Xuất Phát Từ Đặc Điểm Tâm Lứa Tuổi Của Học Sinh Thpt

xu thế đổi mới hiện nay. Bởi khác với dạy học nội khóa, thông qua HĐNK, HS được “đến gần sự kiện hơn”, được trực tiếp quan sát di vật, được trải nghiệm trong không khí của sự kiện, được trực tiếp thể hiện tư tưởng, tình cảm và tri ân đối với các anh hùng liệt sỹ...Sự sinh động, phong phú, hấp dẫn và hứng thú ấy của HĐNK luôn là nhân tố trực tiếp tạo nên xúc cảm, tình cảm, niềm tin, những cơ sở quan trọng góp phần hình thành đạo đức và nhân cách, tư tưởng và tình cảm tốt đẹp cho thế hệ trẻ.

Dù là một môn học có vai trò to lớn trong giáo dục truyền thống thế hệ trẻ, song trên thực tế bộ môn Lịch sử chưa thực sự được coi trọng. Theo phân phối chương trình bộ môn Lịch sử được Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành và hiện nay đang sử dụng thì thời lượng dành cho môn Lịch sử còn nhiều hạn chế. Ở cấp THPT: môn Lịch sử chỉ được bố trí từ 1.5 tiết đến 2 tiêt/ tuần (đối với cả chương trình chuẩn và nâng cao). Đó là số tiết rất ít so với khối lượng lớn kiến thức cần cung cấp cho HS. Theo chúng tôi, trong hoàn cảnh như thế, đổi mới HĐNK là một trong những giải pháp cần thiết, vừa trước mắt, vừa lâu dài để khắc phục sự bất cập đó.

2.1.2.3. Xuất phát từ đặc điểm tâm lứa tuổi của học sinh THPT

Một trong những đặc điểm rất quan trọng của của HS nói chung, HS THPT nói riêng đó là thích cái mới, nhạy bén với cái cái mới. Yêu cầu này ngày càng cao và trở thành như một nhu cầu ngày càng cấp thiết trong xu thế phất triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ hiện nay. Trên thực tế dạy học, HS luôn hứng thú với những bài HS động, hấp dẫn, với sự tham gia của các phương tiện dạy học hiện đại, ngược lại, các em luôn nhàm chán với những tiết học khô cứng, lý thuyết, hàn lâm, với các phương pháp cũ, lặp đi lặp lại nhiều lần.

Với những đặc điểm nhận thức và tâm lý lứa tuổi như thế, HĐNK nói chung và việc đổi mới HĐNK lịch sử nói riêng, là một trong những nội dung rất phù hợp với hứng thú của HS ở lứa tuổi THPT. Bởi đến với đổi mới HĐNK, HS sẽ được trực tiếp đến với con đường nhận thức trực quan sinh động. Ở đó các em không chỉ nhận thức lịch sử qua sách vở, không còn phải đóng khung trong bốn bức tường lớp học, mà được hòa mình vào cuộc sống thực tế, được tiếp xúc với di sản, di vật. Cũng ở đó, HS không chỉ phải nghe mà còn được làm, được nhận thức qua chính hoạt động làm của mình, được giao lưu và hòa mình với bạn bè, được chơi để học, được học qua chơi. Ở đó HS vẫn phải nghe và được nghe, nhưng đó là những

thanh âm của cuộc sống, là âm thanh của lịch sử. HS sẽ được đắm mình trong những cuộc “ phiêu lưu khoa học”, để đến với những địa danh lịch sử xa xôi như Kim Tự Tháp, Vườn treo Ba Bi Lon, đến với những dấu tích trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại của nhân dân Liên Xô, đến với Ngã Ba Đồng Lộc, với Thành cổ Quảng Trị, Nghĩa trang liệt sỹ Trường Sơn, với Địa Đạo Củ Chi, với Đường Hồ Chí Minh huyền thoại vv và vv....Có thể nói, chính HĐNK và đổi mới HĐNK sẽ mở rộng bài lịch sử nội khóa cả về phạm vi không gian và thời gian và khắc khục được những hạn chế và khó khăn khách quan của bài lịch sử nội khóa. Cùng với những đổi mới nói chung trong DHLS, HĐNK và đổi mới HĐNK sẽ mang đến cho HS một không khí mới đầy sinh động và hấp dẫn trong DHLS hiện nay. Điều này rất phù hợp với nhu cầu và điều kiện tâm lý của HS THPT. Đây cũng chính là một trong những cơ sở xuất phát quan trọng của chúng tôi trong quá trình tìm tòi và định hướng cho công trình nghiên cứu quan trọng này.

2.1.2.4. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới giáo dục và đào tạo hiện nay

Ngày 04/11/2013, Hội nghị Ban chấp hành TW Đảng lần thứ 8, khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Nghị quyết đã chỉ ra những thành tựu to lớn của sự nghiệp giáo dục và đào tạo trong thời gian qua, đồng thời chỉ ra những thách thức trong hoạt động giáo dục và đào tạo, đưa ra quan điểm, mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp đổi mới giáo dục và đào tạo.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 224 trang tài liệu này.

Trong giai đoạn hiện nay, với sự phát triển của xu thế hội nhập và cuộc cách mạng 4.0, việc đổi mới nền giáo dục và đào tạo là hết sức cần thiết. Giáo dục hàn lâm phải nhường chỗ cho nền giáo dục vận dụng, giáo dục gắn với thực tiễn. Sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước đã làm cho xã hội chúng ta thay đổi từng ngày, từng giờ. Trước yêu cầu đó, giáo dục và đào tạo tất yếu phải thể hiện và đáp ứng được vai trò “quốc sách hàng đầu” trong sự nghiệp đổi mới. Và cũng theo đó, hoạt động dạy học nói chung, DHLS nói riêng, trong đó có HĐNK chắc chắn không thể nằm ngoài công cuộc đổi mới có ý nghĩa cách mạng đó. Đây cũng chính là một trong những cơ sở quan trọng đã thôi thúc chúng tôi nghiên cứu vấn đề quan trọng này, với mong muốn, thành công của đề tài sẽ góp thêm một tiếng nói, một

gợi ý bổ ích trên con đường tìm tòi và sáng tạo, nhằm góp phần đổi mới và nâng cao chất lượng dạy học nói chung, DHLS nói riêng ở trường phổ thông hiện nay.

2.1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc đổi mới hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông

2.1.3.1. Vai trò

Thứ nhất, với tư cách là một trong các hình thức tổ chức dạy học chủ yếu, HĐNK có vai trò to lớn và tác động mạnh mẽ đổi với đổi mới phương pháp dạy học, cũng như góp phần tích cực và trực tiếp đối với việc thực hiện mục tiêu dạy học theo yêu cầu đổi mới. Sự nghiệp đổi mới giáo dục và đào tạo nói chung, đổi mới DHLS nói riêng, chắc chắn không thể thành công nếu không có những đổi mới trong HĐNK. Và ngược lại, với những đặc trưng và ưu thế của mình, đỏi mới HĐNK sẽ là một trong các nhân tố quan trọng và tất yếu trong thành công chung của sự nghiệp đổi mới.

Thứ hai, tổ chức các HĐNK là một biện pháp thực hiện nguyên lí giáo dục của Đảng ta: học đi đôi với hành, lí luận gắn liền với thực tiễn nhà trường và cuộc sống xã hội, góp phần thực hiện đổi mới phương pháp dạy học nói chung và phương pháp DHLS nói riêng. Có thể nói, cùng với đổi mới trong giáo dục và giáo dục lịch sử nói chung, đổi mới HĐNK trong DHLS là thể hiện cụ thể việc thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW của Hội nghị Ban chấp hành TW Đảng lần thứ 8, khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay. Bởi thông qua HĐNK, HS được trải nghiệm thực tế, được mở rộng kiến thức, hình thành kĩ năng làm việc thực tiễn, tạo điều kiện cho các em phát triển thành những công dân toàn cầu, những công dân đáp ứng được sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước trong giai đoạn mới, những công dân không những có kiến thức vững chắc mà còn có những kĩ năng cần thiết để có thể tồn tại và phát triển trong xã hội mới, mà những kĩ năng đó, một phần được hình thành từ HĐNK, trong đó có ngoại khóa bộ môn Lịch sử. Nhất là ở thời điểm mà việc học tập bộ môn Lịch sử đang trở nên đáng báo động như hiện nay.

Thứ ba, đổi mới HĐNK bộ môn Lịch sử cũng là một phần trong đổi mới phương pháp DHLS. Xã hội đang đặt ra cho bộ môn Lịch sử nhiều thử thách khi chất lượng dạy học bộ môn đang tồn tại không ít bất cập. Một trong những nguyên nhân được chỉ ra đó là, bên cạnh những ưu điểm, quá trình dạy và học lịch sử còn

tồn tại không ít hạn chế, như còn ôm đồm, nặng về lí thuyết, nhiều khi khô cứng, nhàm chán và thiếu tính thực tiễn,…Trước tình hình đó, với đặc trưng và ưu thế của một hình thức “dạy học mở”, dạy học gắn với thực tiễn và thông qua thực tiễn, HĐNK lịch sử sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc khắc phục những hạn chế trên đây và sẽ góp phần tích cực vào thành công của quá trình đổi mới DHLS nói riêng và công cuộc đổi mới giáo dục và đào tạo nói chung hiện nay.

2.1.3.2. Ý nghĩa

Với vai trò to lớn như vậy, đổi mới HĐNK trong DHLS có ý nghĩa quan trọng đối với HS trên cả ba nội dung của mục tiêu dạy học:

a. Về kiến thức

HĐNK bộ môn Lịch sử sẽ góp phần bồi dưỡng, làm sâu sắc phong phú, toàn diện những kiến thức lịch sử mà HS đã lĩnh hội trong các giờ học chính khóa. Kiến thức của HĐNK là sự mở rộng của kiến thức hoạt động chính khoá, đặc biệt nhấn mạnh đến tính thực tiễn, tính trải nghiệm và sự tự nhận thức của HS đối với việc tiếp thu các kiến thức mới ngoài xã hội. Đối với các HS có những năng khiếu đặc biệt đối với bộ môn Lịch sử, tri thức mà HS cần tiếp thu được có thể nâng cao hơn, bao quát hơn để phát huy năng khiếu của các em.

Ví dụ: Khi chúng ta tổ chức cuộc thi tìm hiểu về “Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ - 50 năm nhìn lại” cho HS trường THPT, qua cuộc thi HS sẽ có cơ hội tìm kiếm, sưu tầm các tư liệu liên quan đến chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ. Từ đó, mở rộng những kiến thức trong sách giáo khoa mà các em đã được học. Các em có thể thấy, Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ là một dấu mốc quan trọng trong tiến trình phát triển không chỉ của lịch sử Việt Nam mà cả lịch sử thế giới, tuy nhiên với thời lượng ít ỏi trong chính khóa thì GV không thể cung cấp hết những nội dung nổi bật của Chiến dịch Điện Biên Phủ để HS thấy được sự tài tình trong chỉ đạo quân sự của Đảng ta. Do đó, khi triển khai HĐNK, chính là biện pháp để HS tự tìm hiểu dựa trên sự định hướng của GV về các vấn đề xoay quanh chiến thắng Điện Biên Phủ như hoàn cảnh, nghệ thuật quân sự, những câu chuyện chiến đấu, ý nghĩa của chiến thắng…

Hoặc khi tổ chức Dạ hội “Chủ tịch Hồ Chí Minh với quê hương Nghệ An” cho HS lớp 12, trường THPT Nam Đàn 1. Từ HĐNK này HS sẽ được bổ sung và hiểu sâu sắc hơn những kiến thức liên quan đến lãnh tụ Hồ Chí Minh trong mối quan hệ với quê hương Nghệ An, đặc biệt là ảnh hưởng của quê hương trong việc góp phần tạo

nên giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh, là cơ sở quan trọng cho việc thực hiện các mục tiêu giáo dục sau này.

b. Về thái độ

Đổi mới HĐNK sẽ góp phần đổi mới và nâng cao chất lượng giáo dục trong DHLS ở trường phổ thông hiện nay.

Đối với bộ môn Lịch sử, HĐNK là cơ hội để các em có thể tiếp xúc đối với những kiến thức rất phong phú của bộ môn mà các em còn gặp khó khăn và hạn chế khi học tập trên lớp. Đổi mới HĐNK, sẽ hình thành ở HS những nhận thức mới về phương pháp tiếp cận và lĩnh hội kiến thức lịch sử, đó là hình thành ở các em thái độ không được thoả mãn với những kiến thức đã có, để luôn hướng tới cái mới, góp phần bồi dưỡng thái độ tích cực và kích thích hứng thú của các trong học tập lịch sử. Bởi HS sẽ cảm thấy kiến thức mà các em thu nhận được ở quá trình học tập ở trường sẽ là rất hạn chế, so với kiến thức phong phú và mở rộng mà các em có được khi tham gia các HĐNK.

Từ HĐNK và đổi mới HĐNK, HS sẽ nhận thức được hiệu quả hơn những giá trị của quá khứ, những truyền thống của đất nước, quê hương, từ đó có trách nhiệm hơn với cuộc sống, định hình những giá trị cho bản thân, để sống tốt hơn, xứng đáng hơn với quá khứ hào hùng của đất nước và quê hương. HĐNK sẽ định hình cho HS những thái độ đúng đắn với những vấn đề của cuộc sống hoặc khi đối diện với các vấn đề tương tự của cuộc sống. Biết cách tạo hứng thú; Biết cảm thụ và đánh giá cái đẹp trong cuộc sống; Biết gắn mình với các hoạt động tập thể và có tinh thần chịu trách nhiệm về hành vi của bản thân trong các hoạt động chung của tập thể. Biết đánh giá, biết thể hiện tư tưởng, tình cảm đối với mỗi sự kiện lịch sử đã và đang diễn ra và tự điều chỉnh tư tưởng và hành vi để hoàn thiện bản thân mình và hướng tới việc hoàn thiện nhân cách ngày càng tốt đẹp hơn. HĐNK và đổi mới HĐNK cũng góp phần giảm thiểu tình trạng yếu kém về đạo đức của HS. Bởi HĐNK còn là một sân chơi thú vị với nhiều hình thức phong phú, qua đó sẽ giúp các em giảm bớt việc tham gia những hoạt động không lành mạnh. HĐNK là con đường quan trọng để hình thành, phát triển nhân cách cho HS, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, đáp ứng yêu cầu đổi mới để Việt Nam có thể hội nhập với giáo dục khu vực và thế giới.

Ví dụ: Thông qua việc cho HS tiến hành chỉnh trang khu di tích Xô Viết Nghệ Tĩnh, với những hình ảnh của quá khứ đau thương, những hình ảnh về trận ném bom

thảm sát của thực dân Pháp ngày 12/9/1930, sẽ hình thành ở HS thái độ trân trọng đối với khu di tích, đối với lịch sử, đối với quê hương, hình thành lòng căm ghét chế độ thực dân, phong kiến, biết ơn các anh hùng liệt sĩ đã hi sinh vì độc lập, tự do của dân tộc.

Trải qua HĐNK, HS sẽ có cơ hội rèn luyện phẩm chất, nhân cách, tài năng và thiên hướng nghề nghiệp cá nhân; thông qua các hoạt động tập thể sẽ hình thành các mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên và môi trường sống, tạo điều kiện hòa nhập tốt vào đời sống xã hội. Đồng thời HĐNK cũng góp phần vào việc huy động các lực lượng xã hội tham gia vào việc giáo dục HS, phát huy sức mạnh của toàn xã hội trong quá trình đào tạo thế hệ trẻ.

c. Về kĩ năng

HĐNK và đổi mới HĐNK lịch sử được tiến hành với nhiều hình thức khác nhau nhằm phát triển các kĩ năng học tập chuyên biệt của bộ môn Lịch sử. Trước tiên, đổi mới HĐNK lịch sử góp phần củng cố những kĩ năng đã được hình thành từ các chương trình chính khoá như các kĩ năng học tập độc lập, kĩ năng học tập hợp tác, kĩ năng chung đối với hoạt động học tập (lập kế hoạch học tập; tổ chức thực hiện, giải quyết vấn đề, tự kiểm soát và cạnh tranh); kĩ năng sống (giao tiếp, hòa nhập, thích ứng với các hoàn cảnh khó khăn...), cũng như các các kĩ năng thực hành bộ môn.

Rèn luyện và phát triển các năng lực chủ yếu như năng lực tự hoàn thiện, năng lực thích ứng, năng lực giao tiếp, ứng xử, năng lực hoạt động chính trị - xã hội, năng lực hợp tác và cạnh tranh lành mạnh, năng lực tổ chức, quản lí, năng lực bày tỏ quan điểm trước tập thể,…; Trong đó những năng lực cơ bản như: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo sẽ được hình thành và phát triển. Bên cạnh đó, khi tham gia các HĐNK HS được tiếp xúc với một môi trường mới, có thể được làm việc với những con người mới, những mối quan hệ mới trong quá trình học tập là cơ hội để phát triển những năng lực còn tiềm tàng trong HS, thông qua đó cũng là cơ hội để GV có thể hiểu hơn HS trong quá trình dạy học.

Để có thể phát huy tốt hơn việc hình thành các kỹ năng trong HĐNK, GV cần biết vận dụng tích hợp trong đổi mới các hình thức ngoại khóa. Giờ đây, mỗi HĐNK không chỉ là 1 hình thức mà đan xen vào đó là nhiều hình thức, có như vậy thì HS mới hình thành một cách toàn diện các kĩ năng cho bản thân mình, phục vụ tốt hơn cho sự phát triển của bản thân và đóng góp vào sự phát triển của xã hội.

Ví dụ: Ở phần thực nghiệm, chúng tôi tổ chức HĐNK tham quan tại Bảo tàng Quân khu 4. Qua đó, HS sẽ phát triển tư duy cho HS như tái hiện sự kiện, hiện tượng, nhân vật, xác định mối liên hệ giữa các sự kiện lịch sử, kĩ năng phân tích, đánh giá, thực hành bộ môn, kĩ năng tự học cho HS. Tạo không gian hoạt động học tập vui vẻ, thân thiện, giao lưu giữa các em, phát huy tính tích cực, tự tin, sáng tạo, độc lập, nâng cao nhận thức, trình độ học tập của HS. Góp phần phát triển năng lực môn học: Năng lực tái hiện, tư duy, đánh giá, Vận dụng kiến thức lịch sử để giải quyết vấn đề thực tiễn đặt ra, thực hành bộ môn. Khi các em tự chuẩn bị các bài thuyết trình, tự sưu tầm tư liệu, tự thuyết trình trước tập thể lớp. Chính những điều đó, kĩ năng của các em sẽ được hoàn thiện.

d. Về phát triển năng lực học sinh

Cùng với ý nghĩa về kiến thức, thái độ, kỹ năng, HĐNK còn có vị trí quan trọng trong phát triển Năng lực HS, một điểm nhấn của mục tiêu đổi mới giáo dục và đào tạo hiện nay, trong đó có một số năng lực cơ bản:

- Năng lực môn học: Năng lực tái hiện, tư duy, đánh giá. Nhận thức được quy luật phát triển của nhân loại, những quy luật đặc thù của các nước, trong đó có Việt Nam làm nền tảng để vận dụng kiến thức lịch sử để giải quyết vấn đề thực tiễn đặt ra, giải thích những vấn đề thời sự đang diễn ra… phát triển năng lực thực hành bộ môn.

- Hình thành các năng lực chung cho HS: Từ thực tiễn tham gia HĐNK, HS sẽ định hình cho mình những năng lực cần thiết, hình thành cho mình một cách sống đúng đắn, phù hợp với những chuẩn mực của thanh niên Việt Nam trong giai đoạn công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước. Theo chương trình THPT mới thì 03 năng lực chung cho HS đó là: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.

2.1.4. Một số yêu cầu cơ bản khi đổi mới hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông

HĐNK là một trong các hình thức tổ chức dạy học truyền thống, có vị trí quan trọng trong việc thực hiện các nhiệm vụ dạy học. Để tiến hành đổi mới các HĐNK thành công, theo chúng tôi cần tuân thủ các yêu cầu cơ bản sau đây:

2.1.4.1. Xác định đúng đắn vai trò, vị trí của hoạt động ngoại khóa trước yêu cầu đổi mới

Vấn đề đầu tiên có ảnh hưởng quyết định tới thành công của hoạt động đổi mới chính là phải thay đổi nhận thức về vai trò và vị trí của HĐNK trong DHLS hiện nay. Bởi không coi trọng vị trí khách quan vốn có của HĐNK, không thể tiến hành có hiệu quả các hoạt động đổi mới.

Những bất cập trong DHLS nói chung và HĐNK lịch sử trường phổ thông vừa qua đều bắt nguồn vừa sâu xa, vừa trực tiếp từ những quan niệm và nhận thức không đúng về vai trò và vị trí của bộ môn Lịch sử. Thậm chí có lúc bộ môn Lịch sử bị coi nhẹ, bị tầm thường hóa, bị tích hợp và có xu hướng bị thủ tiêu trong hệ thống các môn học ở trường phổ thông. Qua khảo sát thực trạng DHLS nói chung và HĐNK của bộ môn Lịch sử ở các trường THPT tỉnh Nghệ An vừa qua, có thể thấy, mặc dù đã có nhiều biến chuyển, nhưng sự quan tâm tới HĐNK lịch sử còn không ít hạn chế. Có tới 2/3 số HS được hỏi cho rằng HĐNK còn ít đổi mới, sáng tạo, kém hấp dẫn và số đông GV, kể cả cán bộ quản lý cho rằng hoạt động này còn rất nhiều khó khăn, đặc biệt là kinh phí hoạt động. Làm thế nào để thay đổi nhận thức và coi trọng đúng mức, để có sự đầu tư thỏa đáng cho HĐNK lịch sử? đó là nhiệm vụ lâu dài, gian khó và cần phải có sự vào cuộc đồng bộ của các cấp, các ngành, của cán bộ quản lý giáo dục, của GV và HS, trong đó đội ngũ GV lịch sử có một vị trí quan trọng đặc biệt, bởi GV vừa là người tham mưu, vừa là người trực tiếp tổ chức và quyết định chất lượng của HĐNK. Và chính chất lượng và hiệu quả của HĐNK lịch sử sẽ là cơ sở quan trọng nhất để góp phần quan trọng vào việc thay đổi nhận thức về vai trò và vị trí của hoạt động quan trọng này. Chính vì thế, phải luôn nâng cao nhận thức cho cán bộ, GV, HS và các lực lượng xã hội tham gia hoạt động giáo dục khác về vị trí, vai trò của HĐNK, xem HĐNK là một bộ phận không thể thiếu của quá trình dạy học. HĐNK có sự kết nối chặt chẽ, hoàn thiện trong quá trình giáo dục, nó nhằm hướng tới việc đào tạo và hình thành những phẩm chất và năng lực cần có của con người mới trong xã hội hội nhập và phát triển. Phải xem HĐNK là một hoạt động của quá trình dạy học, là việc làm thường xuyên trong quá trình dạy học ở các trường THPT.