Quá trình vận động tới sự điển phạm hóa của văn học nhà nho ở Việt Nam từ Trần Nhân Tông qua Nguyễn Trãi đến Lê Thánh Tông

về môt thứ quá khứ gần, quá khứ xác định của quốc gia dân tộc, của triều đại. Không gian thế tục của Nho gia bắt đầu xuất hiện bên cạnh không gian vũ trụ vô cùng của Thiền gia trong thơ Trần Nhân Tông, nhưng không mang bản chất hiện thực mà có tính biểu tượng về những vấn đề lớn lao của cộng động. Đến Nguyễn Trãi, không gian nghệ thuật bao trùm là không gian hiện thực mang tính ước lệ, dù là không gian loạn lạc, cung đình hay không gian ẩn dật thì nó cũng mang tính biểu tượng hơn là hiện thực, nhưng vẫn tồn tại trong thế giới trần gian thực hữu này. Ở Lê Thánh Tông, không gian tiêu biểu nhất là không gian sơn thủy- quốc huy, núi cao sông dài. Có thể nói, thế giới nghệ thuật của Lê Thánh Tông là không gian của cuộc sống trần gian, với những khát vọng hoàn thiện bản thân trong chính trần gian này.

Do văn học nhà Nho được hình thành từ sự tác động của Nho giáo tới văn học, nên đặc trưng của nó thiên về phía nội dung nhiều hơn là hình thức. Về cơ bản, những khác biệt hình thức của văn học nhà Nho so với các loại hình văn học khác nói chung thể hiện nhiều ở bề mặt như cách sử dụng văn liệu, thi liệu, điển cố... hơn là bề sâu của các cấu trúc thể loại, cách lập ý, xây dựng hình tượng... Những đặc tính này thuộc về cả nền văn học hơn là riêng văn học Nho gia, Thiền gia hay Đạo gia. Chúng được hình thành song hành cùng lịch sử các triết thuyết, tôn giáo, nên chúng có sự vận động nội tại ít nhiều độc lập với những hệ tư tưởng đó.

3. Sự xác lập điển phạm khiến Lê Thánh Tông và thời đại ông được coi là mẫu mực của văn học nhà Nho đối với hậu thế. Nhưng chính điều đó tạo ra mặt trái của nó, là sự quy phạm, công thức bị đẩy lên đến mức cực đoan và trở thành nhàm chán. Sau Lê Thánh Tông, văn học Việt Nam sẽ diễn ra quá trình giải điển phạm của hệ thống văn chương chữ Hán mang tính quy phạm để hình thành nên một quá trình điển phạm hóa văn học chữ Nôm. Những quy chuẩn đã được hình thành và duy trì trong thời gian dài của văn học nhà Nho sẽ bị coi là biểu tượng của sự trói buộc tự do sáng tạo, tự do tư duy và sẽ là tiền đề thúc đẩy quá trình giải điển phạm cũ, hình thành điển phạm mới. Sau thời thịnh trị của Lê Thánh Tông, sang đến thế kỷ XVI, xã hội Đại Việt nhanh chóng rơi vào những cuộc khủng hoảng của nội chiến, tranh đoạt đẫm máu. Phạm trù “chính thống” không còn là một giá trị bất biến nữa. Cùng với những biến động của xã hội thì Nho giáo cũng buộc phải đổi

thay thích ứng với thời đại. Nhà Nho tiếp nhận trở lại Phật giáo và Đạo giáo theo một cách khác hoàn toàn khác so với các nhà Nho thời Lý- Trần. Họ trộn lẫn phạm trù Nhân của Nho gia với Thiện của Phật gia, lấy thêm các quan niệm nhân quả, báo ứng của Phật giáo, xem xét lại tính siêu hình của thuật ngữ Trung dung25… Họ cũng tìm đường quay trở về với các truyền thống dân gian mang nhiều tính bản địa. Đó

chính là những chỗ dựa cho tinh thần nhân văn có chỗ nảy nở. Từ đây, văn chương nhà Nho đã không còn giữ nguyên được tính Nho gia “thuần nhất” như thời Lê Thánh Tông nữa, những xu hướng mới của xã hội đã mở đường cho một quá trình điển phạm thứ hai bắt đầu, trước hết bằng việc giải phóng khỏi những điển phạm cũ mà đại diện lớn cuối cùng là Nguyễn Bỉnh Khiêm. Các tác giả từ thế kỷ XVI, XVII và đặc biệt là XVIII- XIX sẽ tạo dựng nên một thời đại văn học mới với những điển phạm của riêng họ. Việc đặt vấn đề nghiên cứu quá trình giải điển phạm và xác lập điển phạm mới của sau thế kỷ XV hứa hẹn sẽ góp phần vào việc làm sáng tỏ tính liên tục của các quá trình điển phạm. Bên cạnh đó, việc xem xét quá trình điển phạm hóa của văn học nhà Nho Việt Nam trong bối cảnh khu vực Đông Á cũng cần thiết để có thể giải quyết nhiều vấn đề của lịch sử văn học trung đại.

25 Xem thêm Nguyễn Nam, “Being Confucian in the sixteen-century Vietnam reading stele inscriptions from the Mạc dynasty” [193, tr. 139- 157]

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN