Đổi mới sử dụng di tích lịch sử ở địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1858 đến 1945 ở trường trung học phổ thông tỉnh Thừa Thiên Huế

ra DTLS ảo, phòng trưng bày ảo nhằm đưa di tích về trường học, góp phần đa dạng hoá tài liệu về di tích trong DHLS ở trường phổ thông hiện nay.

Sonja Schoeman, Clarence Visagie với bài viết Local history teaching in the Overberg region of the Western Cape: The case of the Elim Primary School (Việc dạy LSĐP ở vùng Overberg của mũi phía Tây: Trường hợp của Trường Tiểu học Elim) (Yesterday and Today, Y&T n.11 Vanderbijlpark Jan. 2014) nhận thấy HS sẽ tích cực hơn khi được tham gia nghiên cứu LSĐP mình. Để chứng minh cho kết luận này, chủ đề LSĐP Di sản - Ngôi làng Elim: Quá khứ và hiện tại đã được thiết kế và thực hiện. HS tham gia hai bài học trên lớp và hai chuyến đi thực tế đến địa điểm di sản địa phương - Thị trấn Truyền giáo Elim Moravian để thu thập tài liệu, viết báo cáo. Sau đó, mỗi nhóm sẽ trình bày kết quả, cả lớp thảo luận, nhận xét. Quy trình thực hiện, cách thức hướng dẫn thảo luận được minh hoạ bằng bài học cụ thể là những kinh nghiệm quý để tổ chức bài học tại DTLS theo phương pháp dự án.

Cách tiếp cận của Mădălina Ţibrian Cuceanu trong bài viết Learning by Researching Historical Documents and Relics (Học tập bằng cách nghiên cứu tài liệu và DTLS) (The 6th International Conference Edu World 2014 “Education Facing Contemporary World Issues”, 7th - 9th November 2014, Procedia - Social and Behavioral Sciences 180 (2015)) phù hợp với định hướng nghiên cứu của luận án. Chúng tôi cũng xem các tài liệu không phải để minh hoạ, mà là nguồn kiến thức mới, điểm khởi đầu cho quá trình tìm hiểu lịch sử. Phương pháp học tập thông qua khám phá DTLS góp phần tạo hứng thú học tập của HS và khuyến khích các em nỗ lực tìm kiếm sự thật lịch sử, chứ không đơn giản tiếp nhận kiến thức do GV truyền đạt.

Nhiều bài viết ở Hội thảo khoa học quốc tế Utilization of historical source in learning (Sử dụng nguồn sử liệu trong dạy học) của Trường Đại học Negeri Malang, Indonexia (2016) khẳng định DTLS là dấu vết quan trọng của quá khứ và đề xuất biện pháp sử dụng DTLS trong dạy học. Với Learning based constructivism by using historical sites (Học tập lịch sử dựa trên kiến tạo bằng cách sử dụng DTLS), Timoteus Cun Bay phân tích khó khăn của việc DHLS hiện nay như vận dụng lý thuyết yếu, trí tưởng tượng kém. PPDH theo hướng “GV làm

trung tâm” đã làm cho môn Lịch sử bị coi là “vô nghĩa” trong việc phát triển tư duy. Sử dụng các DTLS trên cơ sở lý thuyết kiến tạo là biện pháp góp phần giải quyết bất cập trong DHLS ở trường THPT tỉnh Thừa Thiên Huế hiện nay, làm cho lịch sử có ý nghĩa với cuộc sống của HS.

Bài viết The use of Van Den Bosch Fort cultural heritage as a history learning resource for senior high school students in Ngawi (Sử dụng DSVH pháo đài Van Den Bosch như một nguồn tài liệu học tập lịch sử cho HS THPT ở Ngawi) của Evy Kartika Candra chỉ ra GV không chỉ là người chuyển giao kiến thức, mà còn có vai trò giúp đỡ và truyền cảm hứng cho HS. Do đó, GV nên sử dụng nhiều nguồn sử liệu, trong đó có DTLS. Những kinh nghiệm của tác giả khi sử dụng Pháo đài Van Den Bosch - một DSVH nổi tiếng của Đông Java, Indonesia trong DHLS thực sự quý giá để tăng cường hơn nữa tính tích cực, sáng tạo của HS.

Theo Maria Florentina Tery, Sunardi, Akhmad Arif Musadad trong bài viết Vizualitation of Portuguese Relics in Flores of Local Historical Learning (Trực quan hóa các di tích của Bồ Đào Nha trong DHLS địa phương ở Flores) (International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, Volume 5, Issue 4 August, 2018), di tích có vai trò quan trọng trong việc tái hiện lại quá khứ. Trực quan hóa DTLS xung quanh HS được xem là một nguồn tài liệu trong học tập LSĐP, tạo ra môi trường học tập tích cực và vui vẻ. Bài viết đã mô tả kế hoạch, quy trình, đánh giá kết quả học tập tại các di tích Bồ Đào Nha ở Flores. Dựa trên kết quả nghiên cứu của nhóm tác giả, chúng tôi đã tham khảo hình thức học tập qua video thay cho phương pháp tham quan học tập ở các trường không có điều kiện.

* Luận án, luận văn

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 199 trang tài liệu này.

Trung Quốc có hệ thống DTLS nhiều về số lượng, phong phú về loại hình và giá trị về lịch sử, khoa học, nghệ thuật cao, cho nên việc sử dụng DTLS rất được quan tâm nghiên cứu. Các luận văn như: DHLS ở trung học và giáo dục ý thức bảo vệ DSVH của Vương Giá Cảnh (2005), Nghiên cứu tích hợp giáo dục DSVH trong DHLS trung học của Tạ Lăng Phong (2006)… trình bày sự cần thiết phải sử dụng và giáo dục ý thức bảo vệ DSVH cho HS trong DHLS. Vương Giá Cảnh cho rằng, dạy

lịch sử và giáo dục di sản có mối liên hệ mật thiết với nhau. Sử dụng DSVH giúp tái hiện lịch sử một cách trực quan sinh động, tạo hứng thú học tập và góp phần bồi dưỡng tình yêu quê hương, đất nước cho HS… Ngược lại, DHLS là con đường để truyền bá kiến thức, giáo dục hế hệ trẻ ý thức bảo vệ DSVH và định hướng về mặt nghề nghiệp sau này. Gợi ý của tác giả giúp chúng tôi lưu ý đến vấn đề định hướng nghề nghiệp cho HS đi vào chuyên ngành DSVH khi sử dụng di tích trong DHLS.

Những công trình khác như: Nghiên cứu ứng dụng tài nguyên LSĐP trong DHLS trung học - Lấy tài nguyên LSĐP Thiểm Tây làm ví dụ của Đường Bằng (2005), Khai thác tài nguyên DSVH trong DHLS trung học và sử dụng trong nghiên cứu thực tiễn - Lấy thành phố văn hóa, lịch sử Liễu Châu làm ví dụ của Lam Thụ Dân (2008), Nghiên cứu ứng dụng tài nguyên DSVH lịch sử trong DHLS THPT - Lấy khu vực Nam Dương làm ví dụ của Lý Yến Lệ (2009),… lại tập trung nghiên cứu hình thức và biện pháp sử dụng DSVH, trong đó có di tích để DHLS ở cả bài học trên lớp và hoạt động ngoại khóa. Đặc biệt, phương pháp tích hợp giáo dục DSVH, xây dựng hồ sơ tư liệu điện tử, ứng dụng CNTT… thực sự là những kinh nghiệm quý để thực hiện các nhiệm vụ luận án đề ra.

Có thể nói, các tác giả nước ngoài đều nhấn mạnh giá trị to lớn của DTLS với tư cách là dấu vết quan trọng của quá khứ. Đây là nguồn sử liệu “nguyên chất nhất”, có vai trò quan trọng trong công tác nghiên cứu và học tập lịch sử. Nhiều công trình cũng đề xuất hình thức, phương pháp sử dụng DTLS ở mỗi trường hợp khác nhau. Những nghiên cứu quan trọng này không chỉ chứng minh sự hợp lý, đúng đắn của đề tài, mà còn cần được vận dụng để tìm hiểu giải pháp đổi mới sử dụng DTLS ở địa phương trong DHLS ở trường THPT Thừa Thiên Huế.

1.1.2.2. Trong nước

Ngoài ra, để xây dựng hệ thống lý luận và đề xuất giải pháp đổi mới sử dụng DTLS ở địa phương trong DHLS ở trường THPT tỉnh Thừa Thiên Huế, luận án còn tập trung nghiên cứu công trình về Giáo dục học, Lý luận và PPDH bộ môn Lịch sử:

* Giáo trình, sách chuyên khảo

Với giáo trình Sơ thảo phương pháp DHLS ở trường phổ thông cấp II, III (2

tập) (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1961), Lê Khắc Nhãn, Hoàng Triều, Hoàng Trọng Hanh tìm hiểu đặc trưng của bộ môn, vai trò của phương tiện trực quan trong việc tái hiện lịch sử, cũng như sự cần thiết phải liên hệ với LSĐP khi giảng dạy LSDT, vì “một tên đất, một tên phố, một tên tỉnh, một hình ảnh cây đa, bụi cây nào đó mang dấu vết lịch sử trong địa phương đều tác động sâu xa đến tâm hồn HS địa phương” [96, tr.102]. Tuy nhiên, giáo trình chưa đi sâu nghiên cứu biện pháp cụ thể để sử dụng di tích trong DHLS.

Trong giáo trình Phương pháp giảng dạy lịch sử, tập 1, Phần đại cương (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1966), các tác giả đã dành một mục riêng để trình bày ý nghĩa giảng dạy trực quan trong môn Lịch sử. Để khắc phục những hạn chế khi sử dụng DTLS được giáo trình chỉ ra, chúng tôi cần sử dụng đa dạng tài liệu về DTLS và đề xuất các hình thức, biện pháp sử dụng phù hợp với trình độ nhận thức của HS. Năm 1976, tác giả Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị xuất bản giáo trình Phương pháp dạy - học lịch sử, tập 1 (NXB Giáo dục, Hà Nội) với nhiều điểm mới khi trình bày phương pháp trực quan. Các tác giả đi sâu phân tích ý nghĩa của phương pháp trực quan trong DHLS, phân biệt thuật ngữ “phương tiện trực quan” và “đồ dùng trực quan”. Đồ dùng trực quan chia thành 3 loại nhưng sử dụng thuật ngữ khác trước. Nhóm hiện vật lịch sử được phân chia cụ thể, gồm: DTLS, DTLS cách mạng,

di vật khảo cổ và các di vật của các thời đại lịch sử gần đây.

Tiếp theo, trong tập 2 của giáo trình Phương pháp dạy - học lịch sử (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1980), Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị hướng dẫn cụ thể cách thức thực hiện bài nội khóa ở thực địa trong hai trường hợp: Sự kiện lớn được ghi trong chương trình LSDT xảy ra tại địa phương trường đóng hoặc những địa phương lân cận; tổ chức dạy tại thực địa những sự kiện thuộc về LSĐP được quy định trong chương trình. Đây là loại bài học đòi hỏi rất nhiều công sức của GV và HS, cho nên không thể tổ chức được nhiều. Khi tổ chức, GV cần phải đảm bảo một số yêu cầu để bài học đạt hiệu quả.

Trên cơ sở kế thừa và phát triển các giáo trình trước, năm 1992, Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị xuất bản Phương pháp dạy – học lịch sử (NXB Giáo dục, Hà

Nội). Khi phân loại đồ dùng trực quan, các tác giả đã bổ sung thêm nhiều cách phân loại khác nhau và thống nhất chia đồ dùng trực quan thành 3 nhóm lớn. Ngoài ra, các tác giả cũng trình bày phương pháp tiến hành bài học nội khóa tại thực địa, tham quan DTLS trong hình thức ngoại khóa.

Có thể nói, sau nhiều lần và tái bản, bổ sung, bộ giáo trình Phương pháp dạy học lịch sử (2 tập) là nguồn tham khảo vô cùng quý giá để chúng tôi thực hiện các nhiệm vụ như: Phân tích đặc điểm của tri thức lịch sử để thấy sự cần thiết phải sử dụng các loại đồ dùng trực quan nói chung, DTLS nói riêng trong DHLS; cũng như đề xuất giải pháp đổi mới sử dụng DTLS ở địa phương trong các hình thức dạy học khác nhau như bài nội khoá ở trên lớp, tại di tích và HĐTN…

Cuốn giáo trình Hệ thống các phương pháp DHLS ở THCS (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2005) do Trịnh Đình Tùng (chủ biên) khẳng định lịch sử là bản thân cuộc sống, thể hiện quá trình tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Mặc dù không phải là toàn bộ quá khứ, song DTLS đã chứng minh cho một quá khứ thực đã tồn tại. Các tác giả cung cấp thêm một số biện pháp tiến hành công tác xã hội có liên quan đến DTLS như thu thập tài liệu để biên soạn LSĐP, chăm sóc, bảo vệ các DTLS...

Nghiên cứu Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả DHLS ở trường phổ thông (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2006), Nguyễn Thị Côi nhấn mạnh ý nghĩa của bài học tại thực địa. Đây là hình thức gắn với cuộc sống, nâng cao chất lượng bộ môn. Chúng tôi tham khảo các trường hợp có thể tiến hành bài học tại thực địa, kế hoạch dạy học cụ thể, lưu ý về chọn vấn đề, địa điểm, nội dung, số tiết, điều kiện tiến hành...

Giáo trình Phương pháp nghiên cứu và biên soạn LSĐP (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2008) của Nguyễn Cảnh Minh (chủ biên) … đã giải thích khái niệm “địa phương”, phân loại tài liệu LSĐP. Đặc biệt, kinh nghiệm về xử lý và sử dụng một số nguồn sử liệu địa phương, phương pháp biên soạn và giảng dạy bài LSĐP tại thực địa rất thiết thực để đề xuất biện pháp phát triển năng lực nhận diện, sưu tầm, xử lý thông tin về DTLS cho HS.

Trong giáo trình Giáo dục học, tập 1 (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2012), Trần Thị Tuyết Oanh dành một phần nội dung hướng dẫn hình thức tham quan học tập. Khi được trực tiếp quan sát, nghiên cứu hiện tượng, sự vật trong thiên nhiên, xã hội, cuộc sống, sản xuất như phong cảnh thiên nhiên, DTLS, viện bảo tàng... HS không chỉ tích lũy tri thức, làm phong phú kinh nghiệm, nâng cao hứng thú học tập, phát triển óc quan sát, trí tò mò khoa học, mà còn được giáo dục các phẩm chất tốt đẹp. Như vậy, việc sử dụng DTLS trong dạy học ở là biện pháp góp phần phát triển toàn diện HS.

Dù không trực tiếp nghiên cứu về sử dụng DTLS, song các công trình Dạy học theo định hướng hình thành và phát triển năng lực người học ở trường phổ thông (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2012) của Lê Đình Trung, Phan Thị Thanh Hội, Dạy và học tích cực - Một số phương pháp và kỹ thuật dạy học (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2017) của Nguyễn Lăng Bình (chủ biên) … trình bày khá sâu sắc khái niệm, phân loại, đặc điểm của dạy học tiếp cận năng lực, biện pháp hình thành, phát triển năng lực, đặc biệt là các công cụ KT,ĐG năng lực HS. Chúng tôi đã vận dụng phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực vào đổi mới biện pháp sử dụng DTLS để phát triển phẩm chất, năng lực HS.

Cuốn Sử dụng di sản trong dạy học ở trường phổ thông (2013) của Bộ Giáo dục & Đào tạo tập trung làm rõ khái niệm, đặc điểm, phân loại di sản; ý nghĩa của di sản đối với hoạt động dạy học; các di sản thường sử dụng; pháp luật về di sản; các hình thức và phương pháp sử dụng di sản... DTLS là một bộ phận của DSVH vật thể, cho nên đây là tài liệu quan trọng để đề xuất hình thức, phương pháp và quy trình sử dụng DTLS ở địa phương trong DHLS ở trường THPT.

Cuốn Biện pháp sử dụng tư liệu gốc trong DHLS ở trường phổ thông (NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2018) của Nguyễn Văn Ninh nghiên cứu vấn đề sử dụng tài liệu gốc trong bài nội khoá, hoạt động ngoại khoá và KT,ĐG. DTLS chính là một loại tư liệu gốc, cho nên dù chưa đi sâu làm rõ biện pháp sử dụng, nhưng phân tích của tác giả về quan niệm, phân loại, đặc điểm của tài liệu gốc giúp chúng tôi làm rõ hơn đặc điểm, ý nghĩa của DTLS, từ đó lựa chọn biện pháp sử dụng cho phù

hợp với trình độ nhận thức của HS.

Để thực hiện đổi mới giáo dục hiện nay, cuốn Dạy học phát triển năng lực môn Lịch sử THPT (NXB ĐHSP, Hà Nội, 2018) do Nghiêm Đình Vỳ (Tổng chủ biên) trình bày một số vấn đề về năng lực, phát triển năng lực, phương pháp tổ chức dạy học và KT,ĐG theo hướng phát triển năng lực. Nhóm tác giả cũng giới thiệu phương pháp sử dụng di sản và khuyến nghị GV cần tạo điều kiện cho HS tích cực tham gia trải nghiệm tại di sản nhằm giáo dục HS biết trân trọng, gìn giữ và phát huy giá trị văn hoá dân tộc.

* Bài viết tạp chí, hội thảo khoa học

Với các bài viết: DTLS, bảo tàng với việc phát huy tính chủ động, tích cực nhận thức của HS THPT trong DHLS (Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số 8, 1998); Lựa chọn các DTLS - VH để dạy các bài LSĐP ở trường phổ thông tỉnh Thanh Hóa (Tạp chí Giáo dục, số 239, 6/2010); Ý nghĩa giáo dục qua việc sử dụng DTLS trong DHLS ở trường THPT (Tạp chí Giáo dục, số 287, 2012) …, Hoàng Thanh Hải đã đề xuất nhiều hình thức, phương pháp sử dụng và giáo dục ý thức bảo vệ DTLS trong DHLS cho HS.

Trong bài viết DHLS THPT qua di sản an toàn khu trung ương (ATK) huyện Định Hóa, Tuyên Quang (Tạp chí Giáo dục, số 343, 10/2014), Đỗ Hồng Thái, Lê Thị Thu Hương một lần nữa khẳng định tổ chức bài học tại thực địa là hình thức dạy học theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực HS, gắn nhà trường với thực tiễn cuộc sống, cụ thể hoá chương trình giáo dục của địa phương và phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

Qua bài viết: Giáo dục HS THPT qua việc tổ chức bài học tại di tích Kim Liên, Nam Đàn - Nghệ An; Sử dụng DTLS cách mạng ở Đô Lương, Nghệ An trong DHLS ở trường THPT (Tạp chí Giáo dục, số đặc biệt, 3/2015) của Nguyễn Thị Duyên, chúng tôi tham khảo kinh nghiệm sử dụng DTLS ở Nghệ An để đề xuất quy trình, biện pháp sử dụng DTLS ở địa phương khi dạy bài LSDT trên lớp, bài LSĐP tại thực địa và tổ chức HĐTN.

Cùng với bài học trên lớp, HĐTN cũng góp phần thực hiện tốt chức năng,

nhiệm vụ bộ môn. Cho nên, bài viết Tổ chức hoạt động trải nghiệm tại DTLS cho HS trong DHLS Việt Nam từ 1945 - 1975 ở trường THPT (Tạp chí Giáo dục, số 460, kì 2, 8/2019) của Trần Vĩnh Tường, Hoàng Thị Thiện là tài liệu để vận dụng đề xuất hình thức HĐTN tại DTLS của Thừa Thiên Huế.

Trong các tham luận ở Hội thảo khoa học quốc tế Đào tạo và bồi dưỡng GV môn Lịch sử đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình, SGK (2016), vấn đề sử dụng DTLS, DSVH được quan tâm nhiều nhất. Các bài viết như DTLS - văn hóa xứ Thanh với việc nâng cao chất lượng DHLS ở trường phổ thông của Nguyễn Thị Vân, Hoàng Thanh Hải; Giáo dục HS ý thức bảo tồn và phát huy các DSVH đồng bằng sông Cửu Long trong DHLS ở trường THPT địa phương theo yêu cầu đổi mới của Nguyễn Đức Toàn,… đều nhận định sử dụng DTLS là phù hợp với đặc trưng bộ môn và đáp ứng xu thế đổi mới dạy học hiện nay.

* Luận án

Vấn đề sử dụng DTLS, DSVH trong dạy học cũng được các nghiên cứu sinh chuyên ngành Lí luận và PPDH bộ môn Lịch sử quan tâm nghiên cứu:

Là một trong những luận án đầu tiên đi sâu nghiên cứu sử dụng DTLS, Sử dụng di tích trong dạy học LSDT ở trường THCS (1999) của Hoàng Thanh Hải đã xây dựng cơ sở lý luận, trình bày hình thức, biện pháp sử dụng di tích trong bài học LSDT và vận dụng vào thực tiễn ở các trường THCS tỉnh Thanh Hóa.

Luận án Nâng cao chất lượng dạy học LSĐP ở trường THPT tỉnh Phú Thọ của Trần Vân Anh (2014), Đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang của Nguyễn Minh Nguyệt (2016) … đều khẳng định tầm quan trọng của dạy học LSĐP đối với nhiệm vụ giáo dục cho thế hệ trẻ về lịch sử quê hương, trân trọng giá trị truyền thống và rút ra những bài học cho cuộc sống hôm nay. Từ đó, các tác giả đề xuất yêu cầu và biện pháp dạy học LSĐP, trong đó có tổ chức bài học LSĐP tại DTLS.

Tiếp tục nghiên cứu về sử dụng DSVH, DTLS ở địa phương có luận án Sử dụng DSVH tại địa phương trong DHLS Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa thế kỷ XIX) ở trường THPT tỉnh Thanh Hóa của Nguyễn Thị Vân (2018); Tổ chức DHLS Việt Nam 1919 - 2000 với DTLS tại địa phương ở trường THPT tỉnh Nghệ