Đặc Điểm Các Yếu Tố Cấu Thành Trình Độ Tập Luyện Của Vận Động Viên

90 phút thi đấu. Nếu đội bóng có đẳng cấp càng cao thì tỷ lệ phần trăm của khối lượng vận động với tốc độ cực đại càng lớn. Tổng lượng sức mạnh và tốc độ chủ yếu tập trung vào chạy nước rút trong thời gian ngắn. Vì vậy nếu chỉ đánh giá tổng cự ly chạy của một cầu thủ trong một trận đấu thì không đủ cho chúng ta đánh giá sức bền, mà phải tính đến khả năng duy trì sức bền của cầu thủ đó.

Trong bóng đá hiện đại, VĐV hoạt động với công suất cận cực đại trong thời gian ngắn và tần số lặp lại cao, vì thế nguồn năng lượng cung cấp cho cơ thể là hồn hợp ưa khí và yếm khí, nhưng chủ yếu dựa vào nguồn năng lượng chuyển hoá yếm khí lactat và phi lactat. Kết quả nghiên cứu của Alagich. R. (1998) về sự biến đổi nồng độ axit lactic (LA) của VĐV bóng đá trong suốt trận đấu cho thấy: nồng độ axit lactic đều đạt trên 4mmol/l trong suốt trận đấu, chứng tỏ năng lượng do chuyển hoá yếm khí chiếm ưu thế so với chuyển hoá ưa khí; chuyển hoá yếm khí lactat xảy ra mạnh ở đầu hiệp 1 và cuối hiệp 2; nồng độ axit lactic cực đại vượt quá 12mmol/l; lượng vận động suốt trận đấu ổn định cực đại [1].

Ngoài ra người ta còn thấy, khi vận động ngắt quãng với công suất cực đại hoặc cận cực đại thì có giảm gluco ở phút thứ 9 - 10, còn trong bóng đá có suy giảm gluco vào cuối trận đấu. Về cơ chế cho rằng, gluco là một trong các yếu tố tham gia vào hoạt động của nơron thần kinh cơ và cần phải có đủ glucose trong quá trình hoạt động thần kinh tâm lý cho VĐV khi thi đấu. Điều này đảm bảo cho quá trình dẫn truyền xung động thần kinh (theo quan điểm của các tác giả Sletca. A.M (1968) [54]; Vương Chí Hồng (1989) [28] và Tomat. A (1973) [64]). Khi dự trữ glucogen trong cơ và glucose trong máu cao, sự tập trung chú ý và tư duy sẽ nhanh và chính xác hơn. Đây là một trong những điều kiện để giảm bớt các yếu tố stress sinh học [12], [16], [44]. Chuyển hoá ưa khí được đánh giá là nguồn cung cấp năng lượng có hiệu suất cao đối với VĐV bóng đá. Nhờ đó, nồng độ axit lactic trong máu của VĐV

trong thi đấu không tăng lên quá mức (12mmol/l) so với các môn tốc độ khác (có thể lên đến 16 - 24 mmol/l). Theo Tân Vũ, Lý Phương Lâu (1964) [90] qua nghiên cứu trong các trận đấu và không thi đấu cũng nhất trí với nhận định trên vì: (1) đặc điểm nổi bật nhất với bóng đá là cự ly chạy tối đa khoảng trên 10 km trong thời gian 90 - 120 phút; (2) khả năng hấp thụ oxy tối đa (VO2 max) đạt 80% và điều này tuỳ theo cự ly chạy của VĐV; (3) quá trình chuyển hoá diễn ra đa dạng và đan xen lẫn nhau.

Qua tổng hợp các tư liệu chuyên môn, các công trình nghiên cứu của các tác giả, có thể tổng hợp những đặc điểm cơ bản về các yếu tố kỹ thuật, chiến thuật, thể lực và tâm lý của VĐV bóng đá như sau: [1], [10], [22], [35], [64], [75], [85], [90].

Về kỹ thuật: cầu thủ phải có khả năng điều khiển quả bóng bằng nhiều bộ phận cơ thể, từ đôi chân đến đầu, ngực… (trừ đôi tay). Phải có khả năng làm chủ quả bóng trong lối chơi nhanh và thường xuyên bị đối phương gây áp lực. Phải biết sút cầu môn khi có điều kiện ở bất cứ vị trí nào, cũng như phải biết cản phá và thu hồi bóng trong phòng thủ dù đó là cầu thủ tiền đạo.

Về chiến thuật: đòi hỏi cầu thủ phải biết tư duy chiến thuật nhanh, do yêu cầu phải liên tục hoán đổi vị trí khác nhau trong tấn công và phòng ngự với lối chơi nhanh nên đòi hỏi cầu thủ phải chuẩn bị đa dạng về chiến thuật. Với nhịp độ thi đấu luôn khẩn trương, phải linh hoạt trong di chuyển, đòi hỏi cầu thủ phải nhanh chóng tìm ra giải pháp chiến thuật hợp lý cho mình và cho đồng đội.

Về thể lực: để có thể hoạt động tích cực, chủ động cả trong phòng thủ và trong tấn công suốt 90 hoặc 120 phút của trận đấu, hơn bao giờ hết đòi hỏi ở mỗi cầu thủ phải có một thể lực sung mãn. Để chiến thắng đối thủ trong tranh cướp bóng hoặc trong nhũng cú sút từ xa…, cầu thủ phải có cơ thể mạnh mẽ, với sức mạnh được duy trì cho tới cuối trận đấu. Ngày nay, trong một trận đấu, những cầu thủ trình độ cao phải di chuyển tới 12 - 15 km, trong

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 230 trang tài liệu này.

đó tới 80% là chạy và với hơn 80 lần bứt phá tốc độ cao. Muốn phát huy tốt khả năng kỹ thuật, chiến thuật trong thi đấu, đòi hỏi cầu thủ phải được chuẩn bị thật tốt và toàn diện về thể lực. Thể lực là nền tảng cho mọi hoạt động trong bóng đá.

Về tâm lý: sự ổn định về tâm lý, vững vàng về tinh thần, luôn luôn bình tĩnh và biết kiềm chế, cũng như ý thức kỷ luật thi đấu cao luôn đảm bảo cho thành công trong thi đấu bóng đá.

1.2.1.2. Xu thế phát triển của bóng đá hiện đại.

Bóng đá đã trở thành phương tiện hoạt động, rèn luyện thể chất cho đông đảo người tập luyện và thi đấu, loại hình nghệ thuật thực sự này góp phần đáp ứng nhu cầu đời sống văn hoá của nhân dân và quan hệ quốc tế theo yêu cầu của nhiệm vụ xã hội. Nghệ thuật bóng đá càng trở lên phong phú khoa học hơn. Các yếu tố về tâm lý, thể lực, kỹ - chiến thuật của bóng đá hiện đại tiếp tục được phát triển toàn diện. Những chiến thuật cứng nhắc, thiếu cân đối, những động tác kỹ thuật vụng về, tố chất thể lực thiếu toàn diện… đã trở lên xa lạ với bóng đá hiện đại. Để đạt được thành tích trong hoạt động bóng đá, các yếu tố tâm lý, thể lực, kỹ - chiến thuật, phải liên kết gắn bó với nhau một cách hoàn hảo trong toàn bộ đội bóng cũng như ở từng cầu thủ [1], [6], [10], [12]. Dưới đây là ba nét đặc trưng cơ bản nhất tạo ra xu thế phát triển của bóng đá hiện đại:

Trình độ kỹ thuật cao, điêu luyện: Đó là khả năng xử lý bóng trong các tình huống thi đấu khác nhau, di chuyển hợp lý nhằm giữ quyền kiểm soát bóng dưới áp lực lớn, nhịp độ cao, khả năng điều chỉnh trong các tình huống thi đấu. Kỹ thuật được coi là phương tiện để đạt đến mục đích, một mặt của lối chơi mang ý nghĩa quyết định khi nó được thực hiện với tốc độ cao trong tranh cướp, đột phá và dứt điểm [1], [22], [28].

Tính hiệu quả của kỹ thuật được xác định bởi độ chính xác của động tác kỹ thuật do các cầu thủ thực hiện. Tính nhẹ nhàng khi thực hiện động tác

cho thấy khả năng tiết kiệm hoá chức năng tối đa của các cầu thủ. Do năng lượng bị tiêu hao ít nên các VĐV có trình độ cao có thể hoạt động với cường độ lớn trong một thời gian dài mà hiệu quả thi đấu vẫn không bị giảm sút. Do đó trong quá trình huấn luyện, các HLV đã không ngừng hoàn thiện kỹ thuật cho các cầu thủ.

Sự dồi dào và sung mãn về thể lực: Nếu như những tiến bộ kỹ thuật cá nhân đã tạo điều kiện cho toàn đội ngày một hoàn chỉnh và biến hoá về hình thái chiến thuật, tổ chức được những đợt tấn công hiệu quả hơn thì chính sự phát triển các tố chất thể lực là cơ sở của quá trình hoàn thiện các kỹ thuật bóng đá. Ngược lại những yêu cầu của sự tiến hoá về chiến thuật mà thúc đẩy việc nâng cao chất lượng kỹ thuật và đòi hỏi những khả năng thể lực tương ứng của cầu thủ [1], [35], [44], [54], [64].

Bóng đá hiện đại ngày nay mang lại hiệu quả với lối chơi áp sát, tạo áp lực lên đối phương (pressing) đang cầm bóng để khiến cầu thủ đó mất bóng và trao cơ hội lại cho mình. Về mặt chiến thuật có thể chia ra các loại là: siêu pressing trong phòng ngự và pressing trong tấn công. Khi phòng ngự thì chủ yếu diễn ra trên phần sân nhà, còn pressing trên phần sân đối phương mà dành được bóng thì hoàn toàn có thể mở ra đường tấn công nguy hiểm vì khi đó cũng có sẵn một số lượng lớn cầu thủ của bên mình (đồng đội) đã bên phần sân đối phương để cùng tham gia tấn công. Để thực hiện được lối chơi pressing có hiệu quả buộc các VĐV phải có khả năng sức bền, sự dẻo dai và linh hoạt để gây áp lực cho đối phương. Điều đó đòi hòi VĐV phải được tập luyện thường xuyên để phát triển các tố chất thể lực, kỹ thuật - chiến thuật… Từ đó cho thấy, càng nâng lên trình độ cao, bóng đá càng đòi hỏi những phẩm chất thể lực tuyệt vời với sự nhanh nhẹn, dẻo dai, bền bỉ và khéo léo. Những yều cầu về thể lực là vô cùng cần thiết đối với xu hướng phát triển bóng đá hiện đại và cũng là cơ sở để hoàn chỉnh các mặt về kỹ thuật, chiến thuật. Vì thế trong huấn luyện các đội bóng đá ở bất kỳ trình độ nào (đặc biệt là đối với

VĐV cấp cao), nội dung huấn luyện thể lực giữ vị trí vô cùng quan trọng và đòi hỏi tỷ lệ thời gian thích đáng.

Hoạt động trí tuệ phát triển cao gắn liền với tư tưởng chiến thuật hiện đại: Chiến thuật thi đấu ngày nay đa dạng và phức tạp, đòi hỏi VĐV phát triển toàn diện hơn do các thách thức phải vượt qua trong trận đấu ngày càng lớn. Trước đây, trong hệ thống chiến thuật, mỗi VĐV có một nhiệm vụ cụ thể cho vị trí thi đấu của mình trên sân. Ngày nay, ranh giới các vị trí, phạm vi hoạt động của các VĐV trên sân đã được mở rộng. VĐV phải tham gia vào các hoạt động tấn công, phòng thủ tích cực ngay ở giai đoạn đầu nhằm tạo ưu thế về người cả trong tấn công và phòng thủ [75], [85], [90].

Bóng đá hiện đại đòi hỏi ở VĐV, đặc biệt là VĐV tuyến tiền vệ có năng lực tổ chức, thông minh, nhanh nhẹn, nhạy bén với mọi tình huống nảy sinh, có thể đảm nhiệm mọi vị trí. Mặt khác, các VĐV ngoài trình độ kỹ thuật điêu luyện và các tố chất thể lực toàn diện thì cần phải phát triển tri thức ở mức độ cao. Trong bóng đá, tri thức luôn gắn liền với tư duy chiến thuật. Tư duy của cầu thủ gắn liền với hành động và trực tiếp tri giác các hình ảnh trực quan (tình huống thi đấu) trong điều kiện hạn hẹp về thời gian, căng thẳng về thể chất, tâm lý đồng thời gắn liền với những dự đoán về các sự kiện xảy ra [64], [75].

Quá trình tư duy chiến thuật của VĐV bóng đá là hoạt động trí tuệ phức tạp và được đặc trưng bởi một số tính chất nhất định: Tốc độ, tính linh hoạt, tính mục đích, tính độc lập, tính sâu sắc… Tư duy chiến thuật của các cầu thủ luôn luôn mang màu sắc và cảm xúc nhất định. Hiệu quả của tư duy chiến thuật phụ thuộc trực tiếp vào độ lớn và cường độ của những nỗ lực ý chí. Đồng thời, kết quả của tư duy chiến thuật phụ thuộc vào trình độ kỹ - chiến thuật, thể lực, tâm lý của VĐV.

1.2.2. Đặc điểm các yếu tố cấu thành trình độ tập luyện của vận động viên bóng đá cấp cao trong công tác huấn luyện.

1.2.2.1. Yếu tố hình thái, chức năng sinh lý, sinh hóa.

Yếu tố hình thái: hình thái phản ánh cấu trúc cơ thể, được xác định bởi trình độ phát triển, những giá trị tuyệt đối về nhân trắc và tỷ lệ của những chỉ số đó [51]. Thông qua sự biến đổi về hình thái trong quá trình huấn luyện để đánh giá TĐTL. Tuy nhiên, khi xác định các chỉ tiêu đánh giá TĐTL, cần lưu ý đến những chỉ tiêu ít chịu sự tác động của yếu tố di truyền. Bởi vì, nội hàm của TĐTL là một trạng thái động và được nâng cao qua con đường tập luyện. Thực chất đánh giá TĐTL là nhận định giá trị hiện tại. Do đó, không phải mọi chỉ tiêu hình thái đều có khả năng đánh giá TĐTL, mà chỉ có những chỉ tiêu có sự biến đổi qua tập luyện có hệ thống mới có được giá trị ấy.

Việc kiểm tra các chỉ tiêu hình thái (bằng phương pháp nhân trắc) khi đánh giá TĐTL của VĐV, thường không có ý nghĩa lớn như khi tuyển chọn ban đầu [7], [24], [28], [41]. Tuy nhiên, đây vẫn là điều cần thiết nhất là đối với các VĐV ở tuổi cơ thể còn đang phát triển. Các kết quả kiểm tra sẽ cho biết cơ thể của VĐV có phát triển đúng quy luật chung hay không, có đúng với yêu cầu đặc thù của môn thể thao chuyên môn hẹp của VĐV hay không.

Với các cầu thủ bóng đá nói chung và với các cầu thủ trẻ nói riêng, điều kiện về thể hình cũng là một yếu tố không được coi nhẹ - kể cả khi tuyển chọn và trong quá trình huấn luyện. Sự thua kém tầm vóc thường kéo theo sự thua kém về thể lực, sẽ làm cho cầu thủ rất thiệt thòi khi tranh cướp bóng hoặc bám đuổi cản phá hoạt động của đối phương. Để bù lại sự thua thiệt đó, cầu thủ cần phát huy hoặc tạo thế mạnh khác để bù lại: nếu là người không cao, để vẫn chơi bóng bằng đầu tốt, cần bù lại bằng sức bật cao tốt, nhanh nhạy trong phán đoán điểm rơi của bóng để chiếm vị trí thuận lợi nhất và phải có kỹ năng điều khiển bóng bằng đầu chuẩn xác. Cũng có thể vì thấp nên chân ngắn, không thể có độ dài bước chạy bằng độ dài bước của người cao, để bù lại phải có khả năng xuất phát nhanh, có khả năng chạy với tần số bước cao… Đã có một thời người ta thấy rằng những cầu thủ có trọng tâm thấp

thường vượt trội so với đồng đội về khả năng khống chế bóng - do cơ năng học xoay chuyển nhanh, rê dắt bóng tốt và không để mất bóng. Tuy nhiên, bóng đá hiện đại không còn là sân chơi riêng của những người như vậy. Với đôi chân ngắn và “vòng kiềng” tuy có lợi khi dê dắt, nhưng lại rất thiệt thòi khi phải chạy nhanh, hoặc chơi bóng bổng [64], [70], [82].

Các kích thước thể hình liên quan tới thành tích tập luyện và thi đấu của cầu thủ bóng đá. Tuy nhiên ở đây chỉ quan tâm tới chiều cao cơ thể, thêm vào đó cũng xét tới trọng lượng cơ thể để biết sự ảnh hưởng đến phát triển cơ thể. Là cầu thủ bóng đá, do chơi ở các vị trí trên sân khác nhau, yêu cầu về chiều cao có khác nhau. Người ta đã tổng kết được rằng ở mức chung nhất, yêu cầu về chiều cao trong bóng đá: cao nhất là đối với các thủ môn. Do một mình phải trấn giữ khung thành có kích thước 2.44m × 7.32m nếu không “cao to” thì rất khó có thể “bịt kín” được khoảng không gian lớn, nhất là hiện nay đối phương có khả năng sút bóng nhanh, chính xác cao, họ luôn nhắm đá bóng vào 4 góc của khung thành. Tiếp sau thủ môn là hàng hậu vệ, rồi tiền vệ và cuối cùng là hàng tiền đạo [11], [12], [22].

Yếu tố chức năng sinh lý, sinh hóa: các yếu tố chức năng sinh lý quy định hoạt động thể lực của cơ thể. Khả năng chức phận của các cơ quan trong cơ thể là năng lực tiềm ẩn của mỗi người được phát triển, hoàn thiện nhờ quá trình giáo dục, rèn luyện và bộc lộ ra bên ngoài bằng tố chất thể lực, năng lực vận động của cơ thể [8]. Kiểm tra chức năng sinh lý nhằm nghiên cứu về đặc điểm cấu tạo và chức năng của các cơ quan trong cơ thể VĐV, có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc đánh giá trình độ thể lực hay năng lực hoạt động thể lực của VĐV. Bởi vì, quá trình phát triển TĐTL có liên quan chặt chẽ với sự phát triển các cơ quan và hệ cơ quan của cơ thể. Ví dụ: Tần số hô hấp, dung tích sống, tần số mạch đập là những chỉ tiêu được sử dụng đánh giá chức năng hô hấp, tuần hoàn. Những chỉ số này được biến đổi dưới tác động của quá trình tập luyện TDTT và nó là chỉ số quan trọng không những để đánh giá

TĐTL mà còn có giá trị trong tuyển chọn VĐV [25], [26], [44]. Chức năng của cơ thể còn được đánh giá thông qua các hoạt động định lượng, phản ứng của cơ thể thể hiện một phần TĐTL của VĐV đó. Ví dụ như: Trong trạng thái hoạt động định lượng, VĐV có TĐTL cao hơn thường có tần số mạch đập tăng chậm hơn so với VĐV có TĐTL thấp. Chức năng hô hấp, tim mạch của VĐV có trình độ cao, thường thích nghi với hoạt động cơ bắp tốt hơn so với VĐV có trình độ thấp. Chính vì vậy, việc xác định các chỉ số chức năng sinh lý ở trạng thái hoạt động định lượng là những thông tin có giá trị để so sánh và đánh giá TĐTL của VĐV.

1.2.2.2. Yếu tố tố chất thể lực và kỹ - chiến thuật.

Yếu tố tố chất thể lực: phát triển tố chất thể lực là một bộ phận hợp thành của quá trình huấn luyện thể thao. Ngoài trình độ kỹ chiến thuật, tâm lý, phẩm chất đạo đức, ý chí thì thể lực là một trong những yếu tố quyết định thành tích thể thao. Thể lực của mỗi VĐV phụ thuộc vào năng lực vận động và tố chất thể lực, gọi chung là năng lực thể lực. Năng lực thể lực càng cao, thì hoạt động vận động càng hoàn thiện và thành tích thể thao càng cao. Thật vậy, quá trình hình thành và phát triển các tố chất thể lực luôn có mối quan hệ chặt chẽ với sự hình thành các kỹ năng vận động và mức độ phát triển của các cơ quan trong cơ thể [19], [21], [31]. Thực tế trong các trận thi đấu bóng đá cho thấy, để có thể hoạt động tích cực, chủ động cả trong phòng thủ và trong tấn công suốt 90 phút hoặc 120 phút của trận đấu, hơn bao giờ hết đòi hỏi ở cầu thủ phải có một thể lực sung mãn. Để chiến thắng đối thủ trong tranh chấp bóng, hoặc trong những cú sút từ xa làm bó tay thủ môn, cầu thủ phải có cơ thể mạnh mẽ, với sức mạnh được duy trì cho tới cuối trận đấu [90]. Ngày nay, trong một trận đấu, những cầu thủ trình độ cao phải di chuyển tới 10 - 15 km, trong đó tới 80% là chạy và với hơn 80 lần bứt phá tốc độ cao. Muốn phát huy tốt khả năng kỹ thuật, chiến thuật trong các tình huống luôn biến đổi theo diễn biến trận đấu, cầu thủ cần phải được chuẩn bị thật tốt và toàn diện