văn chương nhà nho cuối thế kỉ XIX.

Tú Xương là nhà thơ được rất nhiều người quan tâm nghiên cứu, với số lượng bài viết phê bình tương đối nhiều. Đa phần các công trình nghiên cứu tập trung khai thác ở khía cạnh trào lộng, nghệ thuật trào phúng, yếu tố trữ tình, tính hiện đại... Cũng đã có công trình nghiên cứu và khảo sát thơ Tú Xương một cách hệ thống để tìm ra nét hiện đại trong thơ ông nhưng đều chưa thể hiện được dòng chảy liền mạch từ nhà nho hành đạo, nhà nho ẩn dật, nhà nho tài tử đến nhà nho thị dân. Khái niệm nhà nho thị dân được gọi tên lần đầu ở luận án Thơ Tú Xương trong tiến trình hiện đại hoá văn học Việt Nam của Đoàn Hồng Nguyên. Có thể nói, nhà nho thị dân là loại hình nhà nho mới xuất hiện khi xã hội đang trong quá trình đô thị hoá mạnh mẽ. Do vậy việc đặt Tú Xương trong cái nhìn tổng quan theo chiều lịch đại của văn chương nhà nho, cũng như soi sáng dưới góc nhìn văn hóa buổi đầu giao thoa đông- tây, của môi trường bước đầu đô thị hóa tiền tư bản sẽ quán chiếu toàn diện về tư tưởng và tâm hồn của nhà nho thị dân này. Chúng tôi chọn đề tài Yếu tố phi truyền thống trong thơ Trần Tế Xươngvới mong muốn nhìn nhận Tú Xương trong mạch văn học trung đại, đã có những yếu tố khác lạ so với văn học truyền thống, chứ không chủ ý áp đặt quan điểm, cái nhìn hiện đại để tìm ra nét hiện đại trong thơ ông. Trong dòng văn học trung đại, Tú Xương là nhà nho thị dân đầu tiên, nên tư tưởng và tâm hồn có những nét đặc biệt, hứa hẹn sự khám phá thú vị.

2. Lịch sử vấn đề

Tú Xương điển hình cho giai đoạn giao thời từ văn chương truyền thống sang văn chương hiện đại. Ý thức được điều đó, nên việc tìm hiểu và nghiên cứu tác gia tác

phẩm Tú Xương ở hai lĩnh vực là nghiên cứu văn bản và nghiên cứu tiếp nhận đã được chú ý đúng mức. Hơn một thế kỷ tiếp nhận thơ Tú Xương, có thể tạm chia việc nghiên cứu này thành các giai đoạn như sau:

Trước 1945: Thơ văn Tú Xương được sưu tầm và bình giá đầu tiên trên Nam phong tạp chí. Phạm Quỳnh là người khởi đầu công việc nghiên cứu tiếp nhận về Tú Xương trong bài viết Văn chương trong lối hát ả đào. Bài viết bàn về những nét đặc sắc trong “cái ngông” và giọng điệu tự trào, hoạt kê trong bài hát nói Câu đối tết.

Tiếp đó là những khảo cứu của Phan Khôi trong Chương dân thi thoại (1928) chỉ ra giọng điệu khôi hài trào phúng trong thơ Tú Xương. Rồi những bài viết của Quang Phong, Dương Quảng Hàm, Sở Cuồng Lê Dư… Các bài viết này mặc dù có sưu tầm và khảo cứu thơ Tú Xương, song về cơ bản vẫn chưa đầy đủ. Đây là những khám phá bước đầu còn hết sức sơ lược về tác phẩm của Tú Xương, mới chỉ chú trọng vào giọng điệu trào phúng trong thơ ông. Đặt trong bối cảnh đương thời thì thấy việc nghiên cứu thơ Tú Xương chưa được chú ý đúng mức, càng hiếm hơn những ý kiến coi Tú Xương như một tác gia lớn hay là đối tượng của bộ môn văn học sử.

Có thể nói giai đoạn này, Trần Thanh Mại là người đã viết nhiều và sâu hơn cả về Trần Tế Xương trong tác phẩm Trông dòng sông Vị (1935). Trần Thanh Mại chia tập sách của mình thành 14 chương đoạn: Khoa thi Đinh Dậu, Lễ xướng danh, Nhà làm thi với nhà làm đại sự, Ông Tú Xương, Một nhà duy vật triết học, Bà Tú Xương, Một vị thiên thần, Văn Chương ông Tú Xương, Một nhà trào phúng, Lối thơ khẩu khí, Một tì vết trên bức tơ, Một cái án nặng chưa từng có trong các hình luật, Những đoạn cuối của đời một nhà đại thi sĩ, Cái chết của ông Tú Xương. Tập sách là những khảo cứu nghiêm túc, những lời bình sâu sắc, những nét phác hoạ chân dung sinh động về cuộc đời và thơ văn Tú Xương. Tuy chưa đạt yêu cầu về công trình khoa học, một chuyên luận sâu sắc nhưng Trần Thanh Mại đã định hướng và mở ra một hướng nghiên cứu về Tú Xương.

Từ 1945-1975: Đây là giai đoạn có nhiều công trình nghiên cứu Tú Xương công phu. Những chuyên luận, những tuyển tập thơ văn về nhà thơ non Côi sông Vị được hình thành. Nhân dịp 50 năm ngày mất và 100 năm ngày sinh của Tú Xương, nhiều công trình nghiên cứu được công bố.

Trong Thân thế thơ văn Tú Xương, Vũ Đăng Văn đã chỉ ra nét độc đáo của Tú Xương qua giọng điệu trào phúng phúng thế, tính thời sự, tính bình dân và tính nhân bản.

Cũng trong khoảng thời gian này, Nguyễn Duy Diễn soạn Luận đề về Trần Tế Xương chủ yếu nhằm phục vụ cho việc giảng dạy và học tập thơ văn Tú Xương. Ngoài phần Tiểu sử ngắn gọn, tập sách gồm 4 đề bài, kèm theo các mục Dàn bài và Làm bài chi tiết, có tác dụng nhấn mạnh, đánh giá đúng mức vị trí Tú Xương trong nhà trường.

Tập sách Văn học sử Việt Nam hậu bán thế kỷ XIX của tác giả Nguyễn Tường Phượng và Bùi Hữu Sủng đã tìm thấy được những nét độc đáo qua tư tưởng hoài cổ của Tú Xương, đặc biệt là phát hiện ra nét độc đáo trong thơ trào phúng của Tú Xương.

Làm rõ hơn thơ trào phúng của Tú Xương, Nguyễn Sỹ Tế đã tiếp cận Hệ thống trào phúng của Trần Tế Xương (1957) theo chiều lịch đại cũng như đồng đaị. Ông đã tìm hiểu nguyên nhân và tiếng cười của Tú Xương trong sự so sánh với Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, qua đó khẳng định Tú Xương là một “thiên tài trào phúng đã đi vào cõi bất diệt”. Tác giả đã sử dụng hướng tiếp cận tương đối mới là so sánh. Tuy nhiên, so sánh ở mức độ đối chiếu đơn thuần mà chưa đặt nó trong một hệ văn hoá.

Từ năm 1960, việc nghiên cứu Tú Xương có những khởi sắc và thành tựu. Nhà nghiên cứu Trần Thanh Mại đã có bài nói chuyện Đấu tranh chống hai quan niệm sai lầm về Tú Xương tại Câu lạc bộ Đoàn kết Hà Nội. Bài nói chuyện chịu ảnh hưởng khá rõ quan điểm đấu tranh giai cấp và lối phê bình văn chương xã hội học đơn giản. Cũng trong thời gian này, chuyên luận Tú Xương- con người và thơ văn của Trần Thanh Mại- Trần Tuấn Lộ được xuất bản và có tác động tích cực tới quá trình nghiên cứu.

Cùng với hướng tiếp cận này, tác giả Văn Tân đã đi sâu nghiên cứu Tính chất và giá trị thơ văn của Tú Xương qua các khía cạnh: Tiểu sử, Xã hội Việt Nam trong thời đại Tú Xương, Cá tính hay những nhân tố tạo nên ý thức tư tưởng, Nội dung tư tưởng, Tú Xương đối với quan lại và tây…. Có thể nói, những khám phá về “giá trị văn thơ” Tú Xương của Văn Tân rất độc đáo, nhưng trong khi tìm hiểu giá trị văn thơ trào phúng Tú Xương, tác giả thường lược quy về vấn đề giai cấp và những chi tiết sự kiện cụ thể nên hạn chế tính chất khách quan của các kết luận khoa học. Đây cũng là hạn chế có tính lịch sử của không ít công trình nghiên cứu văn học bấy giờ, trong buổi đầu tập sự vận dụng phương pháp luận duy vật và biện chứng vào đời sống văn học.

Ngoài ra, trong giai đoạn này, các nhà nghiên cứu còn vận dụng hướng tiếp cận phản ánh lịch sử và đạt được một số thành quả. Đó là các bài viết Xã hội trong thơ văn Tú Xương (Hoàng Ngọc Phách), Tâm sự Tú Xương (Lê Thước), Văn chương Tú Xương (Đỗ Đức Hiểu). Họ đánh giá, sau Hồ Xuân Hương, trong thời kỳ văn học cận đại, Tú Xương là nhà thơ kế nghiệp xứng đáng nhất của văn thơ trào phúng cả phương diện tư tưởng và nghệ thuật.

Đặc biệt, những bài viết của nhà thơ, nhà văn như Xuân Diệu, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân... với những nét khám phá tài hoa, làm phong phú giọng điệu phê bình. Nguyễn Tuân là đại biểu kiệt xuất của dòng nghiên cứu tiếp nhận nghệ sĩ. Ông không chỉ thể hiện cảm nhận tài hoa qua các bài thơ Sông lấp, Đi hát mất ô, mà còn phát hiện ra mối quan hệ giữa trữ tình và hiện thực trong thơ Tú Xương. Về sau, ông còn có dịp cảm nhận sâu hơn nữa trong Thời và thơ Tú Xương.

Nhà văn Nguyễn Công Hoan góp phần bàn về văn bản, nêu nghi vấn về sự lầm lẫn trong việc sưu tầm tác phẩm, việc lầm lẫn chữ trong bài thơ, những sai sót trong việc chú thích cũng như cách hiểu và cách đánh giá tư tưởng bài thơ. Trong khi nhà thơ Xuân Diệu bình luận tinh tế cái hay cái đẹp của từng câu, từng chữ trong thơ Tú Xương, thì nhà thơ Tú Mỡ lại triệt để khai thác tính chất trào lộng, sắc thái trào phúng tự nhiên trong thơ.