Phát triển công nghiệp vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ Việt Nam theo hướng bền vững

nhanh với GDP gia tăng bình quân 16,2%/năm trong giai đoạn 2006 - 2010,

cao gấp 1,15 lần mức bình quân của cả nước. Nhìn chung công nghiệp

trong vùng đã có một cơ cấu tương đối đầy đủ với sự có mặt của hầu hết

các ngành công nghiệp như chế biến nông lâm sản thực phẩm, khai thác

chế

biến khoáng sản, sản xuất vật liệu xây dựng, cơ

khí, hoá chất, sản

xuất điện... Tỷ trọng công nghiệp trong GDP của vùng năm 2010 là 45,5%

[19], cao hơn mức bình quân chung của cả nước. Những kết quả đạt được

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 192 trang tài liệu này.

nêu trên là khả quan, nhưng so với tiềm năng, lợi thế và vai trò của vùng

KTTĐ Bắc Bộ

thì những kết quả

đó chưa đáp

ứng được yêu cầu, công

nghiệp của vùng KTTĐ Bắc Bộ vẫn phát triển ở mức khiêm tốn và chưa theo hướng bền vững, trong đó: tốc độ tăng trưởng cao nhưng không ổn định; giá trị gia tăng thấp, tỷ suất giá trị gia tăng trên giá trị sản xuất công nghiệp có xu

hướng giảm dần; công nghệ trong vùng kém phát triển...

lạc hậu, chậm đổi mới; công nghiệp hỗ trợ Bên cạnh đó, việc thành lập các khu công

nghiệp, cụm công nghiệp tập trung... đang đặt ra nhiều vấn đề cấp bách về mặt xã hội và môi trường, đe doạ đến sự phát triển bền vững, ổn định của toàn vùng và đất nước. Những vấn đề này cần sớm được nghiên cứu và có các giải pháp khắc phục kịp thời, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam tiếp tục phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước với mục tiêu cơ bản trở thành nước công nghiệp vào năm 2020.

Trước những vấn đề cấp bách đó, việc nghiên cứu cơ sở lý luận và

thực tiễn, từ

đó đề

xuất các giải pháp chủ

yếu nhằm phát triển công

nghiệp vùng KTTĐ Bắc Bộ Việt Nam theo hướng bền vững có ý nghĩa lý

luận và thực tiễn cấp thiết. Vì vậy, tác giả chọn đề tài “Phát triển công

nghiệp vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ Việt Nam theo hướng bền vững”

làm luận án tiến sĩ kinh tế, chuyên ngành kinh tế chính trị.

3. Mục đích nghiên cứu của đề tài

Luận án được thực hiện nhằm xây dựng cơ sở khoa học cho những

giải pháp phát triển công nghiệp vùng kinh tế Nam theo hướng bền vững.

trọng điểm Bắc Bộ

Việt

4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài

* Đối tượng nghiên cứu:

Đối tượng nghiên cứu của luận án là sự phát triển công nghiệp theo ba nội dung của phát triển bền vững: kinh tế, xã hội và môi trường.

Phát triển công nghiệp theo hướng bền vững có thể là đối tượng

nghiên cứu của nhiều ngành kinh tế như: Quản lý công nghiệp, kinh tế phát

triển, kinh tế

đầu tư, kinh tế

học…Trong luận án này, phát triển công

nghiệp theo hướng bền vững được nghiên cứu dưới góc độ chuyên ngành kinh tế chính trị, có nghĩa là phát triển công nghiệp theo hướng bền vững được xem như là cơ sở để phát triển bền vững nền kinh tế nói chung và

giải quyết các quan hệ kinh tế có liên quan như phân phối thu nhập, việc

làm, chia sẻ lợi ích kinh tế, lợi ích xã hội và lợi ích môi trường giữa các chủ thể có liên quan. Khía cạnh kinh tế chính trị của luận án còn được thể hiện ở những quan điểm và giải pháp mang tính định hướng chính sách mà nó đưa ra.

* Phạm vi nghiên cứu:

Về nội dung: Luận án nghiên cứu phát triển công nghiệp nói chung,

không đi sâu nghiên cứu chi tiết ở các phân ngành công nghiệp cụ thể. Luận án không chú trọng nghiên cứu, đề xuất các giải pháp mang tính kỹ thuật, mà chủ yếu là các quan điểm và các giải pháp mang tính định hướng, tính phương pháp luận của kinh tế chính trị nhằm phát triển công nghiệp theo hướng bền vững.

Về không gian: Luận án nghiên cứu phát triển công nghiệp theo

hướng bền vững trên địa bàn các tỉnh, thành phố thuộc vùng KTTĐ Bắc Bộ trong mối quan hệ với nền kinh tế quốc dân nói chung.

Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu phát triển công nghiệp ở

vùng KTTĐ Bắc Bộ Việt Nam trong giai đoạn 2001-2012. Đề xuất các giải

pháp nhằm phát triển công nghiệp vùng KTTĐ Bắc Bộ hướng bền vững đến năm 2020, tầm nhìn 2030.

5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

* Đóng góp mới của Luận án

Việt Nam theo

- Hệ thống hoá và làm rõ quan niệm, nội dung, các tiêu chí đánh giá phát triển công nghiệp theo hướng bền vững.

- Khái quát bài học phát triển công nghiệp theo hướng bền vững cho vùng KTTĐ Bắc Bộ Việt Nam từ kinh nghiệm của một số nước.

- Đánh giá đúng thực trạng và đề xuất các quan điểm, giải pháp chủ

yếu nhằm phát triển công nghiệp hướng bền vững.

ở vùng KTTĐ Bắc Bộ Việt Nam theo

* Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án

Luận án được thực hiện thành công góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho việc xác định chủ trương, chính sách phát triển công nghiệp theo

hướng bền vững ở vùng KTTĐ Bắc Bộ nói riêng và cả nước nói chung.

Luận án góp phần phát triển lý luận về phát triển bền vững, áp dụng trong những ngành, lĩnh vực kinh tế xã hội cụ thể. Đồng thời, Luận án có thể được sử dụng làm tài liệu nghiên cứu, giảng dạy trong các trường đại học khối kinh tế.

TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1. Tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài

1.1. Các công trình nghiên cứu ngoài nước

1.1.1. Các công trình tiêu biểu liên quan đến phát triển bền vững

- Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển của Liên hợp quốc

trong Báo cáo “Tương lai chung của chúng ta” (Our common future) đưa ra

năm 1987, đã phân tích các nguy cơ và thách thức đe doạ sự PTBV của các quốc gia trên thế giới. Trong đó, Báo cáo đã đưa ra khái niệm về PTBV: “sự đáp ứng nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không gây trở ngại cho các thế hệ mai sau” đang được sử dụng rộng rãi hiện nay.

- Peter P. Rogers, Kazi F. Jalal và John A. Boyd trong cuốn “Giới thiệu về phát triển bền vững” (An Introduction to Sustainable Development) [103] đã giới thiệu những kiến thức cơ sở về PTBV, trong đó đã tập trung phân tích những vấn đề đo lường và chỉ số đánh giá tính bền vững; vấn đề đánh giá, quản lý và chính sách đối với môi trường; cách tiếp cận và mối liên kết với giảm nghèo; những ảnh hưởng và phát triển cơ sở hạ tầng; các vấn đề về kinh tế, sản xuất, tiêu dùng, những trục trặc của thị trường và về vai trò của xã hội dân sự.

- John Blewitt trong cuốn “Tìm hiểu về phát triển bền vững” (Understanding Sustainable Development) [104] cũng đóng góp một phần quan trọng vào lý thuyết về PTBV, trong đó phải kể đến những phân tích về mối quan hệ giữa xã hội và môi trường, PTBV và điều hành của Chính phủ; các công cụ, hệ thống để PTBV, cũng như phác thảo về một xã hội bền vững.

- Simon Dresner trong cuốn “Các nguyên tắc của phát triển bền vững” (The Principles of Sustainability) [105] đã tổng hợp và phân tích các vấn đề có liên quan như: lịch sử phát triển khái niệm PTBV, các cuộc tranh luận hiện nay về con đường để đạt được sự PTBV; các trở ngại và triển vọng về PTBV.

- Simon Bell và Stephen Morse trong cuốn “Các chỉ số phát triển bền vững: đo lường những thứ không thể đo?”(Sustainability Indicators: Measuring the Immeasurable?) [106] đã có đóng góp lớn về lý luận và thực tiễn trong việc sử dụng các chỉ số PTBV. Các tác giả đã giới thiệu hệ thống các quan điểm và một loạt các công cụ, kỹ thuật có khả năng giúp làm sáng tỏ hơn những vấn đề phức tạp trên cơ sở tiếp cận định tính hơn là tiến hành các biện pháp đo lường định lượng.

1.1.2. Các công trình liên quan đến các khía cạnh của phát triển công nghiệp theo hướng bền vững

- Kevin P. Gallagher và Lyuba Zarsky trong công trình “liệu chiến lược hội nhập được dẫn dắt bởi FDI của Mêhico có thực hiện được phát triển công nghiệp theo hướng bền vững” [108], hai tác giả của Viện môi trường và phát triển toàn cầu, trực thuộc trường Đại học Fletcher School of

Law and Diplomacy and Tufts University, Mỹ cho rằng, phát triển công

nghiệp theo hướng bền vững được thực hiện qua ba thông số: i) sự tăng trưởng năng lực sản xuất nội sinh, đặc biệt là năng lực đổi mới, ii) cải

thiện hiệu quả hoạt động môi trường của ngành công nghiệp và iii) cải

thiện mức sống và giảm sự bất bình đẳng, đặc biệt thông qua tăng trưởng số lượng công ăn việc làm, tiền công trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp.

Từ nghiên cứu thực trạng phát triển công nghiệp tại Mêhico, các tác giả

cho rằng, để công nghiệp phát triển theo hướng bền vững, chính phủ nên coi phát triển công nghiệp theo hướng bền vững là trung tâm của chiến lược phát triển kinh tế; chiến lược phát triển công nghiệp theo hướng bền vững đòi hỏi một sự gia tăng đáng kể trong đầu tư công cộng và tư nhân

theo chiều sâu và mở rộng năng lực đổi mới; phát triển thị trường trong

nước là cơ sở cho sự tăng trưởng sáng tạo và hiệu quả các sản phẩm công nghiệp; chiến lược phát triển công nghiệp theo hướng bền vững cũng đòi

hỏi cam kết mạnh mẽ trong giảm thiểu thiệt hại về môi trường do tăng trưởng công nghiệp gây ra.

- UNIDO, “Hướng tới tăng trưởng xanh thông qua phát triển công nghiệp xanh tại Việt Nam” (Towards Green Growth Through Green Industry Development in Viet Nam) [109]. Báo cáo này chia sẻ các kết quả đánh giá toàn diện về cơ hội và thách thức cho việc giải quyết một số vấn đề cấp bách nhất của Việt Nam về môi trường công nghiệp trong bối cảnh kinh tế xã hội hiện nay. Báo cáo tạo tiền đề phát triển một khung chính sách cho việc triển khai mở rộng các phương pháp tiếp cận công nghiệp xanh nhằm mục đích đạt được tăng trưởng xanh tại Việt Nam.

Thông qua điều tra và nghiên cứu tài liệu môi trường ô nhiễm ở cấp độ vi mô doanh nghiệp, hộ gia đình tại các làng nghề ở Việt Nam, cụ thể là làng Bình Yên, Nam Định và thí điểm xây dựng mô hình thành phố sinh thái tại Hội An, báo cáo khuyến nghị: một là, để phát triển công nghiệp xanh trong các lĩnh vực tài nguyên và năng lượng cần một lộ trình đổi mới công

nghệ tự

nguyện từ

phía doanh nghiệp; Thứ

hai, sự

quyết tâm của chính

quyền địa phương để phát triển một thành phố sinh thái Hội An vào năm 2030 là minh chứng rõ ràng về lợi ích nhiều mặt của phát triển kinh tế du lịch - từ đó đưa ra Kế hoạch hành động vì một nền công nghiệp xanh để giúp cải thiện môi trường và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Thứ ba, nghiên

cứu ở làng Bình Yên cho thấy, việc tái chế phế liệu nhôm để sản xuất

xoong, nồi đã mang lại sự giàu có cho dân làng, nhưng cũng đã gây ra ô

nhiễm nghiêm trọng,

ảnh hưởng

đến sức khoẻ

và do đó không thể

chấp

nhận được từ quan điểm phát triển bền vững. Dân làng cũng bị cuốn vào một tình thế tiến thoái lưỡng nan giữa công ăn việc làm và thu nhập trong ngắn hạn, vấn đề sức khoẻ ở trung hạn và các tác động môi trường mà họ không thể tự giải quyết được.

- Jan Harmsen Joseph B. Powell trong cuốn sách “Phát triển bền vững trong các ngành công nghiệp” (Sustainable development in the process industries), [111] đã cung cấp một bức tranh tổng quát và đưa ra các giải pháp nhằm thúc đẩy các doanh nghiệp công nghiệp tiếp tục phát triển trước những thách thức về môi trường và xã hội trong sản xuất. Từ việc tổng quan các định nghĩa về phát triển bền vững, các tác giả đã khẳng định vai trò cũng như ảnh hưởng của phát triển công nghiệp đối với phát triển bền vững. Với những nghiên cứu định lượng các trường hợp cụ thể trong các ngành hoá chất, dầu khí, sản xuất vật liệu và khai thác khoáng sản, Cuốn sách giới thiệu các cách thức cho các doanh nghiệp lớn, vừa và nhỏ sử dụng hiệu quả tài nguyên thông qua việc hợp tác giữa các ngành công nghiệp khác nhau để đạt được sự phát triển theo quan điểm phát triển bền vững trên cả ba mặt: kinh tế, xã hội và môi trường.

Cuốn sách này đã cung cấp thêm cơ sở phương pháp luận để nghiên cứu sinh tiếp cận phát triển công nghiệp theo hướng bền vững trên 3 mặt kinh tế, xã hội và môi trường.

- “Hướng tới phát triển bền vững ở khu vực Trung Mỹ và Caribê”

(Towards Sustainable Development in Central America and the Caribbean) của Anders Danielson, phó giáo sư Khoa kinh tế, Đại học Lund Thuỵ Điển và A. Geske Dijkstra, giảng viên kinh tế, Khoa Khoa học xã hội, Đại học Erasmus, Rotterdam, Hà Lan [112]. Cuốn sách tập trung các bài viết của

nhiều tác giả thuộc Hiệp Hội Nghiên cứu châu Âu trên vùng Caribê và

Trung Mỹ) ở Portsmouth, Vương quốc Anh. Theo các tác giả cuốn sách, sau khi suy giảm kinh tế trong đầu những năm 1980, vào những năm cuối của

thập niên 90, thế kỷ

20, tăng trưởng kinh tế đã phục hồi

ở hầu hết các

nước trong khu vực Trung Mỹ và vùng Caribê. Tuy nhiên, quá trình tăng

trưởng này đã để lại những lỗ hổng liên quan đến tính bền vững về kinh

tế, xã hội và môi trường. Các tác giả cho rằng, vấn đề phát triển bền vững sẽ vẫn là một vấn đề quan trọng đối với khu vực trong thời gian tới. Cuốn sách đã đánh giá các khía cạnh của phát triển bền vững, đặc biệt là các khía cạnh kinh tế vĩ mô, xã hội và sinh thái. Cuốn sách cũng tập trung phân tích, so sánh những khía cạnh của phát triển bền vững một số quốc gia Trung

Mỹ và Caribê một cách cụ

thể

như

Haiti, Nicaragua và Honduras. Các

chương của cuốn sách đã cho thấy mối quan hệ giữa cải cách kinh tế theo hướng kinh tế thị trường và phát triển bền vững trong khu vực Trung Mỹ. Theo các tác giả, cải cách ở khu vực Trung Mỹ là sự lựa chọn tối ưu cho phát triển bền vững.

- Kế

toán quản trị

môi trường cho sản xuất sạch hơn

của tác giả

Stefan Schaltegger, Martin Bennett, Roger L. Burritt, Christine Jasch [113]. Theo cuốn sách, phát triển bền vững đòi hỏi doanh nghiệp phải quan tâm không chỉ về kinh tế mà còn phải quan tâm đến các phương thức bảo đảm bền vững về môi trường và xã hội. Sự phát triển bền vững doanh nghiệp đến lượt nó đòi hỏi phải cần thay đổi theo hướng sản xuất sạch hơn. Kế toán quản lý môi trường cho sản xuất sạch hơn đưa ra một bộ công cụ cho các công ty để thu thập, đánh giá và giải thích những thông tin mà họ cần để ước tính tiềm năng sản xuất sạch hơn nhằm thực hiện tiết kiệm chi phí và đưa ra quyết định tốt nhất về sản xuất sạch hơn. Do vậy, kế toán quản trị môi trường là chìa khoá cho thúc đẩy tiến bộ về môi trường, tiết kiệm chi phí, tăng khả năng cạnh tranh và tính bền vững của doanh nghiệp thông qua các phương tiện sản xuất sạch hơn.

1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước

1.2.1. Các công trình tiêu biểu liên quan đến phát triển bền vững