Tính Tất Yếu Về Sự Tham Gia Của Cộng Đồng Trong Hoạt Động Dlst

Đề tài khoa học cấp bộ: “Nghiên cứu xây dựng sản phẩm du lịch biển đảo tại vùng du lịch Bắc Bộ” [23] đã hệ thống những vấn đề lý luận về sản phẩm du lịch, đánh giá hiện trạng và định hướng phát triển các sản phẩm du lịch vùng biển đảo của vùng du lịch Bắc Bộ.

Như vậy, có thể thấy các công trình nghiên cứu về khu vực huyện đảo Vân Đồn đã hệ thống hóa được tiềm năng phát triển du lịch cũng như đưa ra các định hướng phát triển bền vững cho khu vực; song hầu hết các công trình chưa đều đề cập đến khả năng phát triển DLSTDVCĐ tại khu vực này nên việc đánh giá các nguồn lực và đưa ra mô hình phát triển DLSTDVCĐ hiện nay đang là một vấn đề mới, có tính thời sự và thực sự cần thiết.

Từ lịch sử nghiên cứu đề tài, có thể rút ra một số nhận xét:

a) Đối với vấn đề phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng

- Lý luận thực tiễn và phát triển du lịch sinh thái được nhiều nhà khoa học và các tổ chức trong nước cũng như quốc tế quan tâm nghiên cứu. Đây là những công trình khoa học bổ ích cho việc vận dụng vào nghiên cứu về phát triển DLSTDVCĐ.

- Ở trong nước, những đề tài nghiên cứu về du lịch DLSTDVCĐ còn ít, chủ yếu dưới dạng các báo cáo khoa học.

- Đặc biệt, đến nay chưa có những đề tài khảo cứu một cách thấu đáo, toàn diện về các nguồn lực để phát triển DLSTDVCĐ nói chung cũng như việc nghiên cứu đánh giá các nguồn lực đó dựa trên cơ sở của địa lý học nói riêng tại khu vực Đông Bắc Việt Nam.

b) Đối với vấn đề đánh giá tổng hợp tự nhiên và tài nguyên phục vụ phát triển du lịch

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 272 trang tài liệu này.

Từ một số công trình nghiên cứu trên có thể nhận thấy, du lịch là một hoạt động kinh tế có những nét đặc trưng riêng, do đó đánh giá lãnh thổ cho du lịch cũng mang nhiều nét riêng, đó là:

- Đánh giá TNDL đã được thể hiện ở nhiều khía cạnh, lãnh thổ đánh giá từ rất rộng lớn đến rất hẹp. Phần lớn các đề tài nghiên cứu chỉ tập trung đánh giá tiềm năng PTDL.

- Đánh giá TNDL là một công việc khá phức tạp, hiện tại chưa có sự thống nhất về quan niệm, phương pháp, chỉ tiêu đánh giá. Đánh giá TNDL có đặc trưng định tính rất cao. Một số chỉ tiêu được xây dựng thường dựa trên những cảm nhận định tính hoặc của người quản lý du lịch, hoặc của người đi du lịch, do đó mang yếu tố chủ quan cao.

- Hầu hết những đánh giá cho du lịch đều dừng ở mức độ đánh giá chung trên toàn bộ lãnh thổ nghiên cứu, chưa chỉ rõ được không gian thuận lợi cho phát triển du lịch, chưa xây dựng được bản đồ phân hóa mức độ thuận lợi cho du lịch. Đánh giá TNDL cho phát triển LHDL ít được quan tâm.

Một số công trình đánh giá một cách riêng lẻ các thành phần tự nhiên như địa hình, khí hậu, thảm thực vật rừng... mà xem nhẹ đánh giá tổng hợp tự nhiên. Ngược lại, có công trình đánh giá tổng hợp tự nhiên nhưng lại ít quan tâm đến đánh giá các thành phần riêng biệt của tự nhiên.

- Sử dụng GIS trong đánh giá tài nguyên phục vụ du lịch bước đầu đã được đề cập nhưng mức độ đánh giá còn sơ lược.

Cho đến nay, phương pháp đánh giá bằng cách cho điểm số từng yếu tố đánh giá, tính điểm tổng hay điểm tích vẫn là phương pháp phù hợp với đánh giá cho du lịch.

c) Đối với Khu vực Đông Bắc Việt Nam và hai điểm nghiên cứu lựa chọn

Các công trình cũng chưa đưa ra được những định hướng cụ thể về phát triển không gian, phát triển sản phẩm cũng như những mô hình DLST hoặc DLSTDVCĐ nhằm giúp cộng đồng địa phương các khu vực này có thể hiểu và tham gia vào hoạt động du lịch một cách chủ động nhằm phát triển kinh tế - xã hội một cách hiệu quả nhất.

Qua đó, việc nghiên cứu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng vùng Đông Bắc Việt Nam dựa trên cơ sở địa lý học là một hướng nghiên cứu mới và cần thiết nhằm giúp vùng Đông Bắc nhận diện được những thế mạnh của vùng để phát triển DLSTDVCĐ từ đó phát triển kinh tế -xã hội theo hướng bền vững.

1.2. Một số vấn đề chung liên quan đến luận án

1.2.1. Các khái niệm cơ bản

1.2.1.1. Du lịch

Du lịch được hiểu là một kỳ nghỉ hay một chuyến đi, mục đích của du lịch phục vụ nhu cầu hiểu biết, vui chơi, giải trí, nâng cao sức khỏe của du khách trên cơ sở thay đổi môi trường sống, thưởng thức và hòa nhập với vẻ đẹp của thiên nhiên, con người. Trong xu thế hiện nay, du lịch được định nghĩa bao hàm các nội dung liên quan đến dạng chuyển cư đặc biệt, cách thức sử dụng thời gian tại nơi đến và các hoạt động kinh tế xã hội liên quan.Có nhiều quan niệm khác nhau về du lịch:

Theo Mathieson và Wall “Du lịch là sự di chuyển tạm thời của người dân đến những nơi người ngoài khu vực cư trú và làm việc thường xuyên của họ, các

hoạt động được thực hiện trong thời gian lưu trú tại những nơi đó và các tiện nghi được sinh ra nhằm thỏa mãn nhu cầu họ”. [Trích 72].

Theo Liên hiệp quốc (1963) định nghĩa về du lịch như sau: "Du lịch là tổng hợp các mối quan hệ, hiện tượng và các hoạt động kinh tế bắt nguồn từ các cuộc hành trình và lưu trú của cá nhân hay tập thể ở bên ngoài nơi ở thường xuyên của họ hay ngoài nước họ với mục đích hòa bình. Nơi họ đến lưu trú không phải là nơi làm việc của họ".

Theo luật du lịch Việt Nam(2005):”Du lịch là hoạt động của con người ngoài nơi cư trú thường xuyên của mình nhằm thỏa mãn nhu cầu tham quan, giải trí,nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định”. [67]

Từ các quan điểm, định nghĩa trên cho thấy khái niệm du lịch hàm chứa những nội dung cơ bản sau:

- Là sự di chuyển và cư trú tạm thời ngoài nơi thường trú thường xuyên trong thời gian rỗi của khách du lịch nhằm thỏa mãn nhu cầu đa dạng của họ.

- Cùng với mục đích du lịch là việc tiêu thụ những giá trị về tự nhiên,kinh tế,văn hóa và dịch vụ ở nơi đến của du khách.

- Là tổng hợp các mối quan hệ, hiện tượng và các hoạt động kinh tế có liên quan đến khách du lịch.

Như vậy, HĐDL có liên quan đến nhiều thành phần tự nhiên và KTXH.

1.2.1.2. Du lịch sinh thái

Theo Luật du Lịch Việt Nam (2005), DLST được quan niệm: “DLST là hình thức du lịch dựa vào thiên nhiên, gắn với bản sắc văn hóa địa phương với sự tham gia của cộng đồng nhằm phát triển bền vững”.

Các hoạt động đặc trưng chủ yếu của DLST bao gồm: Đi bộ (trên cạn), lặn (dưới nước) tiếp cận quan sát các hệ sinh thái đặc thù; Quan sát, chụp ảnh các loài động thực vật quý hiến, đặc hữu, các cảnh quan đặc sắc, các sinh hoạt văn hóa bản địa; Nghe thuyết minh, Trao đổi với hướng dẫn viên, cộng đồng về các giá trị tự nhiên, văn hóa bản địa; Lưu trú.

Có thể thấy DLST được coi là du lịch lựa chọn những mặt tích cực của một số loại hình du lịch, đó là sự kết hợp của cả du lịch tự nhiên và du lịch mạo hiểm và bao hàm cả các yếu tố trong du lịch bền vững như: mang tính giáo dục cao, hỗ trợ bảo tồn và quan tâm tới cộng đồng, có sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương.

1.2.1.3. Cộng đồng trong du lịch

Theo luật du lịch Việt Nam (2005): Cộng đồng là những nhóm người được tập hợp dưới nhiều hình thức khác nhau như theo lứa tuổi, nghề nghiệp, huyết thống, khu vực địa lý, tổ chức đoàn thể, sở thích, .v.v...[67].

Sự hình thành một cộng đồng thường dựa vào các yếu tố: lãnh thổ, kinh tế và văn hóa. Khái niệm cộng đồng bao gồm các yếu tố: tương quan cá nhân mật thiết với những người khác; có sự liên hệ tình cảm; có sự tự nguyện hy sinh đối với những giá trị được tập thể coi là cao cả; có ý thức đoàn kết mọi thành viên trong tập thể.

Cộng đồng là một tập thể người định cư trên một lãnh thổ nhất định. Họ có hoạt động kinh tế để đảm bảo về mặt vật chất và tạo nên sự cố kết cộng đồng. Đây là nhân tố quan trọng giúp cho một cộng đồng phát triển vững mạnh.

Mỗi cộng đồng có những nét văn hóa đặc trưng riêng, được hình thành trong quá trình phát triển của cộng đồng đó. Đó là các phong tục tập quán, các quy ước, tín ngưỡng tôn giáo,... được lưu truyền từ đời này sang đời khác.

Trong du lịch, cộng đồng thường được xác định theo phân bố địa lý. Theo Sproule (1996) cộng đồng là một nhóm người, thường sống trên cùng một khu vực địa lý, nhận biết bản thân họ thuộc cùng một nhóm. Các thành viên trong một cộng đồng thường có quan hệ huyết thống hoặc hôn nhân. Tất cả họ có thể thuộc về cùng một nhóm tôn giáo, chính trị, tầng lớp hoặc đẳng cấp. Ngoài những đặc điểm chung, cộng đồng là một thực thể phức tạp và không đồng nhất. Trong cùng một cộng đồng, có người giàu và người nghèo, người mới nhập cư và những cư dân bản địa, người có nhiều đất đai và người không có đất. Sự phân hóa trong cộng đồng dẫn đến mức độ tham gia và hưởng lợi khác nhau của các thành viên trong một cộng đồng trong các chương trình, dự án phát triển cộng đồng, do đó ẩn chứa những xung đột trong cộng đồng [120, tr.29.].

1.2.1.4. Du lịch cộng đồng

Khái niệm Du lịch cộng đồng (CBT) xuất hiện từ đầu thế kỷ 20 và có rất nhiều cách nhìn nhận và hiểu biết khác nhau về khái niệm này. Các khái niệm, định nghĩa khác nhau tùy thuộc vào các tác giả, khu vực địa lý, hoặc nghiên cứu dự án cụ thể. Tuy nhiên vẫn có một số nguyên tắc chung như tính bền vững, sự tham gia và lợi ích của cộng đồng địa phương. Định nghĩa phổ biến về DLCĐ là:

Nicole Hausle và Wolfgang Strasdas (2009) cho rằng “DLCĐ là một loại hình du lịch trong đó chủ yếu người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương”. Trong định nghĩa này, Nicole và Wolfgang chú trọng đến vai trò và lợi ích kinh tế mà DLCĐ đem lại cho CĐĐP.

Theo tổ chức ESRT (2013): Du lịch cộng đồng mang lại cho du khách những trải nghiệm về cuộc sống địa phương trong đó các cộng đồng địa phương tham gia trực tiếp vào du lịch; thu được các lợi ích kinh tế - xã hội từ hoạt động du lịch và chịu trách nhiệm bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, môi trường và văn hóa địa phương. [9, Tr5).

Như vậy, DLCĐ là một loại hình có sự tham gia của cộng đồng địa phương trong một phạm vi địa lý nhất định. Trong đó, CĐĐP có quyền chủ động tham gia và được thụ hưởng các lợi ích từ hoạt động du lịch nhưng đồng thời phải có trách nhiệm bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, môi trường và văn hóa địa phương nơi họ sinh sống.

1.2.1.4. Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng

DLST dựa vào cộng đồng (Community - Based Ecotuorism) không những là một bậc cao hơn của DLST mà còn là sự phát triển theo hướng bền vững sinh thái của du lịch dựa vào cộng đồng. DLST dựa vào cộng đồng cũng là du lịch dựa vào cộng đồng nhưng tập trung vào việc đi tới những khu vực có sức hút về mặt tự nhiên, đóng góp vào bảo tồn môi trường và đời sống của người dân địa phương [120, tr.29].

Theo nhà nghiên cứu Nicole Hausle và Wollfgang Strasdas (2009): "Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng là một hình thái du lịch trong đó chủ yếu là người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương".

Theo tổ chức Respondsible Ecological Social Tours (1997) thì du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng là "phương thức tổ chức du lịch đề cao về môi trường, văn hóa xã hội. Du lịch sinh thái cộng đồng do cộng đồng sở hữu và quản lý, vì cộng đồng và cho phép khách du lịch nâng cao nhận thức và học hỏi về cộng đồng, về cuộc sống đời thường của họ".

Ý tưởng đằng sau vế "dựa vào cộng đồng" của chiến lược môi trường là tạo cơ hội trao quyền cho cộng đồng, tăng cường sự tham gia của họ trong việc ra quyết

định, nhưng cũng chỉ đơn giản là những điều này sẽ khuyến khích sự tham gia từ bản thân cộng đồng.

Tóm lại: Du lịch sinh thái cộng đồng (DLSTDVCĐ) là hình thái du lịch do cộng đồng tổ chức, dựa vào thiên nhiên và văn hoá địa phương với mục tiêu bảo vệ môi trường. DLSTDVCĐ đề cao quyền làm chủ, chú ý phân bổ lợi ích rộng rãi và nâng cao chất lượng cuộc sống cho cộng đồng. Với khách du lịch, DLSTDVCĐ tạo cơ hội tìm hiểu, nâng cao nhận thức về môi trường và giao lưu văn hoá, trải nghiệm cuộc sống hàng ngày của cộng đồng.

Như vậy, du lịch sinh thái cộng đồng chính là nét tinh túy của du lịch sinh thái và du lịch bền vững. Du lịch sinh thái cộng đồng nhấn mạnh vào cả ba yếu tố là môi trường, du lịch và cộng đồng.

1.2.2. Tính tất yếu về sự tham gia của cộng đồng trong hoạt động DLST

Sự trải nghiệm của du khách tại điểm đến nhìn chung thường chịu ảnh hưởng của thái độ của người dân địa phương đối với hoạt động DLST và khách du lịch. Sự tiếp xúc ngắn ngủi giữa du khách và người dân bản địa có thể góp phần làm cho trải nghiệm DLST trở nên hoàn hảo hoặc ngược lại. Sự tham gia của cộng đồng là một trong những đặc điểm quan trọng nhất trong quá trình phát triển DLST. Điều này được xem là thách thức và cũng là cơ hội lớn cho cả cộng đồng địa phương và các bên tham gia. Do đó, cần xây dựng những định hướng phát triển phù hợp cùng với những hành động kịp thời nhằm nâng cao năng lực của cộng đồng địa phương và thúc đẩy sự tham gia của họ vào phát triển DLST.

Sự tham gia của cộng đồng địa phương vào hoạt động DLST rất cần thiết do:

- Cộng đồng địa phương chính là người đầu tiên tiếp xúc khai thác sử dụng và có kinh nghiệm quản lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa ở địa phương qua nhiều thế hệ. Do đó, nếu họ nhận được những lợi ích thiết thực từ việc tham gia trong hoạt động DLST thì có thể họ sẽ cam kết mạnh mẽ hơn nữa đối với quản lý bền vững các nguồn tài nguyên này.

- Nếu cộng đồng địa phương được tham gia vào phát triển DLST thì họ sẽ càng có thiện cảm với hoạt động DLST và những kết quả đạt được từ hoạt động này cũng sẽ cao hơn.

- Kinh nghiệm và những hiểu biết về các nguồn tài nguyên bản địa của người dân địa phương sẽ góp phần nâng cao chất lượng sản phẩm DLST.

- Cộng đồng địa phương là những người trực tiếp tiếp xúc với du khách hàng ngày, do đó nếu người dân có thái độ tích cực với đối với hoạt động DLST thông qua việc cùng tham gia, hưởng lợi và cùng quyết định thì điều này sẽ mang lại những nguồn lợi đáng kể cho chính họ, cũng như thỏa mãn được nhu cầu du khách.

1.2.3. Mục tiêu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng

DLSTDVCĐ không những là một bậc cao hơn của DLST mà còn là sự phát triển theo hướng bền vững sinh thái của du lịch dựa vào cộng đồng. DLSTDVCĐ cũng là du lịch dựa vào cộng đồng nhưng tập trung vào việc đi tới những khu vực có sức hút về mặt tự nhiên, đóng góp vào bảo tồn môi trường và đời sống của người dân địa phương. Chính vì vậy mục tiêu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng sẽ bao hàm cả mục tiêu của cả hai hình thức phát triển du lịch là du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng nhằm hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. Cụ thể đó là các mục tiêu sau:

a) Góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa: DLST là loại hình Du lịch nhằm mục đích giáo dục con người nâng cao hiểu biết về môi trường tự nhiên, qua đó tạo ý thức tham gia vào các nỗ lực bảo tồn. Đây là một trong những nguyên tắc cơ bản của DLST trong sự khác biệt rõ ràng giữa DLST với các hình thức DL tự nhiên khác. Du khách nghỉ ngơi thăm thú thắng cảnh với tầm hiểu biết được nâng lên về những đặc tính sinh thái khu vực và văn hóa cộng đồng địa phương. Chính sự hiểu biết đó sẽ giúp khách có thái độ cư xử, thể hiện bằng những nỗ lực tích cực trong việc bảo tồn và phát triển những giá trị về tự nhiên sinh thái và văn hóa khu vực.

b) DLSTDVCĐ đóng góp vào phát triển kinh tế địa phương: vấn đề này vừa là nguyên tắc vừa là mục tiêu của DLST. Nếu như lợi nhuận từ các loại hình du lịch khác thuộc về công ty quản lý thì ngược lại, DLSTDVCĐ sẽ giành phần lớn lợi nhuận vào cải thiện môi trường sống và nâng cao an sinh xã hội cho CĐ ĐP.

c) Có sự tham gia ngày càng tăng của cộng đồng địa phương thông qua các vai trò: hướng dẫn viên, đáp ứng chỗ nghỉ cho khách... qua đó sẽ tạo thêm việc làm tăng thu nhập cho cộng đồng địa phương. Kết quả là cuộc sống của người dân sẽ ít bị phụ thuộc hơn vào việc khai thác tự nhiên, đồng thời sẽ nhận thấy lợi ích của việc bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phát triển DLST. Sức ép của cộng đồng đối với môi trường vốn đã tồn tại từ bao đời nay sẽ giảm đi và chính cộng đồng địa phương sẽ là người chủ thực sự, những người bảo vệ trung thành các giá trị tự nhiên và văn hóa bản địa nơi diễn ra hoạt động DLST.

d) Mang đến cho khách một sản phẩm có trách nhiệm đối với môi trường và xã hội: Do đặc thù của DLST là dựa vào thiên nhiên, đó là loại hình tổ chức ngoài thiên nhiên và trong các vùng tự nhiên hoang dã để tạo ra sản phẩm DL.

1.2.4. Điều kiện hình thành và phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng

Mọi hoạt động phát triển du lịch nói chung và DLSTDVCĐ nói riêng đều được thực hiện trên cơ sở khai thác những giá trị của tài nguyên du lịch tự nhiên, văn hóa, lịch sử kèm theo các điều kiện về cơ sở hạ tầng và dịch vụ. Kết quả của quá trình khai thác đó là việc hình thành những sản phẩm du lịch từ các tiềm năng về tài nguyên, đem lại nhiều lợi ích cho xã hội. Trước tiên đó là những lợi ích về kinh tế - xã hội, tạo ra nhiều cơ hội tìm kiếm việc làm, nâng cao đời sống kinh tế cho cộng đồng địa phương thông qua các dịch vụ du lịch, tạo điều kiện cho việc bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử và sự đa dạng của thiên nhiên nơi có những hoạt động phát triển du lịch. Sau nữa là những lợi ích đem lại cho khách du lịch trong việc hưởng thụ các cảnh quan thiên nhiên mới lạ và độc đáo, các truyền thống văn hóa lịch sử, những đặc thù dân tộc mà trước đó họ chưa biết tới và từ đó xác lập một ý thức mới về trách nhiệm bảo tồn sự toàn vẹn của các giá trị thiên nhiên, văn hóa lịch sử của nơi họ đến nói riêng và của hành tinh nói chung.

Mặt khác, DLSTDVCĐ dù là một hình thức du lịch hướng tới sự phát triển bền vững nhưng cũng không thể phủ nhận vai trò cốt lõi trong nó chính là loại hình du lịch sinh thái - loại hình du lịch phát triển dựa vào thiên nhiên và văn hóa bản địa. Do đó, vai trò của tài nguyên du lịch sinh thái đối với sự phát triển du lịch sinh