Tích Về Lễ Hội Rằm Tháng Giêng

Nghi thức/ Truyền thuyết

1. Thời gian + nghi lễ

1.1. Chuẩn bị lễ hội

- Làng Phú Nhi hội ngày 13 âm lịch - chiều tối ngày 14 chuẩn bị lễ.

- Làng Phù Sa tối ngày 14 có lễ hội rước nước, lễ vật chuẩn bị sau khi kết thúc lễ rước nước.

- Làng Nghĩa Phủ chuẩn bị đồ lễ từ trưa 14 cho tới chiều ngày 14.

- Làng Mai Trai chuẩn bị lễ vật vào buổi sáng ngày 14.

- Làng Ái Mỗ chuẩn bị kiệu xong từ trưa 14.

- Làng Vân Gia chuẩn bị lễ phong triều vào trưa 14 (tráp hoa quả và đồ lễ), chiều tối chuẩn bị cho lễ rước ngày 15 âm lịch

1.2. Tổ chức lễ hội

- 7 làng thuộc thị xã Sơn Tây và 1 làng bên đền Ngự Dội đều chọn ngày 15 tháng Giêng và 15 tháng Chín để tổ chức lễ hội. Theo truyền

thuyết, đó là ngày Thánh hóa.

2. Lễ vật + nghi lễ

2.1. Lễ vật liên quan

đến sản

xuất lao động nông nghiệp:

chiếc sọt, quang gánh và chiếc liềm

Chiếc sọt, quang gánh, và chiếc liềm đều là những dụng cụ nông nghiệp không quá xa lạ với những người dân ở vùng đồng bằng sông Hồng trong công việc sản xuất lao động nông nghiệp. Những công dụng, chức năng, cấu trúc của các vật dụng không thể thiếu cho những người làm nông nghiệp và chúng đều xuất hiện trong lễ hội Đền Và bởi nó được gắn liền với một sự kiện quá khứ, đó là câu chuyện Thánh Tản dạo chơi bên bờ sông Hồng. Từ khi có hành cung ở Đền Và, Thánh Tản thường lui tới vùng đất bên kia sông Hồng. Một lần, trên đường về Đền Và, Ngài dừng chân nghỉ ngơi tại một xóm nhỏ ven sông thôn Duy Bình (xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc). Tuy đang tiết xuân mát mẻ, nhưng vì đi đường xa gió bụi, nên Ngài muốn tìm nước để tắm giội đôi chút. Nhìn quanh đấy, thấy một cô gái gánh đôi sọt đi cắt cỏ, Ngài đến bên lựa lời chào hỏi rồi ngỏ ý nhờ cô gánh cho một gánh nước sông Hồng. Cô gái tưởng chàng trai đùa lỡm nên cười ngặt

nghẽo. Nhưng trước vẻ chân thực của chàng cô gái rất ngạc nhiên rồi

Nghi thức/ Truyền thuyết

chối từ vì sọt của cô chỉ đựng được cỏ, làm sao đựng được nước. Ngài cười và bảo cô cứ giúp thử xem sao. Quả nhiên, đôi sọt đựng được nước thật. Trong khi Ngài thỏa thuê tắm giội thì cô gái chạy về loan báo với dân làng có chuyện lạ đời. Khi mọi người kéo đến nơi thì người tắm đã đi mất, xung quanh còn phảng phất hương trầm. Lúc ấy dân làng mới bừng tỉnh, nhận ra chính đức Thánh Tản vừa mới qua đây. Lại nghe nói, khi mới gặp cô gái, nhân chuyện cắt cỏ, Ngài còn bày cho cô cách làm liềm thay cho con dao cô vẫn dùng, để cắt được dễ hơn, nhanh hơn. Ghi nhớ dấu tích và công đức của Ngài, dân làng Duy Bình đã dựng ngôi Đền Và đặt tên là đền Ngự Dội, ý muốn nhắc việc Ngài đã đến ngự và tắm giội ở đó trước khi về Đền Và. Ở ban thờ chính đền Ngự Dội, ngoài ngai thờ Đức Thánh Tản, còn thờ cô gái cắt cỏ năm xưa và cạnh đó có một đôi sọt, đòn gánh và chiếc liềm. Vào ngày diễn ra lễ hội thì luôn có

lễ vật là một đôi sọt, đòn gánh và chiếc liềm.

2.2. Lễ vật liên quan

đến câu chuyện kén rể: voi chín ngà gà chín cựa ngựa

chín hồng mao

Trong dịp kén rể cho con gái của mình, để lựa chọn ai là người thắng cuộc, vua Hùng thứ 1 đã ra yêu cầu sính lễ đối với Sơn Tinh và Thủy Tinh như sau: “một trăm ván cơm nếp, một trăm tệp bánh chưng, voi chín ngà, gà chín cựa, ngựa chín hồng mao”. Như chúng ta đã biết, voi, gà, ngựa đều là những động vật xuất hiện trong cuộc sống săn bắn của người Việt cổ, nó phản ánh yếu tố Núi trong văn hóa Việt và thông qua việc cho mang sính lễ “voi chín ngà, gà chín cựa, ngựa chín hồng mao” của Vua Hùng , ta thấy Vua Hùng đã khéo léo khi đưa ra điều kiện thách cưới là ngầm để Sơn Tinh thắng cuộc. Chính vì vậy, vào ngày tổ chức lễ hội, người dân dâng Thánh những lễ vật “voi chín ngà, gà chín cựa, ngựa chín hồng mao” chính là sự tưởng nhớ sâu sắc của nhân dân

về một chặng đường đời đầu của Đức Thánh Tản.

2.3. Lễ vật liên quan

đến câu

Trước đây, vào ngày hội Đền Và, dân làng tập trung ra đoạn

sông Tích tại Thượng Cầu Vang (giáp xã Đường Lâm) đến Hạ Mả Mang (giáp thôn Ái Mỗ) để cùng đánh bắt cá tập thể. Ai đánh bắt

Nghi thức/ Truyền thuyết

chuyện

chuyện vi hành của Đức Thánh Tản: cá không muối, trầu không vôi và lợn

được cá to thì góp vào để làm cỗ, cỗ thờ cần 99 con cá to. Nhân dân các làng tập trung đánh cá ở sông Tích là tái hiện việc ngày xưa nhân dân đánh cá được sự hướng dẫn của Thánh. Khi đã đưa vào lễ hội, đánh cá không còn là hiện tượng thông tục nữa. Nó là biểu tượng vì nó đã đại diện cho một sự kiện khác xảy ra trong quá khứ, mặc dù gần giống như thực nhưng mặt khác là đánh cá ở đây đã có yếu tố thiêng. Trong niềm tin của dân chúng, đánh cá to và nhiều cá để dâng lên Ngài là do Ngài phù hộ và cũng do Ngài phù hộ nên năm tới sẽ làm ăn may mắn. Thiêng vừa là nguyên nhân của sự may mắn hiện tại vừa là nguyên nhân đem đến sự may mắn trong tương lai, nó nâng cao giá trị của hành động, đồng thời nối liền hiện tại và tương lai.

Sau khi đánh cá và chế biến ăn tại chỗ, thấy miệng nhạt và tanh, Thánh Tản đã dạy cụ hái cau tươi và lá trầu, lấy vỏ cây vỏ quạch nhai cùng - gọi là ăn trầu. Cụ già thấy người bừng nóng, miệng thơm và cảm thấy thoải mái. Sau đó, cụ đã dạy dân trong cùng cùng làm theo. Kể từ đó, dân có tục đánh cá thờ và ăn trầu - thờ cá để ghi nhớ công ơn của Đức Thánh Tản. Tục lệ xưa ở Đền Và quy định, các món ăn đều không được dùng muối và khi ăn xong mọi người uống nước ăn trầu nhưng không được dùng vôi. Tất cả đều nhằm nhắc sự tích xưa khi Thánh Tản dạy ông già kéo vó làm các món ăn từ cá và cách ăn trầu .

Đối với người dân Việt, “miếng trầu là đầu câu chuyện”, nên trong văn hóa ứng xử của người Việt Nam, trầu cau giữ vị thế “đầu trò”. Lại nữa, “từ ngày ăn phải miếng trầu, miệng ăn môi đỏ dạ sầu đăm chiêu”, miếng trầu cũng còn là cầu nối của nhân duyên. Chẳng thế mà trầu cau luôn luyến quyện trong tâm hồn người Việt. Trầu cau nói hộ cho người ta cái nỗi lòng mình. Bởi vậy, khi trao hay nhận miếng trầu, người ta hiểu “miếng trầu ăn nặng bằng chì”. Cái nặng của tình, của nghĩa, và của cả một truyền thống dân tộc gắn liền với nó.

Cùng với câu chuyện đức Thánh Tản dạy ông lão ăn trầu còn có

Nghi thức/ Truyền thuyết

những truyền thuyết trên hiện còn lưu giữ trong vùng. Chuyện rằng: Một hôm Thánh Tản vội đi thăm vùng đất Sơn Tây, Ngọc Hoa gói cho chồng một nắm xôi, mấy khẩu trầu để mang đi ăn đường. Cũng vì vội, nên nàng đã gói xôi quên muối, têm trầu quên vôi. Khi đến làng Phú Nhi bây giờ, Thánh mở xôi ra ăn, phải vào làng xin muối. Thuở ấy dân ngh o, hạt muối cũng không có. Ngài đành phải ăn xôi nhạt và gọi làng ấy là làng Bần Nhi. Rồi khi qua làng Thuần Nghệ, Ngài giở trầu ra ăn, lại phải vào làng xin vôi. Làng Thuần Nghệ cũng quá ngh o, một ít vôi cũng không có. Ngài lại phải ăn trầu nhạt và gọi làng ấy là làng Bạch Nghệ. Nhớ lại tích ấy, ngày nay khi dâng đồ lễ cúng Ngài ở Đền Và dân làng thường giữ tục h m “Trầu không vôi, xôi không muối” là vậy.

Cũng theo quá trình điền dã của tác giả, sau khi thấy chiếc sọt đựng được nước, hai cô gái đã chạy về để báo tin cho mọi người trong làng. Dân làng Ngự Dội đã khao Thánh bằng các lễ vật, trong đó nổi bật nhất là lễ vật lợn. Nhưng lúc mang ra không kịp chế biến nên đã dâng cả một con lợn còn sống. Hàng năm, dân làng Ngự Dội luôn dâng lợn, nếu không có điều kiện thì dâng thủ lợn. Một con lợn chừng 30 cân đã được làm sạch sẽ và đặt trước ban thờ Tam vị đức Thánh Tản. Con lợn này được nuôi và chăm sóc rất cẩn thận. Người ta chỉ cho nó ăn cháo và hàng ngày tắm rửa rất sạch sẽ. Ngày nay tuy theo tình hình mà các đền, đình, cũng như tổ chức và cá nhân có thể dâng lễ bằng hình thức khác nhau: thủ lợn, một miếng thịt lợn luộc hay cả con lợn. Sự thành kính sâu sắc không đo đếm bằng quy mô kích cỡ mà bằng chính sự tri ân và

tưởng nhớ tích xưa khi vi hành của Thánh.