Xây Dựng Nông Thôn Mới Trong Phát Triển Kinh Tế

mỗi quốc gia. Mục tiêu cuối cùng của sự phát triển ở mỗi quốc gia không đơn thuần là sự tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế mà còn là việc xóa bỏ nghèo đói, suy dinh dưỡng, khả năng tiếp cận các dịch vụ y tế, giáo dục, nước sạch... Mục tiêu của sự phát triển là vì con người và sự hoàn thiện của các tiêu thức trên chính là quá trình biến đổi về chất xã hội của quá trình phát triển.

Như vậy, có thể hiểu phát triển KT - XH là một quá trình biến đổi mọi mặt của nền kinh tế và đời sống xã hội theo hướng ngày càng tiến bộ.

2.2. XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI

2.2.1. Khái quát về chương trình xây dựng nông thôn mới

2.2.1.1. Quan niệm truyền thống về xây dựng nông thôn

Nông nghiệp, nông thôn và nông dân trong quá trình phát triển có vị trí, vai trò to lớn trong lịch sử hình thành quốc gia dân tộc và trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN. Qua các giai đoạn cách mạng, nông dân luôn là lực lượng hùng hậu, góp phần làm nên những trang sử vẻ vang của dân tộc.

Xây dựng nông thôn hay phát triển nông thôn là một tổ hợp các hoạt động đa dạng, có sự tham gia của cá nhân, nhóm, tổ chức, đảm bảo sự phát triển cho cộng đồng nông thôn.

Theo quan niệm truyền thống, phát triển nông thôn là một phần của mô hình HĐH, thể hiện trên 4 lĩnh vực: đầu tư vốn nâng cao năng suất; ứng dụng khoa học vào sản xuất và dịch vụ; hình thành các tổ chức chính trị, kinh tế quy mô lớn cấp nhà nước và đô thị hóa.

Nhìn chung, mô hình phát triển nông thôn cũ tập trung chủ yếu vào phát triển sản xuất và mở rộng kinh tế thị trường, ở các nước XHCN thì phát triển sản xuất và dịch vụ do nhà nước kiểm soát. Trong các chương trình phát triển này thì tiêu chí kinh tế được đề cao hơn cả trong các quyết định, các nhân tố xã hội, môi trường ít được chú trọng.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 172 trang tài liệu này.

Những năm 80 của thế kỷ XX trở lại đây, các chương trình điều chỉnh

cơ cấu đó được áp dụng nhằm đem lại nhiều lợi ích cho xã hội và kinh tế

nông thôn. Tuy nhiên, kết quả của điều chỉnh cơ cấu trên thế giới vẫn còn nhiều tranh cãi bởi những kết quả và tác động của nó chưa được như mong đợi đối với các nước nghèo, đặc biệt là dân cư sống ở các vùng nông thôn.

Ở Việt Nam, xây dựng nông thôn cũng đã được tiến hành từ lâu trong lịch sử đấu tranh dựng và giữ nước của dân tộc. Xây dựng NTM thể hiện trước hết ở mục tiêu nhằm nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân.

Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đề xuất phong trào thi đua xây dựng NTM ở vùng giải phóng với ba nội dung: “Thi đua tăng gia sản xuất để diệt giặc đói; Thi đua học chữ quốc ngữ để diệt giặc dốt; Thi đua giúp đỡ bộ đội, xây dựng dân quân du kích để diệt giặc ngoại xâm” [46, tr.711].

Sau khi cách mạng Tháng Tám thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam đã rất chú trọng xây dựng đời sống mới và coi đó là biện pháp hiệu quả nhằm xóa bỏ tàn dư lạc hậu do chế độ cũ để lại. Đây cũng là biện pháp để từng bước nhằm giáo dục các tầng lớp nhân dân nhận thức được tính ưu việt của chế độ xã hội mới và trách nhiệm của mình đối với việc xây dựng xã hội mới. Ủy Ban vận động đời sống mới Trung ương được thành lập ngày 3 tháng 4 năm 1946 mục tiêu đẩy mạnh hơn nữa cuộc vận động xây dựng đời sống mới trong toàn dân và trên toàn quốc. Để hướng dẫn các tầng lớp nhân dân thực hành xây dựng đời sống mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết tác phẩm “Đời sống mới”. Đó là những tiền đề đầu tiên để tiến hành xây dựng NTM trong suốt quá trình đấu tranh chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược.

Nội dung về xây dựng đời sống mới ở nông thôn còn được thể hiện và gắn chặt với các chính sách phát triển nông nghiệp. Giai đoạn 1954 - 1958, Nhà nước thực hiện chính sách cải cách ruộng đất nhằm giao ruộng đất cho hộ nông dân với mục tiêu người cày có ruộng và thực hiện công tác khuyến nông. Sau đó, mô hình hợp tác hóa nông nghiệp được tiến hành từ năm 1958 - 1985 và được triển khai rộng rãi trên cả nước từ những năm 1976 - 1980, trong đó nhiều mô hình điểm cấp huyện được đầu tư xây dựng. Tuy nhiên, sản xuất nông

nghiệp vẫn chậm phát triển, đời sống của cư dân nông thôn gặp nhiều khó khăn. Từ năm 1981 đến năm 1985, cơ chế khoán sản phẩm đến nhóm và người lao động được thực hiện. Đây thực sự là bước đột phá quan trọng về chính sách nhằm phát triển nông nghiệp, nông thôn. Sau cơ chế khoán trong nông nghiệp, đường lối đổi mới kinh tế được thực hiện, mô hình phát triển kinh tế nhiều thành phần và luật đất đai được ban hành năm 1993 đã trở thành động lực thực sự mạnh mẽ thúc đẩy nông nghiệp, nông thôn phát triển. Nghị Quyết Trung ương VII khóa X khẳng định rõ ràng về vai trò của nông nghiệp, nông dân, nông thôn và yêu cầu xây dựng NTM.

Nhìn chung, chủ trương về xây dựng NTM hay phát triển nông thôn đã được thực hiện từ khá lâu, chủ yếu gắn với nội dung gắn phát triển nông nghiệp nói chung nhưng phạm vi mới dừng lại ở việc thí điểm ở một số địa phương.

Sau gần 30 năm thực hiện đường lối đổi mới dưới sự lãnh đạo của

Đảng, nông thôn nước ta đã đạt nhiều thành tựu to lớn:

- Cơ sở của kinh tế nông thôn là nông nghiệp đã chuyển từ nền sản xuất tự cung, tự cấp sang sản xuất hàng hóa theo cơ chế thị trường, định hướng XHCN. Kinh tế nông thôn không những góp phần giải quyết vấn đề an ninh lương thực quốc gia mà còn trở thành một trong những nước có nhiều sản phẩm nông sản xuất khẩu đứng đầu thế giới, bước đầu hình thành những vùng sản xuất hàng hóa chuyên canh quy mô lớn. Bước chuyển này có ý nghĩa quan trọng tạo tiền đề cho việc xây dựng NTM.

- Hệ thống kết cấu hạ tầng KT - XH ở nông thôn, tiền để đẩy mạnh CNH, HĐH phát triển nhanh, các dịch vụ phục vụ cho sản xuất, kinh doanh, đời sống nông dân được cung cấp ngày càng tốt hơn, đáp ứng yêu cầu của sản xuất, đời sống của người dân. Hệ thống đường giao thông nông thôn được xây dựng, nâng cấp cả về số lượng, chất lượng. Hệ thống thủy lợi đáp ứng ngày càng tốt hơn cho yêu cầu phát triển sản xuất nông nghiệp. Công tác giáo dục và đào tạo ở nông thôn đã được chú trọng, hệ thống trường học các cấp được mở rộng, về cơ bản xóa trường, lớp tạm. Cùng với giáo dục và đào tạo, hệ

thống y tế nông thôn đã được quan tâm đầu tư xây dựng, trở thành tuyến chăm sóc sức khỏe ban đầu quan trọng cho nhân dân. Hệ thống mạng lưới thông tin, văn hóa phát triển nhanh... góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của dân cư nông thôn.

- Trong công cuộc đổi mới, chính sách xã hội và an sinh xã hội đúng đắn, hướng vào phát triển con người, vì hạnh phúc của nhân dân là động lực to lớn phát huy mọi tiềm năng sáng tạo của nhân dân. Nhà nước đã thực hiện nhiều chính sách xã hội ở khu vực nông thôn, nhất là khu vực đặc biệt khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vùng núi cao, biên giới, hải đảo. Nhiều nguồn lực để đầu tư cho chương trình giảm nghèo, chăm lo giúp các đối tượng chính sách, người nghèo, người gặp khó khăn cơ nhỡ góp phần từng bước ổn định cuộc sống đã được triển khai và phát huy tác dụng tích cực.

- Hệ thống Chính trị ở cơ sở thường xuyên được củng cố, hiệu quả hoạt động ngày càng được nâng lên; thực hiện tốt qui chế dân chủ cơ sở, sức mạnh tổng hợp của quần chúng ngày càng phát huy; an ninh chính trị, trật tự xã hội được giữ vững ổn định.

Tuy nhiên, xây dựng NTM ở nước ta thời gian qua còn một số hạn chế, yếu kém cơ bản sau:

- Cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động ở nông thôn chuyển dịch chậm. Các hình thức sản xuất chậm đổi mới; nhiều sản phẩm nông nghiệp chất lượng chưa cao, năng lực cạnh tranh thấp. Mặc dù có sự chuyển dịch nhanh hơn cơ cấu hộ nông thôn thời kỳ 2001 - 2006 nhưng kết cấu của nông thôn Việt Nam cơ bản vẫn mang tính thuần nông. Nông nghiệp vẫn là nguồn việc làm và thu nhập chủ yếu của cư dân nông thôn. Tỷ trọng lao động trong nông nghiệp chỉ giảm được 26% (từ 72,9% năm 1985 giảm xuống còn 46,9% hiện nay) [88, tr.35].

- Xu hướng phân hóa giàu nghèo gia tăng trong nội bộ khu vực nông thôn và giữa nông thôn với thành thị trở thành vấn đề bức xúc hiện nay. Hơn nữa, sản xuất nông nghiệp chịu nhiều rủi ro do thiên tai nên nguy cơ các hộ

cận nghèo trở thành hộ nghèo rất cao, hoặc các hộ đã thoát nghèo nhưng nếu gặp rủi ro dễ trở về hộ nghèo...

- Quá trình phát triển nông thôn còn nhiều bất cập. Nông thôn phát triển thiếu quy hoạch, cơ bản vẫn là tự phát; kết cấu hạ tầng KT - XH tuy có những biến đổi tích cực về điện, đường, trường, trạm song vẫn lạc hậu; đời sống vật chất, văn hoá, y tế, giáo dục của cư dân nông thôn được cải thiện một bước nhưng còn ở mức thấp, đặc biệt ngày càng doãng cách xa so với đô thị. Khu vực nông thôn có nguy cơ ngày càng tụt hậu, khó có điều kiện tiếp cận việc làm, thu nhập, giáo dục, y tế, các dịch vụ văn hóa...

- Môi trường tự nhiên ngày càng bị ô nhiễm, nhiều nơi ở mức báo động, môi trường văn hóa - xã hội một số vùng ở nông thôn bị xuống cấp, chứa đựng nhiều yếu tố phức tạp. Tệ nạn xã hội, tiêu cực xã hội gia tăng. Các giá trị văn hóa ở nông thôn chưa được khẳng định rõ rệt, một số giá trị văn hóa tích cực ở nông thôn có xu hướng bị mai một. Tình trạng khiếu kiện về đất đai, đền bù, giải phóng mặt bằng chậm được giải quyết, gây bức xúc trong nhân dân...

- Nhìn chung, những thành tựu đạt được chưa tương xứng với tiềm năng và lợi thế của nông thôn. Những tồn tại hạn chế, bất cập hiện nay là những mâu thuẫn tồn tại trong quá trình phát triển KT - XH nông thôn. Không thể có một nước công nghiệp nếu nông nghiệp, nông thôn còn lạc hậu, đời sống nông dân còn thấp. Vì vậy, xây dựng NTM là tất yếu, được xác định là một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của sự nghiệp CNH, HĐH đất nước; đồng thời, góp phần cải thiện, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người dân sinh sống ở địa bàn nông thôn.

Chính vì vậy, Đảng, Nhà nước ta đã có nhiều Chỉ thị, Nghị quyết về phát triển nông nghiệp, xây dựng nông thôn, nâng cao đời sống của người nông thôn. Ngày 5-8-2008, Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã thông qua Nghị quyết số 26-NQ/TW về nông nghiệp, nông dân, nông thôn, trong đó đề ra mục tiêu xây dựng NTM. Do đó, xây dựng NTM được xác định là một nhiệm vụ chiến lược.

2.2.1.2. Quan điểm xây dựng nông thôn mới hiện nay

- Mục tiêu xây dựng NTM: Xây dựng NTM có kết cấu hạ tầng KT - XH từng bước hiện đại; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ; gắn phát triển nông thôn với đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hoá dân tộc; môi trường sinh thái được bảo vệ; an ninh trật tự được giữ vững; đời sống vật chất, tinh thần của người dân ngày càng được nâng cao; theo định hướng XHCN. Đây là một chương trình tổng thể về phát triển KT - XH, chính trị, an ninh, quốc phòng. Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM bao gồm 11 nội dung, được cụ thể hóa trên 19 tiêu chí.

- Nguyên tắc xây dựng NTM:

+ Xây dựng NTM hướng tới thực hiện Bộ tiêu chí Quốc gia được qui

định tại Quyết định 491/QĐ-TTg ngày 16/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ.

+ Xây dựng NTM theo phương châm phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư địa phương là chính, Nhà nước đóng vai trò định hướng, ban hành các tiêu chí, quy chuẩn đặt ra các chính sách, cơ chế hỗ trợ, hướng dẫn. Các hoạt động cụ thể do chính cộng đồng người dân ở thôn, xã bàn bạc dân chủ để quyết định, tổ chức thực hiện.

+ Được thực hiện trên cơ sở kế thừa, lồng ghép các chương trình mục tiêu quốc gia, chương trình hỗ trợ có mục tiêu, các chương trình, dự án khác đang triển khai ở nông thôn, có bổ sung dự án hỗ trợ đối với các lĩnh vực cần thiết; có cơ chế, chính sách khuyến khích mạnh mẽ đầu tư của các thành phần kinh tế; huy động đóng góp của các tầng lớp dân cư.

+ Được thực hiện gắn với các quy hoạch, kế hoạch phát triển KT - XH, đảm bảo an ninh, quốc phòng của mỗi địa phương (xã, huyện, tỉnh); có quy hoạch và cơ chế đảm bảo cho phát triển theo quy hoạch (trên cơ sở các tiêu chuẩn kinh tế, kỹ thuật do các bộ chuyên ngành ban hành).

+ Là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội; cấp uỷ Đảng, chính quyền đóng vai trò chỉ đạo, điều hành quá trình xây dựng quy hoạch, kế

hoạch, tổ chức thực hiện; hình thành cuộc vận động “toàn dân xây dựng NTM” do Mặt trận Tổ quốc chủ trì cùng các tổ chức chính trị - xã hội vận động mọi tầng lớp nhân dân phát huy vai trò chủ thể trong việc xây dựng NTM.

- Điểm mới của chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM hiện nay: Xây dựng NTM hiện nay có những điểm khác biệt so với xây dựng NTM trước đây: Thứ nhất, xây dựng NTM theo tiêu chí chung cả nước, được định trước. Thứ hai, xây dựng nông thôn địa bàn cấp xã và trong phạm vi cả nước, không thực hiện thí điểm, nơi làm nơi không, 9.121 xã trên cả nước cùng làm. Thứ ba, cộng đồng dân cư là chủ thể của xây dựng NTM, không phải nhà nước hay các tổ chức Chính trị - xã hội, mà người dân tự xây dựng. Thứ tư, đây là một chương trình khung, bao gồm 11 chương trình mục tiêu quốc gia và 13 chương trình có tính chất mục tiêu đang diễn ra tại nông thôn.

Như vậy, xây dựng NTM chính là thực hiện chương trình phát triển toàn diện, vững chắc nông nghiệp, nông dân, nông thôn nhằm nâng cao đời sống người dân và sự phát triển. Đó là quá trình thay đổi toàn diện về kinh tế, văn hoá, xã hội, môi trường; trong đó có hàm ý là tạo ra những “con người mới” có văn hoá trong môi trường NTM.

Xây dựng NTM bao gồm tất cả các vấn đề gắn với đời sống của người dân và môi trường, không gian sống ở khu vực nông thôn (giáo dục, y tế, nhà cửa, dịch vụ công cộng, cơ sở vật chất, năng lực lãnh đạo, quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa cũng như các vấn đề kinh tế của địa phương nói chung, kinh tế ngành nói riêng), là một quá trình ổn định, bền vững với những thay đổi kinh tế, xã hội, văn hóa, môi trường hướng tới hội nhập bền vững trong tất cả các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường. Mục tiêu trọng tâm là nâng cao được đời sống dân cư tại cộng đồng và được sống trong một xã hội nông thôn năng động, văn hoá hiện đại nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hoá truyền thống, đồng thời ở đó môi trường được bảo vệ và ngày càng được tôn tạo.

2.2.2. Một số vấn đề đặt ra đối với chương trình xây dựng nông thôn mới trong phát triển kinh tế - xã hội

2.2.2.1. Mối quan hệ giữa xây dựng nông thôn mới với phát triển kinh tế - xã hội địa phương

- Nông thôn là địa bàn trọng yếu trong phát triển KT - XH. NTM là nơi sản xuất ra sản phẩm nông nghiệp có năng suất, chất lượng cao theo hướng sản xuất hàng hóa, phát huy được lợi thế của từng vùng, từng địa phương. Mặt khác, NTM còn là nơi lưu giữ, phát triển những ngành nghề truyền thống, các sản phầm ngành nghề vừa chứa đựng yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể của các làng nghề, đồng thời tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập, nâng cao chất lượng cuộc sống cho cư dân nông thôn. Gần 30 năm đổi mới và phát triển, khu vực nông thôn đã có bước phát triển đáng kể, các hình thức tổ chức sản xuất kinh doanh ngày càng đa dạng, phong phú, đời sống vật chất, tinh thần của cư dân nông thôn ngày càng được nâng cao. Tuy nhiên, trong xu thế hội nhập ngày càng sâu rộng như hiện nay, sản xuất nông nghiệp, kinh tế nông thôn đối mặt với nhiều rủi ro. Hơn thế nữa, quá trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn đang đặt ra nhiều vấn đề lớn cần giải quyết. Do đó, phát triển KT - XH khu vực nông thôn để không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân nông thôn là một trong những nhiệm vụ cấp thiết trong điều kiện phát triển mới hiện nay.

- Nông thôn là thị trường đầu vào, đầu ra rộng lớn, đầy tiềm năng cho phát triển KT - XH. Nông nghiệp và nông thôn là thị trường tiêu thụ rộng lớn của công nghiệp bao gồm tư liệu tiêu dùng và tư liệu sản xuất. Sự thay đổi về cầu trong khu vực nông nghiệp, nông thôn sẽ có tác động trực tiếp đến sản lượng ở khu vực phi nông nghiệp. Phát triển mạnh mẽ nông nghiệp, nâng cao thu nhập cho dân cư nông thôn, làm tăng sức mua từ khu vực nông thôn sẽ làm cho cầu về sản phẩm công nghiệp và các sản phẩm dịch vụ tăng, thúc đẩy công nghiệp và các ngành kinh tế khác trong nền kinh tế phát triển. Mặt khác, nông nghiệp, nông thôn là nơi cung cấp những yếu tố đầu vào, nguồn nguyên