Tình Hình Nghiên Cứu Trên Thế Giới 106081

phần đắc lực vào sự phát triển ngành kinh tế du lịch-dịch vụ Hội An, cải thiện đời sống cho người dân, đồng thời tăng thêm điều kiện để bảo tồn, tu bổ di tích.

1.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

1.2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới

Du lịch hiện nay được biết đến không chỉ trên khía cạnh văn hóa –xã hội mà trên quan điểm về kinh tế, du lịch đã và đang giữ vai trò kết sức quan trọng trong cơ cấu nền kinh tế của mỗi quốc gia. Nhiều nước xem việc phát triển du lịch là một bước đi đúng đắn, là quốc sách trong quá trình thúc đẩy nền kinh tế đi lên. Tuy nhiên, bên cạnh việc đầu tư phát triển du lịch thì vấn đề quan tâm hiện nay là làm sao để có thể tận dụng tối đa và hiệu quả những tiềm năng có của các khu du lịch trên cơ sở đặt được sự cân bằng về mặt sinh thái và con người, đó chính là du lịch bền vững, nhằm góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân địa phương. Thuật ngữ “phát triển bền vững” (Sustainable Development) được hình thành từ khái niệm “Tính bền vững” ra đời từ thập niên 70 của thế kỷ 20. Từ khi khái niệm “phát triển bền vững” được nêu ra đã đồng thời kéo theo sự ra đời của khái niệm “du lịch bền vững”. Năm 1993, tờ báo “Du lịch bền vững” (Journal of Sustainable Tourism) của Anh ra đời, đã đưa công tác nghiên cứu ngành du lịch bước vào một trang mới. Tháng 4 năm 1995, tổ chức UNESCO, tổ chức du lịch thế giới, chương trình môi trường Liên Hợp Quốc đã tiến hành Hội nghị du lịch bền vững thế giới tại Tây Ban Nha. Hội nghị đã thông qua “Hiến chương phát triển du lịch bền vững” và “Kế hoạch hành động phát triển du lịch bền vững”. Hai văn kiện này đã trở thành hệ thống chuẩn tắc, cung cấp cho các nước nội dung cụ thể trong việc phát triển du lịch bền vững. Hiện nay, “phát triển bền vững” đã trở thành chiến lược quan trọng trong mối quan hệ kinh tế, dân số, tài nguyên, môi trường giữa các quốc gia. Việc đưa ra những chiến lược này là vô cùng cấp thiết, nhất là trong tình hình thế giới phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm môi trường, và nguồn tài nguyên cạn kiệt. Cùng với sự phát triển kinh tế, đời sống con người được nâng cao, nhu cầu du lịch ngày càng gia tăng. Quan điểm về phát triển bền vững ngành du lịch được công nhận về bản chất phải hài hòa với tự nhiên, xã hội, văn hóa và môi trường sinh thái. Tuy nhiên, với tốc độ phát triển chóng mặt, chỉ trong một thời gian ngắn ngủi, ngành du lịch đã trở thành loại hình ngành nghề thu hút được nhiều lao động, đóng tỉ trọng cao trong GDP, có ảnh hưởng lớn tới kinh tế, khiến

người ta phải suy nghĩ và thảo luận về phương hướng phát triển ngành này. Chính vì thế mà trong thời gian gần đây, cụm từ “du lịch bền vững” đã và đang được nhắc đến rất nhiều. Bên cạnh việc mang đến cho con người một cuộc sống tốt hơn, “du lịch bền vững” còn cam kết sẽ giữ gìn và bảo tồn những tài nguyên sẵn có này đến thế hệ mai sau.

Nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững đã trở thành một đề tài thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Một số công trình tiêu biểu về nghiên cứu du lịch bền vững trên thế giới như:

“Sustainable Development of Tourism: A Compilation of Good Practices” do UNWTO thực hiện năm 2000. Ấn phẩm này chứa gần 50 trường hợp nghiên cứu thu thập từ 31 quốc gia của UNWTO. Các trường hợp đại diện cho một loạt về các chủ đề và nội dung liên qua, qua đó đưa ra các yếu tố, đề xuất một số giải pháp giúp phát triển du lịch một cách hiệu quả và bền vững.

“Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers” do UNEP và UNWTO thực hiện nghiên cứu năm 2005. Nghiên cứu đã hệ thống hóa cơ sở lý thuyết, đặc biệt về khái niệm du lịch bền vững, những nguyên tắc, tiêu chí của phát triển du lịch bền vững và đưa ra một số giải pháp nhằm tăng cường phát triển du lịch một cách bền vững. Đây được xem như một tài liệu hữu ích, đưa ra các giải pháp về phát triển du lịch bền vững cho các nhà hoạch định chính sách về phát triển du lịch.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 119 trang tài liệu này.

Bên cạnh đó tác phẩm “Du lịch và phát triển bền vững: Giám sát, lập kế hoạch, quản lý” của Nelson, Butler và Wall với đóng góp lớn nhất cho việc nghiên cứu du lịch bền vững là việc đưa ra những chỉ số thích hợp để giám sát các hoạt động du lịch.

Ngoải ra, trong Chương trình Nghị sự 21 Quốc gia về tài nguyên và phát triển: “Agenda 21 for the travel and tourism industry: Towards Environmentally Sustainable Development” của WTTC, WTO and Earth Council năm 1995 đã đưa ra các định hướng về một Chương trình nghị sự phát triển đất nước: sử dụng, bảo tồn và phát triển các nguồn lực nhằm duy trì các quá trình sinh thái quyết định sự sinh tồn và nâng cao toàn bộ chất lượng cuộc sống hiện tại cũng như tưng lai. Đặc biệt trong Chương trình Nghị sự 21, vấn đề phát triển bền vững du lịch gắn với bảo tồn được bàn đến rộng rãi hơn bao giờ hết. Trong đó xác định “Sự phát triển du lịch nhằm đáp ứng các nhu cầu của du khách và cộng đồng địa phương trong hiện tại trong khi vẫn duy trì và nâng cao những cơ hội đó cho các

thế hệ tương lai. Du lịch bền vững dựa trên sự quản lý tất cả các tài nguyên theo cách mà các nhu cầu về kinh tế, xã hội và thẩm mỹ được thoả mãn trong khi vẫn duy trì sự hợp nhất về văn hoá, đa dạng sinh học, các quá trình sinh thái cơ bản và các hệ sinh thái. Các sản phẩm du lịch bền vững là những sản phẩm được quản lý trong sự hài hoà với môi trường, cộng đồng và các nền văn hoá địa phương để chúng có thể trở thành những phúc lợi lâu dài của sự phát triển du lịch” [78].

Phát triển du lịch bền vững trong thực tế đã là một chủ trương định hướng mang tính chiến lược không phải chỉ ở nước ta mà còn ở nhiều nước trên thế giới. Sản phẩm du lịch tuy cũng là một thứ hàng hóa chịu sự chi phối sâu sắc bởi các quy luật kinh tế thị trường nhưng chất lượng của nó được quyết định không phải chỉ là những “giá trị” trao đổi bình thường mà phải là những“giá trị“ văn hóa đích thực, cái tạo nên tính “đặc sản” độc đáo, lý thú (interest) cho các sản phẩm ấy đồng thời cũng là cái có thể đáp ứng tốt các nhu cầu văn hóa tinh thần của du khách các loại… Vì vậy, để thực sự có chất lượng và đủ khả năng phát triển bền vững, có sức cạnh tranh cao, không thể khác, sản phẩm du lịch phải khai thác tốt mọi thế mạnh trong tiềm năng và tài nguyên du lịch của đất nước, của địa phương, đặc biệt là các tài nguyên mang đậm giá trị văn hóa… Do tính chất đặc thù của hoạt động du lịch nên việc phát triển du lịch gắn với bảo tồn, quản lý các di sản văn hóa có một vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng. WTO đã từng đưa ra định hướng phát triển du lịch bền vững đó là “Việc đáp ứng nhu cầu của khách du lịch và người dân địa phương thông qua phát triển các hoạt động du lịch trong hiện tại không được mâu thuẫn đối với việc quản lý bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên (đặc biệt trong đó có các di sản văn hóa) cho phát triển du lịch trong tương lai”. Du lịch là một trong những ngành công nghiệp lớn nhất thế giới. Hội đồng Lữ hành và Du lịch thế giới (WITC) ước tính du lịch mang lại khoảng 12% GNP toàn thế giới. Theo nhiều nghiên cứu dự đoán sự tiếp tục tăng trưởng thì du lịch đang là một nhân tố ngày càng quan trọng trong việc hoạch định và quản lý các khu Di sản thế giới của UNESCO. Một nghiên cứu vào năm 1993 của UNESCO và Chương trình Môi trường của Liên Hiệp Quốc (UNEP) cho thấy phần lớn các nhà quản lý khu di sản thiên nhiên coi du lịch là một vấn đề then chốt. Do đó nghiên cứu phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn, phát huy các di sản văn hoá đã trở thành đề tài nghiên cứu của nhiều học giả trên thế giới.

Trước hết phải kể đến các Công ước, Hiến chương về di sản văn hoá của UNESCO và ICOMOS như: ICOMOS (1931): The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments; ICOMOS (1965): Venice Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites; ICOMOS (1979): The Burra Charter for Places of Cultural Significance; UNESCO (2005): Cultural Heritage Specialist Guide Training and Certification Programme for UNESCO World Heritage Sites. Đặc biệt năm 2002 đã được Liên hợp quốc tuyên bố là “Năm Di sản Văn hóa”. Sau đó vào tháng 5, Hội nghị thượng đỉnh thế giới về Du lịch sinh thái lần đầu tiên được tổ chức tại thành phố Quebec với tuyên bố về phát triển Du lịch sinh thái trong bối cảnh phát triển bền vững được đưa ra tại hội nghị thượng đỉnh Johannesburg tổ chức sau đó. Tới tháng 11, “Di sản, Du lịch và Phát triển” là một trong những chủ đề chính của Hội nghị Quốc tế ở Venice vào dịp kỷ niệm 30 năm Công ước Di sản thế giới. Một số công trình về phát triển du lịch bền vững gắn với phát triển các di sản văn hoá như:

“Quản lý du lịch tại các khu Di sản thế giới”, Tài liệu hướng dẫn thực tiễn cho các nhà quản lý khu Di sản thế giới của tác giả Arthur Pedersen, doTrung tâm Di sản Thế giới UNESCO xuất bản năm 2002. Tài liệu đã khái quát về các Công ước về di sản thế giới, trình bày về các vấn đề đang đặt ra với phát triển du lịch cả về những cơ hội, tiềm năng và những thách thức, khó khăn, vạch ra các chiến lược, định hướng phát triển du lịch, năng lực thực hiện các mục tiêu đề ra, đặc biệt tài liệu nghiên cứu sâu vào các khu Quản lý di sản, nêu ra thực trạng và đề xuất các giải pháp để phát triển du lịch bền vững tại các khi di sản văn hoá.

Hội thảo “Du lịch và phong cảnh văn hóa: Hướng tới một cách tiếp cận bền vững. Kinh nghiệm trao đổi ngôn ngữ tiếng Anh” của UNESCO UNITWIN do Đại học Budapest Metropolitan Khoa học Ứng dụng và Quỹ Xã hội Thông tin (Viện Nghiên cứu INFOTA) phối hợp tổ chức từ ngày 12 – 16/6/2016. Hội thảo với nhiều nghiên cứu đã được trình bày, trong đó bao gồm một số nội dung chính như: Di sản thế giới và các thay đổi liên quan hệ giữa hữu hình và vô hình; Cảnh quan và phương pháp tiếp cận xã hội, kinh tế, văn hóa và sinh thái của nó; Các loại phong cảnh (thiết kế, phát triển và hữu cơ kết hợp cảnh quan văn hóa) và tính bền vững và vai trò trong ngành du lịch; Kế hoạch và cảnh quan quản lý bao gồm cả dịch vụ hệ sinh thái văn hóa; Hạnh phúc của cá nhân và xã

hội trong mối quan hệ với du lịch văn hóa; Công nghệ tiên tiến được áp dụng trong đi du lịch; Vai trò của văn hóa phong cảnh trong du lịch; Nâng cao nhận thức, đào tạo và giáo dục, công cụ mới, phương pháp, đánh giá chất lượng và mục tiêu của di sản, các chính sách và chương trình quốc tế; cảnh quan xuyên biên giới; tương lai của cảnh quan... [74].

“Cultural Heritage and Tourism Development (English version)” của WTO năm 2001. Nghiên cứu đã chỉ ra sự phát triển nhanh chóng, tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ của du lịch, vai trò, những đóng góp của phát triển du lịch đối với các quốc gia cũng như các vấn đề đặt ra đối với phát triển du lịch. Đặc biệt nghiên cứu đã chỉ ra tầm quan trọng, thiết yếu của di sản văn hoá đối với phát triển du lịch, và đưa ra các định hướng, giải pháp để gắn phát triển du lịch với sử dụng hiệu quả bền vững các di sản văn hoá.

“Cultural Heritage Tourism” do Partners for Livable Communities phát hành năm 2014. Nghiên cứu đã đưa ra khung cơ sơ lý thuyết về phát triển du lịch và di sản văn hoá, trình bày những kinh nghiệm phát triển du lịch di sản văn hoá từ mô hình mẫu của Mỹ, từ đó đưa ra các phương hướng, giải pháp để phát triển du lịch di sản văn hoá.

Riêng về di sản văn hoá phố cổ Hội An phải kể đến nghiên cứu “Hoi An World Heritage Site, Viet Nam” của UNESCO Bangkok, UNESCO Ha Noi năm 2008. Bộ ấn phẩm Cẩm nang bảo tồn dành cho chủ di tích tại các khu di sản của UNESCO đã được Văn phòng Tư vấn về Văn hóa của UNESCO Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương khái niệm hóa từ kết quả của các thành viên của chương trình dự án LEAP (1996-2000); Nuttaphol; Suki Keen và Elizabeth Cardosa do Chính phủ Na Uy tài trợ, được các cơ quan quản lý di sản địa phương và các chuyên gia quốc tế phối hợp dưới sự chỉ đạo biên tập của ông Richard Engelhardt (Cố vấn Văn hóa Văn phòng UNESCO khu vực Châu Á - Thái Bình Dương) thực hiện thông qua sự điều phối của nhà biên tập Montira Horayangura Unakul (UNESCO Băng cốc). Mục đích của các cẩm nang là nâng cao năng lực trong việc bảo tồn di sản bằng cách đào tạo các chủ di tích bảo quản di tích của chính họ bằng các giải pháp bảo tồn thích hợp. Số thứ ba trong bộ ấn phẩm này tập trung vào khu di sản thế giới đô thị cổ Hội An, Việt Nam, một điển hình bảo tồn về cảng thị trong khu vực Đông Nam Á có niên đại vào thế kỷ 15.

Qua đó có thể thấy đã có nhiều công trình nghiên cứu khá công phu về lý luận, có sự tiếp cận của các thành tựu về lý luận lẫn thực tiển nghiên cứu phát triển du lịch bền

vững. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu còn thiên về lý luận, chỉ dừng lại mức độ nghiên cứu tổng quát, hàn lâm chưa có nhiều nội dung sáng tạo dựa trên đặc thù du lịch văn hoá của Việt Nam; cũng như chưa đi sâu khai thác các giá trị du lịch của các đia phương cụ thể, đặc biệt số lượng nghiên cứu về nội dung phát triển du lịch văn hoá còn ít.

1.2.2. Tình hình nghiên cứu trong nước

Tại Việt Nam, vấn đề phát triển du lịch bền vững cũng đã trở thành vấn đề đáng quan tâm, và hơn thế trở thành mục tiêu, định hướng trong phát triển du lịch của Việt Nam. Do đó cũng đã có một số công trình nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững như:

“Cơ sở khoa học và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở Việt Nam” của Viện Nghiên cứu và Phát triển Du lịch thực hiện, do TS. Phạm Trung Lương chủ nhiệm đề tài, năm 2002. Đây được coi là một công trình nghiên cứu khá công phu về vấn đề phát triển du lịch bền vững. Nghiên cứu đã hệ thống cơ sở lý luận về vấn đề phát triển bền vững, mối quan hệ giữa phát triển bền vững với các vấn đề về kinh tế, văn hóa, xã hội

“Phát triển du lịch bền vững trong bối cảnh khủng hoảng tài chính công và suy thoái kinh tế ở châu Âu hiện nay” của tác giả Dương Văn Sáu. Nghiên cứu đi vào chi tiết vấn đề phát triển bền vững đặt trong tình hình cuộc khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế đag lan rộng ở các nước châu Âu. Qua đó chỉ ra được những thách thức, khó khăn, những mặt tiêu cực của nó, từ đó đề xuất một số giải pháp để có thể đưa du lịch ngày càng phát triển bền vững hơn trong bối cảnh nhiều khó khăn như hiện nay.

“Du lịch và phát triển bền vững (Tourism and Sustainable Development)” của tác giả Antonio Machado, trong Dự án: “Xây dựng năng lực cho phát triển Du lịch ở Việt Nam” do VNAT và FUNDESO tổ chức năm 2003. Nghiên cứu đã hệ thống hoá cơ sở lý thuyết về du lịch và phát triển bền vững, thực trạng phát triển du lịch hiện nay ở Việt Nam, những vấn đề đặt ra, trên cơ sở đó chỉ ra những vấn đề cần khắc phục để hướng du lịch đến phát triển bền vững.

Ngoài ra còn nhiều nghiên cứu được trình bày trong các hội thảo khoa học về phát triển du lịch bền vững như: Hội thảo về Du lịch sinh thái được tổ chức ở Việt Nam, như: “Hội nghị Quốc tế về du lịch bền vững ở Việt Nam” do Tổng cục du lịch Việt Nam kết hợp với Quỹ Hanns Seidel (CHLB Đức) được tổ chức tại Huế, tháng 5/1997; “Hội thảo về DLST với phát triển bền vững ở Việt Nam” do Viện Nghiên cứu Phát

triển Du lịch t ổ ch ứ c n ă m 1998, trong đó các nghiên cứu đ ưa ra một số vấn đề cơ sở khoa học về phát triển du lịch, cụ thể là du lịch sinh thái ở Việt Nam, phát triển du lịch theo quan điểm phát triển bền vững trên cơ sở tài nguyên môi trường tự nhiên, môi trường nhân văn và giáo dục [56].

Đề tài NCKH cấp Nhà nước “Cơ sở khoa học và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở Việt Nam” của tác giả Phạm Trung Lương (chủ nhiệm đề tài) được thực hiện năm 2002. Đề tài nghiên cứu đã hệ thống hoá các vấn đề lý luận về phát triển du lịch bền vững; Xác định những vấn đề cơ bản đặt ra đối với phát triển du lịch bền vững thông qua phân tích thực trạng phát triển du lịch từ năm 1992 đến nay; Xác định những vấn đề đặt ra đối với phát triển du lịch từ góc độ khai thác sử dụng tài nguyên và thực trạng môi trường du lịch; Tổng quan một số kinh nghiệm quốc tế về phát triển du lịch bền vững; Nghiên cứu đề xuất hệ thống các giải pháp đảm bảo phát triển du lịch bền vững trong điều kiện cụ thể ở Việt Nam; Và thử nghiệm nghiên cứu đề xuất mô hình phát triển du lịch bền vững ở khu vực cụ thể.

“Du lịch bền vững” của các tác giả Nguyễn Đình Hòe, Vũ Văn Hiếu năm 2001. Tài liệu đề cập đến cơ sở lí luận cũng như các giải pháp phát triển du lịch bền vững [21].

Về vấn đề phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn các giá trị của di sản văn hoá cũng đã được các nhà nghiên cứu quan tâm và đề cập đến. Một số công trình nghiên cứu về vấn đề phát triển du lịch bền vững gắn với phát triển di sản văn hoá như:

“Bảo tồn giá trị của di sản văn hóa trong phát triển Du lịch” của ThS. Nguyễn Thị Hồng Tâm, Trường Cao đẳng Du lịch Hà Nội năm 2015. Nghiên cứu đã chỉ ra mối quan hệ qua lại giữa Di sản văn hóa và phát triển du lịch; Thực trạng phát triển du lịch cũng như công tác bảo tồn các di sản văn hoá tại các khu du lịch. Qua đó tác giả cũng đề xuất một số phương hướng để phát huy, bảo tồn giá trị của di sản văn hóa trong phát triển du lịch.

“Hoạt động bảo tồn các di sản văn hóa trong phát triển du lịch” của tác giả Đặng Hoàng Lan, trên Tạp chí Văn hoá và Du lịch, số 11, tháng 5 năm 2013. Nghiên cứu đã đề cập đến vai trò, sự cần thiết của việc bảo tồn các di sản văn hóa trong phát triển du lịch của Việt Nam, nêu ra hiện trạng thực tế, những hạn chế khó khăn, qua đó đề xuất một số giải pháp.

Nghiên cứu “Bảo tồn và phát huy các giá trị di tích lịch sử văn hoá phục vụ phát triển du lịch Thủ đô” của tác giả Bùi Thanh Thủy trên Tạp chí Nghiên cứu Văn hóa, số 2. Nghiên cứu trình bày về thực trạng trong phát triển du lịch bền vững gắn với phát huy các di sản văn hoá trên địa bàn Hà Nội với tư cách là tài nguyên du lịch, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích lịch sử văn hoá cho phát triển du lịch Thủ Đô, đồng thời cũng đề cập đến những yêu cầu để thực hiện các giải pháp trên. “Quản lý di sản văn hoá với phát triển du lịch bền vững vùng Nam Bộ” của Ts.

Huỳnh Quốc Thắng, Khoa Văn hoá học, ĐH KHXH-NV, ĐHQG-HCM trong Kỷ yếu Hội thảo “Hội nhập phát triển và vấn đề bảo tồn phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa khu vực III” do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức, tháng 12/2011. Nghiên cứu đã chỉ ra vai trò của văn hoá, quản lý di sản văn hoá với phát triển du lịch, các nguyên tắc cũng như xu hướng trong quản lý di sản văn hoá với phát triển văn hoá.

Đề tài “Phát triển du lịch gắn với bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa vật thể tại Hải Dương” của Nguyễn Thị Sao, Luận văn thạc sĩ chuyên ngành du lịch, Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Hà Nội. Đề tài tập trung nghiên cứu mối quan hệ giữa phát triển du lịch và di sản văn hóa, trong đó bao gồm các di sản văn hóa phi vật thể về cả lý luận và thực tiễn tiêu biểu trên địa bàn tỉnh Hải Dương. Như vậy đề tài mới chỉ dừng lại ở nghiên cứu về các di sản văn hóa phi vật thể, chứ chưa nghiên cứu tổng hợp về phát triển du lịch với văn hóa tổng thể.

Nghiên cứu “Bảo tồn và phát huy các giá trị di tích lịch sử văn hoá phục vụ phát triển du lịch Thủ đô” của tác giả Bùi Thanh Thủy trên Tạp chí Nghiên cứu Văn hóa, số 2. Nghiên cứu đã chỉ ra những vấn đề đặt ra trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di tích lịch sử văn hoá trên địa bàn Hà Nội với tư cách là tài nguyên du lịch, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích lịch sử văn hoá cho phát triển du lịch Thủ Đô, những yêu cầu để thực hiện các giải pháp trên. Tuy nhiên nghiên cứu mới chỉ ra những vấn đề chung nhất trong thực tế bảo tồn phát huy các giá trị văn hóa để phục vụ phát triển du lịch tại Hà Nội, tuy nhiên về khía cạnh ngược lại là phát triển du lịch bền vững để bảo tồn văn hóa thì chưa được đề cập đến.

Bên cạnh đó còn một số luận văn, luận án về vấn đề liên quan như: Luận án tiến sĩ

“Nghiên cứu về vấn đề bảo tồn di sản văn hóa nghệ thuật trong giai đoạn hiện nay” của