Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

1.1. Thế kỷ XXI chứng kiến sự thay đổi nhanh chóng trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó, giáo dục và đào tạo cũng đứng trước những thách thức mới để đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển và hội nhập trong xu thế toàn cầu hóa. Đối với giáo dục phổ thông, Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 về “đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” nêu rõ: “tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. Do đó, giáo dục phổ thông cần có sự đổi mới căn bản và toàn diện, trong đó, đổi mới nội dung và phương pháp dạy học là yêu cầu cấp bách.

1.2. Ở trường phổ thông, Lịch sử là môn học có ưu thế đặc biệt không chỉ giúp HS nhận thức được quá khứ, tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc và lịch sử nhân loại, mà còn cung cấp cho người học những tri thức, bài học kinh nghiệm, giá trị văn hóa, lịch sử của cha ông để lại. Trên cơ sở đó, HS có sự nhận thức đúng đắn về hiện tại, quan trọng hơn là hình thành những phẩm chất tốt đẹp như lòng tự hào về truyền thống dân tộc, tình yêu quê hương đất nước, ý thức giữ gìn bản sắc, đề cao trách nhiệm công dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Do đó, vị thế, nội dung, chương trình, phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông đang đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết. Thực tế đó đòi hỏi phải tìm kiếm những con đường, cách thức dạy học, biện pháp sư phạm phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy và học lịch sử ở trường phổ thông, đáp ứng yêu cầu chuẩn đầu ra của môn học.

Trong chương trình giáo dục phổ thông hiện hành và chương trình giáo dục phổ thông mới (2018), vấn đề đa dạng các hình thức tổ chức dạy học, đặc biệt các hoạt động trải nghiệm, thực hành được chú trọng. Từ kinh nghiệm một số nước phát triển trên thế giới trong việc đưa di sản vào giảng dạy ở trường phổ thông là một trong những con đường đem lại hiệu quả giáo dục cao được các nhà khoa học công nhận và thực tiễn chứng minh. Trong đó, di tích lịch sử nói chung, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nói riêng thuộc di sản văn hóa vật thể, được coi là một nguồn sử liệu quý giá đã và đang được sử dụng ngày càng phổ biến trong quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay.

1.3. Hà Nội là địa phương sở hữu số lượng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nhiều nhất trong cả nước, (chiếm khoảng 20%). Tiêu biểu là các di tích Cổ Loa, Hoàng Thành Thăng Long, Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ Tịch. Cụm di tích đền Ngọc Sơn và hồ Hoàn Kiếm, …Đây là những di sản quý báu có giá trị đặc biệt, thiêng liêng của vùng đất địa linh nhân kiệt, xứ kinh kỳ từ ngàn xưa đến nay. Đồng thời, được hình thành trong quá trình lịch sử, gắn liền với những nhân vật, sự kiện lịch sử cụ thể, quan trọng của đất nước. Do đó, mỗi di tích đều phản ánh bản sắc tâm hồn, bản lĩnh, khí phách của dân tộc, minh chứng cho những sự kiện, những chiến công oanh liệt của nhân dân ta trong suốt chiều dài lịch sử.

Với giá trị đặc biệt như vậy, việc khai thác và sử dụng các di sản văn hóa Việt Nam nói chung, các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng với tư cách nguồn kiến thức sống động, là công cụ dạy học đa phương tiện, là môi trường học tập gắn liền thực tiễn

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 234 trang tài liệu này.

… ngày càng trở nên cấp thiết đối với việc hình thành kiến thức lịch sử, nâng cao hiệu quả giáo dục, phát triển năng lực và bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách tốt đẹp cho HS. Khai thác và sử dụng hiệu quả di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội sẽ là một đóng góp không nhỏ đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục, góp phần đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, phục vụ công cuộc xây dựng và phát triển đất nước hiện nay.

1.4. Nhận thức được tầm quan trọng của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nói chung, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng trong dạy học lịch sử, nhiều GV đã xây dựng nội dung và thiết kế các hình thức tổ chức dạy học và bước đầu mang lại hiệu quả tích cực. Tuy nhiên, thực tiễn việc khai thác và sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay chưa phản ánh đầy đủ giá trị to lớn của di tích cũng như chưa đạt được hiệu quả giá dục như mục tiêu đề ra. Thực trạng này đặt ra yêu cầu cần phải nghiên cứu k lưỡng về lý luận, xác định nội dung, thiết kế hình thức và đề xuất các biện pháp khai thác và sử dụng hiệu quả hệ thống các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong quá trình dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay.

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn vấn đề “Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông" để làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử, với mong muốn khai thác giá trị to lớn của nguồn sử liệu quý giá này vào dạy học lịch sử ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn trước yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay.

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

2.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Trong đó, tập trung vào các hình thức và biện pháp sử dụng.

2.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi nội dung: Luận án không đi sâu nghiên cứu về di tích lịch sử nói chung, mà chỉ tập trung tìm hiểu việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam cho HS THPT (áp dụng trên cả nước).

- Phạm vi điều tra, khảo sát thực tiễn được tiến hành tại một số trường THPT đại diện cho các vùng miền ở các tỉnh, thành trong phạm vi cả nước.

- Phạm vi vận dụng: Luận án đi sâu nghiên cứu chương trình sách giáo khoa phần LS Việt Nam để đề xuất các hình thức sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT. Các biện pháp sư phạm tập trung chủ yếu trong giờ học nội khóa trên lớp.

- Phạm vi thực nghiệm: Gồm thực nghiệm từng phần và toàn phần một số bài trong giờ học nội khóa và hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm ở một số trường THPT trên địa bàn Hà Nội và một số tỉnh ở phía Bắc.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở khẳng định vai trò của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt

tại Hà Nội, luận án lựa chọn nội dung cơ bản, đề xuất hình thức và biện pháp sử dụng hiệu quả di tích lịch sử quốc gia đặc biệt ở Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hiện nay.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để thực hiện được mục đích trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau:

- Xây dựng cơ sở lý luận về sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt trong dạy học lịch sử ở trường THPT thông qua tài liệu giáo dục học, tâm lý học và giáo dục lịch sử.

- Khảo sát thực trạng việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong quá trình dạy học ở các trường THPT.

- Tìm hiểu nội dung chương trình SGK lịch sử Việt Nam (hiện hành và chương trình mới) ở trường THPT. Qua đó, xác định nội dung cần khai thác và sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT.

- Xác định các hình thức tổ chức dạy học và đề xuất các biện pháp sử dụng trực tiếp và gián tiếp các DTLSQGĐB tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT.

- Soạn giáo án và tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần, toàn phần những biện pháp sư phạm đã đề xuất để kiểm chứng tính khả thi của đề tài.

4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

4.1. Cơ sở phương pháp luận

Cơ sở phương pháp luận của đề tài là lí luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng về giáo dục và giáo dục lịch sử.

4.2. Phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành, có sự tiếp cận, kế thừa thành tựu của nhiều ngành khoa học khác. Tuy nhiên, đề tài thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục nên chúng tôi tập trung vào bốn nhóm phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau:

- Nhóm phương pháp lý thuyết: Sưu tầm, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa các tài liệu tâm lí học, giáo dục học, phương pháp dạy học, tài liệu giáo dục lịch sử, tài liệu lịch sử văn hóa, khảo cổ học liên quan trực tiếp đến đề tài; nghiên cứu chương trình, SGK phần lịch sử Việt Nam ở trường THPT.

- Nhóm phương pháp thực tiễn:

+ Phương pháp quan sát: Quan sát hoạt động dạy và học lịch sử của GV, HS thông qua dự giờ, thăm lớp.

+ Điều tra bằng phiếu hỏi: Thông qua GV lịch sử và HS ở một số trường THPT nhằm thu thập thông tin về việc sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong quá trình dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT.

+ Hỏi ý kiến chuyên gia: Về các vấn đề liên quan đến luận án, đặc biệt là hình thức và biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT.

- Phương pháp thực nghiệm sư phạm:

+ Soạn bài và tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần ở một số trường trên địa bàn Hà Nội và một số tỉnh lân cận để khẳng định tính khả thi của những biện pháp sư phạm mà luận án đề xuất.

- Phương pháp xử lý dữ liệu bằng toán thống kê: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý các dữ liệu điều tra thực tiễn và kết quả thực nghiệm sư phạm, làm cơ sở rút ra các kết luận khoa học và kiến nghị cho đề tài.

5. Giả thuyết khoa học

Trong thực tiễn, việc sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT còn nhiều bất cập. Nếu GV xác định được nội dung di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội cần khai thác trong dạy học lịch sử Việt Nam và đề xuất được hình thức, biện pháp sử dụng phù hợp với điều kiện nhà trường, khả năng nhận thức của HS, sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử hiện nay.

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

- Ý nghĩa khoa học

Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần làm phong phú thêm lí luận về phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử nói chung, phương pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng trong quá trình dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT.

- Ý nghĩa thực tiễn

Kết quả nghiên cứu của đề tài giúp GV biết sử dụng hiệu quả di tích lịch sử quốc gia đặc biệt vào dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng môn học, đồng thời góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị của các DTLSQGĐB ở Hà Nội. Kết quả nghiên cứu còn là tài liệu tham khảo cho GV, HS, sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh trong quá trình giảng dạy, học tập và nghiên cứu.

7. Đóng góp của Luận án

- Làm sáng tỏ bản chất, giá trị của di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội, khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT.

- Khảo sát và đánh giá được thực trạng sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT.

- Xác định được nội dung kiến thức lịch sử Việt Nam cần sử dụng di tích và nội dung các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội cần khai thác trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT.

- Đề xuất được các hình thức, biện pháp sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng bộ môn Lịch sử hiện nay.

8. Cấu trúc của Luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận án gồm bốn chương: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài.

Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT.

Chương 3: Nội dung và hình thức sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT.

Chương 4: Các biện pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Thực nghiệm sư phạm.

Chương 1

TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI‌

DTLS nói chung, DTLSQGĐB tại Hà Nội nói riêng được nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Các nhà quản lý văn hoá thường tiếp cận theo hướng bảo tồn và phát triển các DTLS. Các nhà sử học tập trung nghiên cứu nguồn gốc hình thành, quá trình phát triển và giá trị của DTLS đối với dân tộc và nhân loại. Các nhà giáo dục lịch sử coi DTLS như một nguồn kiến thức khoa học, một phương tiện trực quan, một môi trường giáo dục lí tưởng đối với HS. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài luận án, chúng tôi tiếp cận theo hai hướng sau:

1.1. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội

1.1.1. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử và di tích lịch sử quốc gia đặc biệt

1.1.1.1. Công trình của tác giả nước ngoài

Trong việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa, xã hội Việt Nam thời tiền thực dân, có một nguồn tư liệu phong phú, đa dạng và quan trọng đó là các tài liệu ghi chép và những chuyên khảo của các tác giả phương Tây. Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã xuất bản 6/10 tập thuộc bộ sách Việt Nam trong quá khứ: Tư liệu nước ngoài trong đó hai cuốn đáng chú ý là Tập du ký mới và kỳ thú về vương quốc Đàng Ngoài của Jean Baptiste Tavernier, dịch giả Lê Tư Lành. Nhà xuất bản Thế giới, 2005. Cuốn sách là những chuyên khảo, các bản thảo, tranh ảnh, bản đồ về xứ sở Đàng Ngoài với trung tâm là kinh thành Thăng Long của Đại Việt thế kỷ XVII –

XVIII. Cuốn sách phác họa bức tranh toàn cảnh về tự nhiên, kinh thành, phố thị với những công trình văn hóa, phong tục, tập quán, tôn giáo của người Thăng Long xưa. Từ góc nhìn của những học giả phương Tây cho thấy họ rất quan tâm, thích thú, ngưỡng mộ nền văn hóa lâu đời Thăng Long, không chỉ thế, họ còn đem sự ngưỡng mộ đó quảng bá đến bạn bè thế giới. Mặc dù chưa đề cập trực tiếp đến DTLSQGĐB tại Hà Nội, nhưng cuốn sách là cơ sở để nhận thức về giá trị lịch sử - văn hóa Thăng Long và định hướng cho công tác giáo dục, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống Thăng Long – Hà Nội trong nhà trường nói chung, DHLS nói riêng.

Cuốn thứ hai trong bộ sách là Một chuyến du hành đến Đàng Ngoài năm 1688 của William Dampier, Nhà xuất bản Thế giới, 2011. Trong số những nhà du hành châu Âu đến thăm và mô tả về vương quốc Đàng Ngoài cuối thời trung đại, William Dampier được coi là một trong những nhà du hành vĩ đại nhất của thời đại. Chuyến du hành của ông tới Đàng Ngoài được thực hiện năm 1688, ngay sau khi ông vừa từ miền Tây Ấn vượt Thái Bình Dương sang phương Đông. W.Dampier đã kỳ công nghiên cứu, quan sát và học hỏi để viết nên cuốn du ký nổi tiếng. Cuốn sách gồm 5 nội dung chính: Chương I. Hành trình của W.Dampier từ Achin đến Malacca và Đàng Ngoài; Chương II. Điều kiện tự nhiên của Đàng Ngoài; Chương III. Về dân cư bản địa, phong

tục tập quán, tôn giáo và thương mại; Chương IV. Về chính quyền, những người cầm quyền, binh lính và quan lại; Chương V. Chuyến đi đến Tenan (Hải Ninh), hành trình đường bộ đến Kẻ Chợ và những sự kiện diễn ra trên đường đi. Đây là nguồn tư liệu quý giá về điều kiện tự nhiên, kinh tế, văn hóa, phong tục tập quán, tôn giáo, kinh tế, thương mại… của Đàng Ngoài thế kỷ XVII. Điều đặc biệt là trong cuốn sách có viết về những giao tiếp với chính quyền chúa Trịnh. Điều đó cho thấy sự kế thừa và tiếp nối của trung tâm quyền lực lớn nhất Đại Việt – Hoàng Thành - Thăng Long, một trong những di tích lịch sử quốc gia đặc biệt quan trọng. Cuốn sách cho thấy giá trị to lớn của vùng đất Kinh kì – nơi chứa đựng những giá trị tinh hoa của dân tộc Việt.

Hippolyte Le Breton – một học giả người Pháp đã viết An Tĩnh cổ lục (Le vieux An - Tĩnh), Tập san Đô Thành hiếu cổ xuất bản năm 1936, sau này được NXB Nghệ An và Trung tâm văn hóa Đông Tây tái bản năm 2005 viết về lịch sử, văn hóa xứ Nghệ nói chung. Trong tác phẩm tác giả đã có phần riêng viết về các danh lam thắng tích xứ Diễn Châu và Vinh. Tác phẩm đã cho thấy sự quan tâm của những học giả nước ngoài trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản Việt Nam, tạo động lực và nguồn cảm hứng cho nghiên cứu sinh trong quá trình nghiên cứu về DTLSQGĐB tại Hà Nội.

1.1.1.2. Công trình của tác giả trong nước

Tác giả Nguyễn Đăng Duy – Trịnh Minh Đức trong cuốn Bảo tồn di tích lịch sử văn hóa, NXB Đại học văn hóa Hà Nội, 1993, đã khẳng định tầm quan trọng của DTLS văn hóa, coi đó là bộ mặt quá khứ của một dân tộc, là những di sản quý báu mà cha ông để lại. Đồng thời nhấn mạnh, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị của DTLS văn hóa là trách nhiệm của toàn xã hội. Nhận định trên là cơ sở để chúng tôi khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng DTLS trong DHLS ở trường phổ thông.

Trong cuốn Một số vấn đề về bảo tồn và phát triển di sản văn hoá dân tộc (NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1997) Hoàng Vinh đã nêu lên một hệ thống lý luận về DSVH dựa trên những quan niệm quốc tế. Trên cơ sở đó, bước đầu tác giả đã vận dụng nghiên cứu thực tiễn: tiến hành phân loại; đề xuất một số giải pháp bảo tồn, gìn giữ và phát huy DSVH dân tộc. Trong đó, nhấn mạnh kinh nghiệm từ Nhật Bản trong việc phát huy các giá trị văn hóa bằng việc đưa chúng thâm nhập vào đời sống cộng đồng, bảo tồn DSVH được nhấn mạnh trong nhận thức con người. DTLS là một bộ phận của DSVH nên kết quả của công trình nghiên cứu là những gợi ý quan trọng để nghiên cứu sinh vận dụng trong quá trình phân loại DTLS định hướng xác định hình thức, biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT.

Bộ sách Một con đường tiếp cận di sản văn hoá Việt Nam gồm 07 tập, do Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch cùng với Cục Di sản văn hóa biên soạn từ 2005 - 2014 là tập hợp các công trình nghiên cứu của nhiều tác giả trên các tạp chí Di sản văn hóa. Trong đó, DSVH đã được tiếp cận nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau, góp phần hỗ trợ cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị văn hoá dân tộc. Bộ sách đã giải mã nhiều hiện tượng văn hoá, cung cấp phong phú những hiểu biết về hệ thống DSVH của dân tộc nói chung, DTLS nói riêng. Vì vậy, góp phần định hướng cho luận án lựa chọn những nội dung di tích phù hợp với việc sử dụng trong DHLS ở trường phổ thông.

Cuốn sách Con đường tiếp cận di sản văn hoá Việt Nam của nhiều tác giả (NXB Văn hoá dân tộc, Hà Hội, 2014) gồm 04 phần, trong đó, các tác giả dành Phần 1 đề cập những vấn đề chung về DSVH, phần còn lại nghiên cứu sâu về DSVH phi vật thể, văn hóa vật thể và bảo tàng. Công trình đề xuất các giải pháp để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản, trong đó có DTLSQGĐB với sự tham gia tích cực của cộng đồng. Đây là những gợi ý quý báu để luận án vận dụng linh hoạt trong quá trình xác định hình thức và biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT.

Cuốn Di sản văn hóa trong xã hội Việt Nam đương đại của Nhiều tác giả (NXB Thế giới, 2014) được thực hiện với sự tài trợ của Viện Harvard Yenching. Các bài viết được tập hợp trong cuốn sách đã thể hiện những cách tiếp cận đa chiều về DSVH Việt Nam trong bối cảnh xã hội đương đại. Đó là sự vận động, biến đổi của DSVH với tác động của những biến chuyển về tình hình chính trị, kinh tế, xã hội; là quá trình hội nhập văn hoá, sáng tạo truyền thống, phục hồi DS, bảo tồn, khai thác DS trong bối cảnh mới. DSVH nói chung, DTLSQGĐB nói riêng là sợi dây kết nối giữa hiện tại với quá khứ lịch sử, với tác động của xã hội đương đại đã có sự vận động và thay đổi nhất định. Theo đó, cần có cách tiếp cận đa chiều để khai thác hợp lý và khoa học giá trị của DTLS trong dạy học bộ môn LS ở trường THPT. Vì vậy, cuốn sách có đóng góp thiết thực về lý luận và thực tiễn cho hướng nghiên cứu của đề tài luận án.

Các công trình nghiên cứu trên có những con đường tiếp cận khác nhau, góp phần làm rõ cơ sở lý luận cho đề tài nghiên cứu. Đó là khái niệm di tích lịch sử văn hóa, di tích lịch sử quốc gia, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt. Khẳng định giá trị quan trọng của di tích trong các lĩnh vực của cuộc sống - trong đó có lĩnh vực giáo dục - đào tạo, coi di tích lịch sử quốc gia đặc biệt là nguồn tài nguyên quý báu của quốc gia; gợi ý cách tiếp cận di tích lịch sử quốc gia đặc biệt đa chiều, nhấn mạnh việc cần thiết bảo tồn và phát huy giá trị của di tích. Đồng thời, bước đầu gợi ý một số định hướng trong việc phát huy giá trị di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong công tác giáo dục và đào tạo thế hệ trẻ.

1.1.2. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội

1.1.2.1. Công trình của tác giả nước ngoài

Nghiên cứu về Thăng Long - Hà Nội nói chung, DTLSQGĐB tại Hà Nội nói riêng được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học nước ngoài. Đặc biệt là các học giả Pháp, tiêu biểu là một số công trình sau:

Cuốn Hanoi pendant la periode heroique 1873-1888 (Hà Nội giai đoạn 1873

– 1888) của André Masson. Ông vốn là nhân viên lưu trữ tại Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương. Cuốn sách được in lần đầu vào năm 1929 bằng tiếng Pháp NXB P. Geuthner, Paris 1929, đã được Lưu Đình Tuân dịch ra tiếng Việt, NXB Hải Phòng, 2003. NXB Hà Nội tái bản năm 2009. Cuốn sách đã mô tả lại chi tiết những thay đổi của Hà Nội trong một thời kỳ lịch sử đặc biệt khi đô thị này chuyển mình từ thành thị phương Đông bao gồm thành lu phong kiến và các phường thợ thủ công sang một đô thị theo kiểu Âu châu dưới sự kiểm soát của chính quyền thực dân Pháp. Lời tựa cho cuốn sách của Paul Boudet, Giám đốc Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương "... những trang dành cho thành Hà Nội biện minh đầy đủ cho đề nghị xếp hạng lịch sử cho

những vết tích cuối cùng của tường lu . Tương tự, những chi tiết chính xác về các khu khác, là những lập luận vững chắc nhất để ngăn chặn sự lấn chiếm các công trình hiện đại vào mảnh đất gắn với nhiều kỷ niệm" [1, tr.3]. Mặc dù cuốn sách không đề cập trực tiếp đến các DTLSQGĐB tại Hà Nội, nhưng kết quả của công trình là những gợi ý quan trọng cho tác giả nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài.

Hanoï - Le cycle des metamorphoses (Hà Nội - Chu kỳ của những đổi thay), thuộc Tập san nghiên cứu kiến trúc đô thị và xã hội do Pierre Clément và Nathalie Lancret (cb) thuộc dự án Đào tạo chuyên ngành đô thị Hà Nội, hợp tác giữa Hội đồng vùng Ile-de-France với UBND TP. Hà Nội, người dịch Mạc Thu Hương, Trương Quốc Toàn, NXB Khoa học và K thuật - Hà Nội, 2003. Sách là tập hợp các bài viết có giá trị của 22 tác giả đến từ các trung tâm nghiên cứu nổi tiếng của Pháp và Viện Viễn Đông Bác Cổ. Nội dung quyển sách đi sâu tìm hiểu về di sản và hình thái đặc trưng của thành phố. Đặc biệt là hệ thống bản đồ sớm nhất về Hà Nội. Điểm rất có giá trị là hầu như tất cả các bản đồ và bản vẽ của người Pháp chú thích rất chi tiết về người thực hiện. Đây là một trong những cuốn sách giá trị nhất về Hà Nội những năm gần đây. Vì vậy, giúp chúng tôi có nhận thức tổng quát khi nghiên cứu về các DTLSQGĐB tại Hà Nội.

Cuốn Famous communal houses and temples in Thăng Long - Hà Nội của Ban chỉ đạo quốc gia kỉ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, Lê Thanh Hương, Nguyễn Thu Hà dịch, NXB Thế giới, 2009. Sách giới thiệu về lịch sử, đặc điểm nghệ thuật kiến trúc các ngôi đình, đền ở Việt Nam. Đặc biệt, đi sâu tìm hiểu những nét riêng biệt của các ngôi đình, đền ở Hà Nội xưa. Đây là nguồn tư liệu quý để chúng tôi tham khảo trong quá trình lựa chọn nội dung DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS.

Như vậy, các công trình nghiên cứu của các học giả Pháp đã đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau của Hà Nội trong một khoảng thời gian dài, giúp cho người đọc có cái nhìn tổng quan về lịch sử phát triển của Hà Nội. Mặc dù không trực tiếp đề cập đến những DTLS của Hà Nội nhưng đó là những gợi ý đầu tiên cho chúng tôi trong quá trình khảo cứu nguồn tư liệu về DTLSQGĐB tại Hà Nội, đặt cơ sở cho việc nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài.

1.1.2.2. Công trình của tác giả trong nước

Nghiên cứu về DTLS nói chung, DTLS tại Hà Nội nói riêng, thu hút được nhiều nhà khoa học trong nước tham gia, tiêu biểu là Cuốn Thăng Long - Hà Nội - Thư mục chọn lọc - Catalogue sélectif rất đồ sộ với 754 trang nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội do Phan Thị Kim Dung, Chu Tuyết Lan (chủ biên), NXB Thư viện Quốc gia Việt Nam, 2010. Ở phần phụ lục của bộ sách này có các tư liệu quý do các học giả người Pháp viết vào các giai đoạn khác nhau trong lịch sử. Cuốn sách cũng cung cấp cho bạn đọc nguồn tư liệu phản ánh bức tranh toàn cảnh về Thăng Long - Hà Nội trên các lĩnh vực lịch sử, địa lý, kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội, nhằm cung cấp thông tin toàn diện về quá trình hình thành, xây dựng, bảo vệ, hội nhập và phát triển của Thăng Long - Hà Nội trong suốt chiều dài 1000 năm lịch sử. Sách cũng dành một phần viết về Văn hóa vật thể, đây thực sự là nguồn tư liệu quý giá cho luận án trong quá trình xác định bản chất và nội dung của DTLSQGĐB tại Hà Nội.