Hoạt Động Ngoại Khoá Và Hoạt Động Ngoại Khoá Lịch Sử

1.3.3. Những vấn đề luận án tiếp tục nghiên cứu

Trên cơ sở kế thừa những kết quả nghiên cứu trên, căn cứ vào thực tiễn hoạt động dạy và học lịch sử hiện nay, thực tiễn của địa phương và xu thế phát triển của nền giáo dục nước nhà cũng như nhiệm vụ cụ thể của đề tài, luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề sau đây:

Thứ nhất, tiếp tục khẳng định, nhấn mạnh ý nghĩa lí luận và thực tiễn của việc tổ chức HĐNK trong DHLS trường THPT. Khẳng định vai trò, ý nghĩa, tầm quan trọng của việc tổ chức HĐNK trong việc giáo dục toàn diện HS cả về kiến thức, kĩ năng, thái độ, từ đó hình thành và phát triển những năng lực chung, năng lực môn học, bồi dưỡng tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc và ý thức, trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội.

Thứ hai, trên cơ sở điều tra thực trạng việc tổ chức HĐNK trong DHLS ở trường phổ thông hiện nay, luận án phân tích những hạn chế, nguyên nhân của những tồn tại, làm cơ sở cho việc xác định những yêu cầu và nội dung đổi mới HĐNK của bộ môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay.

Thứ ba, kế thừa những giá trị khoa học của các nhà nghiên cứu, đặc biệt là các vấn đề lí luận, thực tiễn, luận án sẽ tập trung đề xuất những biện pháp đổi mới trong tổ chức HĐNK qua DHLS ở các trường THPT tỉnh Nghệ An, nhằm góp phần khắc phục những bất cập trong DHLS, cũng như góp phần đổi mới và nâng cao chất lượng dạy học nói chung và DHLS nói riêng ở trường phổ thông hiện nay.

* *

Như vậy, với Chương 1, Chương Tổng quan, chúng tôi đã giới thiệu một cách tổng quát những công trình nghiên cứu liên quan đến HĐNK trong tâm lý học, giáo dục học và giáo dục lịch sử. Đã có những đánh giá tổng quát về các công trình này, rút ra những nội dung luận án cần kế thừa, phát triển, cũng như những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, giải quyết. Đây chính là cơ sở quan trọng để chúng tôi tiếp tục nghiên cứu Chương II của luận án, với nội dung chủ yếu là cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề đổi mới HĐNK trong DHLS ở trường THPT hiện nay.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 224 trang tài liệu này.

CHƯƠNG 2

VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG

- CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

2.1. Cơ sở lí luận

2.1.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài

2.1.1.1. Hoạt động ngoại khoá và hoạt động ngoại khoá lịch sử

a. Hoạt động ngoại khoá

HĐNK là thuật ngữ không mới trong giáo dục trên thế giới. Theo Từ điển tiếng Việt thì “ngoại khóa là môn học hoặc hoạt động giáo dục ngoài giờ, nó nằm ngoài chương trình chính thức và dùng để phân biệt với hình thức dạy học nội khóa” [122, tr.53]. Một cách chung nhất có thể hiểu HĐNK là các hoạt động giáo dục ngoài chương trình chính khoá. Hay nói cách khác, HĐNK là hoạt động thuộc chương trình dạy học, góp phần thực hiện các mục tiêu dạy học, nhưng không qui định cụ thể trong chương trình chính khoá. Đây là một bộ phận trong hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp (HĐGDNGLL), không quy định bắt buộc trong phân phối chương trình môn học. HĐNK chủ yếu được tiến hành dựa trên tinh thần tự nguyện và ý thức tổ chức của GV. Tinh thần tự nguyện, không nằm trong chương trình chính là đặc trưng lớn nhất của HĐNK. Mỗi GV, trong quá trình giảng dạy của mình sẽ có những sáng tạo để tổ chức HĐNK cho HS. Nói như vậy để thấy rằng, HĐNK phụ thuộc khá nhiều vào nhận thức của các nhà quản lý và GV giảng dạy ở các nhà trường. Việc tổ chức HĐNK sẽ có ý nghĩa quan trọng cả về kiến thức, thái độ, kỹ năng (giáo dục, giáo dưỡng và phát triển), Vai trò quan trọng của HĐNK không chỉ dừng lại ở việc bổ sung, củng cố kiến thức, giải quyết những mâu thuẫn trong quá trình dạy học, mà nó còn góp phần quan trọng vào việc hình thành phát triển nhân cách, tăng cường hứng thú đối với môn học và phát triển những kỹ năng cần thiết cho HS.

HĐNK là một bộ phận của HĐGDNGLL. Hiện nay có nhiều quan điểm về HĐGDNGLL, nhưng tựu chung lại đều cho rằng đây là “hoạt động tổ chức ngoài giờ học của các môn học trên lớp nhằm tiếp nối và thống nhất hữu cơ với hoạt động học tập trên lớp, tạo sự thống nhất giữa giáo dục trong và ngoài nhà trường, giữa thời gian trong năm học và thời gian hè nhằm góp phần hình thành và phát triển

nhân cách HS theo mục tiêu đào tạo, đáp ứng những yêu cầu đa dạng của xã hội” [160]. Về cơ bản, HĐGDNGLL tồn tại dưới nhiều dạng thức ở các khía cạnh khác nhau, hướng đến nhiều mục đích, đối tượng khác nhau. Ngoài ra, môi trường thực hiện HĐGDNGLL rất đa dạng: có thể diễn ra trong lớp học, trong nhà trường, trong môi trường xã hội rộng lớn. Chính vì vậy, HĐGDNGLL thường mang tính địa phương tương đối rõ nét, bởi tùy điều kiện của từng địa phương, từng trường, từng nơi mà tổ chức thực hiện cho phù hợp, không thể dập khuôn theo một tiêu chí thống nhất nào. Những địa phương có điều kiện tổ chức khác nhau sẽ vận dụng những lợi thế khác nhau của nơi đó để thực hiện các HĐGDNGLL một cách có hiệu quả nhất.

Thời gian gần đây, một số nhà nghiên cứu đồng nhất HĐNK với khái niệm hoạt động trải nghiệm. Một số khác lại bổ sung thêm vào khái niệm trải nghiệm thành hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Tuy nhiên, vấn đề không hoàn toàn như vậy. Chúng tôi đồng quan điểm với nhiều nhà nghiên cứu khi cho rằng, hoạt động trải nghiệm là hoạt động dạy học và giáo dục được tiến hành trong cả Nội khóa và Ngoại khóa. Xét về bản chất, trải nghiệm là một hình thức nhận thức kiến thức, hoặc hình thức dạy học, nơi mà ở đó, người học, hay là chủ thể nhận thức, luôn coi trọng vai trò của của thực tiễn, coi đó là quá trình nhận thức qua thực tiễn. (Theo Từ điển tiếng Việt: “Trải” là trải qua, đi qua. “Nghiệm” là nhận ra, là nghiệm thấy, là rút ra điều gì đó. “Trải nghiệm”, là nhận thấy hoặc rút ra được những điều cần thiết và bổ ích, thông qua hoạt động thực tiễn trực tiếp của bản thân, là cách nhận thức thông qua những trải nghiệm của bản thân). Trong dạy học, Trải nghiệm được hiểu một cách chung nhất là: dưới sự hướng dẫn của nhà giáo dục, từng cá nhân HS được tham gia trực tiếp vào các hoạt động khác nhau của đời sống nhà trường cũng như ngoài xã hội, với tư cách là chủ thể của hoạt động, qua đó phát triển năng lực thực tiễn, phẩm chất nhân cách và phát huy tiềm năng sáng tạo của cá nhân mình. Học từ trải nghiệm là quá trình học theo đó kiến thức, NL được tạo ra thông qua việc chuyển hóa kinh nghiệm (theo Kolb, 1984).

b. Hoạt động ngoại khóa lịch sử

HĐNK được áp dụng đối với hầu hết các môn học, trong đó có môn Lịch sử. HĐNK lịch sử là một bộ phận của hoạt động DHLS, được diễn ra ngoài chương trình chính khóa, dựa trên tinh thần tự nguyện của HS và vai trò tổ chức của GV.

HĐNK Lịch sử có vai trò quan trọng trong việc góp phần thực hiện mục tiêu môn học, nhất là việc bổ sung các kĩ năng và kinh nghiệm sống cho HS, giúp HS phát triển một cách toàn diện. Thông qua ngoại khóa lịch sử, HS có thể thể hiện niềm đam mê về một lĩnh vực cụ thể nào đó trong kiến thức lịch sử rộng lớn, qua đó, những năng khiếu riêng của HS cũng vì thế mà được thể hiện một cách rõ nét nhất. Do đặc thù của bộ môn Lịch sử, kiến thức lịch sử là kiến thức về những sự kiện đã xẩy ra trong quá khứ, chính vì thế, HĐNK sẽ góp phần quan trọng vào việc tăng cường tính trực quan trong quá trình nhận thức lịch sử của HS, kích thích hứng thú học tập và phát triển kỹ năng cho người học.

Như vậy, HĐNK Lịch sử là hoạt động tiến hành ngoài giờ lên lớp của chương trình lịch sử chính khóa, dựa trên tinh thần tự nguyện của HS nhằm góp phần thực hiện mục tiêu môn học ở trường phổ thông

2.1.1.2. Quan niệm về đổi mới và đổi mới hoạt động ngoại khóa

a. Quan niệm Đổi mới

Đổi mới là gì? Theo Từ điển tiếng Việt, “Đổi mới là quá trình vận động tự nhiên của mọi hiện tượng xã hội, là khái niệm dùng để chỉ sự thay đổi, nhưng phải là sự thay đổi tốt hơn, tiến bộ hơn so với trước, đáp ứng tốt hơn yêu cầu mới của sự phát triển” [122, tr.42]. Trong suốt chiều dài của sự phát triển xã hội, mỗi thời kỳ, mỗi giai đoạn, với những đặc thù kinh tế - xã hội khác nhau, sẽ đặt ra những thách thức mà xã hội cần phải giải quyết để tiếp tục phát triển cao hơn. Đó chính là quá trình kế thừa những tinh hoa của cái cũ và sáng tạo ra những cái mới tốt hơn, sáng tạo hơn. Đó chính là quá trình đổi mới. Chúng ta không nên hiểu một cách đơn thuần đổi mới phải là nghĩ khác, làm khác cái cũ, bởi việc phủ định hoàn toàn cái cũ là cực đoan, là sa vào chủ nghĩa duy tâm chủ quan, chủ nghĩa duy vật siêu hình. Cũng không nên cho rằng, đổi mới phải làm khác hoàn toàn cái cũ, cái đang diễn ra vì trong những cái cũ, cái đang diễn ra đó cũng chứa đựng những yếu tố tiến bộ và chính những yếu tố đó sẽ là tiền đề, là hạt nhân cho cái mới nảy sinh và phát triển.

b. Quan niệm về Đổi mới hoạt động ngoại khóa

Theo cách tiếp cận đó, chúng tôi cho rằng, đổi mới HĐNK là việc đổi mới nội dung, hình thức và biện pháp tổ chức các HĐNK, sao cho HĐNK ngày càng tốt hơn và đạt được hiệu quả tối ưu trước yêu cầu đổi mới DHLS hiện nay.

Cần phải nhấn mạnh rằng đổi mới HĐNK hiện nay không phải là xóa bỏ, là

thay thế hoàn toàn các HĐNK đã và đang tồn tại, mà đó là quá trình xem xét một cách khoa học để tiếp tục duy trì cái tốt, cái ưu điểm, cũng như thay đổi cái lỗi thời, lạc hậu, trên cơ sở đó tiếp tục bổ sung, điều chỉnh, nhằm nâng cao hiệu quả các HĐNK đã có hoặc xây dựng và áp dụng các HĐNK mới cho phù hợp với thực tiễn và đáp ứng yêu cầu đổi mới hoạt động DHLS ở trường phổ thông hiện nay.

2.1.1.3. Bản chất của đổi mới hoạt động ngoại khóa lịch sử

Như đã phân tích ở trên, đổi mới HĐNK không có nghĩa là phủ nhận những hình thức HĐNK đang có, mà bản chất của đổi mới HĐNK lịch sử đó chính là thay đổi cách thức tiến hành, điều chỉnh nội dung, hình thức để HĐNK trở nên hấp dẫn hơn, lôi cuốn HS hơn, thông qua đó phát huy tính tích cực của HS trong quá trình triển khai HĐNK. Giờ đây, HS không chỉ là đối tượng thụ hưởng bị động trong HĐNK ,mà còn là người tích cực và chủ động tham gia HĐNK, từ khâu lên kế hoạch, triển khai tập luyện, xây dựng chương trình… còn GV sẽ đóng vai trò định hướng, gợi mở cho các em trong quá trình triển khai.

Đổi mới HĐNK lịch sử là để góp phần thực hiện mục tiêu môn học, đào tạo thế hệ trẻ có ước mơ, có hoài bão, có lòng tự hào về truyền thống quê hương, đất nước, có kĩ năng bộ môn, có khả năng vận dụng những vấn đề lịch sử vào giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn cuộc sống.

2.1.2. Cơ sở xuất phát của vấn đề nghiên cứu

Cơ sở xuất phát của vấn đề nghiên cứu này được bắt đầu từ lí luận nhận thức, với vai trò đặc biệt quan trọng của yếu tố thực tiễn, cũng như sự gắn bó chặt chẽ với cơ sở khoa học của tâm lý học và giáo dục học. Tuy nhiên, do đề tài không nghiên cứu về vấn đề HĐNK nói chung, mà chỉ tập trung vào việc đổi mới HĐNK, cho nên chúng tôi chỉ tập trung vào những cơ sở xuất phát chủ yếu, có ảnh hưởng trực tiếp tới sự cần thiết phải thực hiện việc nghiên cứu đề tài này, với những nội dung cơ bản dưới đây:

2.1.2.1. Xuất phát từ mục tiêu của bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông

Lịch sử là môn học quan trọng trong việc hình thành nhân cách, phẩm chất và năng lực phát triển của HS. Cùng với các môn học khác, môn Lịch sử góp phần thực hiện mục tiêu chung của giáo dục phổ thông, đó là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và CNXH.

- Về kiến thức, học xong chương trình lịch sử ở trường THPT, HS biết và hiểu những nội dung cơ bản của Lịch sử thế giới từ buổi bình minh của lịch sử loài người cho đến ngày nay. Biết và hiểu những nội dung cơ bản của Lịch sử Việt Nam từ nguyên thủy cho đến nay. HS sẽ có cái nhìn toàn diện về lịch sử dân tộc. Trải qua những thăng trầm của lịch sử, bằng sự sáng tạo, sức lao động của mình, cha ông ta đã thu được nhiều thành tựu to lớn, tạo nên những giá trị vật chất và tinh thần to lớn, có vị trí xứng đáng trong lịch sử văn minh nhân loại và định hình những giá trị truyền thống quí báu của dân tộc Việt Nam. HS sẽ hiểu rõ hơn sự phát triển qua các thời kỳ, giai đoạn của đất nước, những cuộc đấu tranh, những phong trào cách mạng, những anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa tiêu biểu, những khó khăn mà thế hệ cha anh đã vượt qua để tự tin khẳng định mình trong giai đoạn đổi mới của đất nước. Từ đó, so sánh, phân tích thấy được sự phát triển đi lên và quy luật vận động của lịch sử dân tộc, thấy được những quy luật đặc thù, những nét riêng biệt của Việt Nam trong tiến trình phát triển chung của lịch sử nhân loại.

- Về kĩ năng

Qua DHLS, rèn luyện và phát triển cho HS năng lực tư duy lịch sử, như tái hiện sự kiện, hiện tượng, nhân vật, xác định mối liên hệ giữa các sự kiện, k ĩ năng phân tích, đánh giá, thực hành bộ môn, kĩ năng tự học cho HS, tạo không gian hoạt động học tập vui vẻ, thân thiện, phát huy tính tích cực, tự tin, sáng tạo, độc lập, nâng cao nhận thức, trình độ học tập của HS.

-Về thái độ

Hình thành cho HS thái độ ứng xử đúng đắn đối với những thành tựu của nền văn minh nhân loại, cũng như truyền thống vẻ vang của dân tộc, vững niềm tin vào sự lãnh đạo của Đảng, sự khâm phục và lòng biết ơn đối với các thế hệ cha anh đi trước, có đạo đức, nhân cách chuẩn mực, phù hợp với yêu cầu phát triển toàn diện của con người trong xã hội hiện đại. Bồi dưỡng tình cảm yêu quê hương, đất nước, tự hào với truyền thống của quê hương đất nước, của dân tộc từ đó khơi dậy thái độ trách nhiệm của cá nhân với đất nước, quê hương.

Trên cơ sở đó, góp phần phát triển năng lực cho HS, từ các năng lực chung đến các năng lực môn học, biết vận dụng kiến thức lịch sử để giải quyết những vấn đề đặt ra trong thực tiễn cuộc sống.

Để làm được điều đó, vấn đề đổi mới DHLS nói chung, đổi mới nội dung và

phương pháp DHLS nói riêng, luôn là nhân tố trực tiếp tác động tới chất lượng và hiệu quả dạy học hiện nay. Trong tổng thể các hoạt động đổi mới đó, việc đổi mới HĐNK của bộ môn Lịch sử luôn có một vai trò quan trọng. HĐNK không chỉ góp phần làm phong phú kiến thức lịch sử, mà còn có giá trị to lớn và trực tiếp trong việc thực hiện mục tiêu giáo dục của bộ môn lịch sử. Không những thế, HĐNK còn tạo môi trường và điều kiện cho HS chủ động tham gia hoạt động nhận thức bằng các cách thức khác nhau, trong đó HS không chỉ được nghe, mà còn được làm, phải làm. Đây cũng là cơ sở quan trong góp phần thực hiện mục tiêu dạy học theo hướng phát triển năng lực, một điểm nhấn rất quan trọng trong đổi mới giáo dục hiện nay ở trường phổ thông.

2.1.2.2. Xuất phát từ đặc điểm kiến thức lịch sử ở trường phổ thông

Không chỉ xuất phát từ mục tiêu và chức năng của bộ môn lịch sử, việc nghiên cứu để đổi mới HĐNK còn xuất phát từ đặc điểm nhận thức kiến thức lịch sử ở trường phổ thông.

a. Một đặc trưng rất quan trọng của kiến thức lịch sử chính là phản ánh quá khứ. Lịch sử là môn học nghiên cứu về những sự kiện, hiện tượng xẩy ra trong quá khứ và nó mang tính không lặp lại cả về thời gian và không gian. Khác với các môn học khác như Toán, Vật lí, Hóa học... có thể tiến hành thực nghiệm để cho HS chứng kiến và nhận thức trực tiếp kiến thức môn học, thì nhận thức lịch sử lại không hoàn toàn như vậy. Bởi lịch sử là những cái đã qua, HS chỉ có thể nhận thức lịch sử qua biểu tượng, qua tư liệu, qua các “mảnh vỡ” của quá khứ. Chính vì thế, sự phong phú, sinh động của tư liệu quá khứ, những “chất liệu” nhằm khôi phục lại bức tranh của hiện thực lịch sử đúng như sự tồn tại khách quan của nó, luôn có vị trí quan trọng như là một trong những nhân tố quyết định tới chất lượng của nhận thức lịch sử. Để thực hiện được nhiệm vụ quan trọng này, trong tổng thể nội dung và phương pháp và các hình thức tổ chức dạy học, HĐNK lịch sử có vai trò quan trọng. Bởi HĐNK sẽ khắc phục được những hạn chế nhất định của dạy học nội khóa về thời gian cũng như không gian dạy học, tạo điều kiện cho HS tiếp xúc nhiều hơn với tư liệu trực quan, với các di sản, di tích. Các em cũng được trải nghiệm nhiều hơn trong thực tế để nhận thức và vận dụng kiến thức vào cuộc sống.

Với cách tiếp cận như thế, có thể thấy, việc nghiên cứu nhằm đổi mới và nâng cao chất lượng HĐNK của bộ môn lịch sử được xuất phát từ một trong những đặc

trưng rất khách quan của kiến thức lịch sử, với tư cách đó là đối tượng nhận thức trực tiếp của HS trong DHLS. Kiến thức lịch sử, tức kiến thức về quá khứ càng phong phú, sinh động bao nhiêu, thì hiệu quả nhận thức về lịch sử càng cao bấy nhiêu. Sự sinh động của kiến thức lịch sử không phải tụ nhiên mà có, mà điều đó chỉ có thể có được với sự nỗ lực rất cao của những người dạy sử trong công cuộc đổi mới, trong đó có vai trò rất quan trọng của đổi mới HĐNK trọng DHLS ở trường phổ thông hiện nay.

b. Đặc điểm quan trọng nữa của kiến thức lịch sử đó là những ưu thế của nó trong việc thực hiện chức năng và nhiệm vụ giáo dục, đặc biệt là giáo dục đạo đức, nhân cách, giáo dục truyền thống dân tộc và truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ. Giáo dục là chức năng chung của các bộ môn ở trường phổ thông, nhưng với nhiệm vụ giáo dục đạo đức, nhân cách, giáo dục truyền thống dân tộc và truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ, thì ưu thế thuộc về kiến thức lịch sử. Bởi lịch sử là “cô giáo của cuộc sống”, là “bó đuốc soi đường đi tới tương lai”. Học lịch sử không phải chỉ biết quá khứ mà còn rút ra từ quá khứ những kinh nghiệm và bài học lịch sử cho hiện tại và tương lai. Học lịch sử để biết căm thù và yêu thương đúng đắn, biết sống có lý tưởng và niềm tin vào những điều tốt đẹp, để luôn biết sống và hành động có trách nhiệm với đất nước mình và nhân dân mình.

Thành công hay thất bại của quá khứ, luôn ẩn chứa trong đó những bài học, những kinh nghiệm, để mỗi thế hệ sau biết để răn mình, biết để tu thân để sống tốt hơn, sống có ích hơn cho công cuộc xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Bài học của quá khứ không bao giờ là cũ so với những thế hệ sau, vấn đề là các thế hệ sau sẽ vận dụng điều đó như thế nào trong thực tiễn cuộc sông. Đây chính là vai trò, vị trí của người dạy sử. Người GV lịch sử phải mang vào bài giảng của mình tình cảm và thái độ, niềm vui và nỗi buồn của sự kiện lịch sử, phải giúp cho HS sống với quá khứ như nó đang diễn ra, để thấy được những bài học từ thất bại, những kinh nghiệm từ thành công, để biết sống, biết học, biết rèn luyện bản thân đáp ứng được yêu cầu phát triển của xã hội.

Nhiệm vụ giáo dục đạo đức, nhân cách, giáo dục truyền thống dân tộc và truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ, một ưu thế trong chức năng giáo dục cùa bộ môn Lịch sử, được thực hiện toàn diện và đồng bộ từ nội dung, phương pháp đến các hình thức tổ chức dạy học, trong đó HĐNK lại có ưu thế rất riêng, nhất là trong