Dạy Học Môn Lịch Sử Theo Hướng Trải Nghiệm Ở Trường Thcs

1.2.3.1. Trải nghiệm

Theo từ điển Tiếng Việt, trải nghiệm được hiểu là: ''Trải qua, kinh qua'' [39].

Theo Тлегенова Т. Е: "Trải nghiệm được hiểu là kết quả của sự tương tác giữa con người với thế giới khách quan" (dẫn theo [12]). Sự tương tác này bao gồm cả hình thức và kết quả các hoạt động thực tiễn trong xã hội, bao gồm cả kỹ thuật và kỹ năng, cả những nguyên tắc hoạt động và phát triển thế giới khách quan.

Nhà triết học vĩ đại người Nga Solovyev V.S. quan niệm: "Trải nghiệm là quá trình tích lũy kiến thức kinh nghiệm thực tế; bao gồm kiến thức và kỹ năng mà người học tích lũy qua thực tiễn, hoạt động. Trải nghiệm là kết quả của sự tương tác giữa con người và thế giới, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác" [dẫn theo 11].

Theo Wikipedia: Trải nghiệm là kiến thức hay sự thành thạo một sự kiện hoặc một chủ đề bằng cách tham gia hay chiếm lĩnh nó. Trong triết học, thuật ngữ “kiến thức qua thực nghiệm” chính là kiến thức có được dựa trên trải nghiệm. Một người trải nghiệm nhiều ở một lĩnh vực cụ thể nào đó có thể được coi như chuyên gia của lĩnh vực đó. Khái niệm “trải nghiệm” dùng để chỉ phương pháp làm ra kiến thức hay quy trình làm ra kiến thức chứ không phải là kiến thức thuần túy được đưa ra, là kiến thức dùng để đào tạo nghề nghiệp chứ không phải là kiến thức trong sách vở. Nhận thức luận có bản chất là “trải nghiệm”.

Trải nghiệm dưới góc nhìn sư phạm được hiểu theo một vài ý nghĩa sau:

Trải nghiệm trong đào tạo là một hệ thống kiến thức và kỹ năng có được trong quá trình giáo dục và đào tạo chính quy;

Trải nghiệm là kiến thức, kỹ năng mà trẻ nhận được bên ngoài các cơ sở giáo dục: thông qua sự giao tiếp với nhau, với người lớn, hay qua những tài liệu tham khảo, không được giảng dạy trong nhà trường hoặc thông qua hoạt động thực tiễn…;

Trải nghiệm (qua thực nghiệm, thử nghiệm) là một trong những phương pháp đào tạo, trong điều kiện thực tế hay lý thuyết nhất định, để thiết lập hoặc minh họa cho một quan điểm lý luận cụ thể.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 118 trang tài liệu này.

Từ các nghiên cứu trên có thể hiểu: Trải nghiệm là quá trình nhận thức, tương tác, trực tiếp với đối tượng trải nghiệm đã được tìm hiểu thông qua kiến thức đã được truyền thụ trong nhà trường, qua đó, chủ thể có thể học hỏi, tìm tòi, sáng tạo, tiếp thu, tích lũy được những kinh nghiệm cho bản thân và hoàn thiện các kĩ năng trong cuộc sống.

1.2.3.2. Dạy học theo hướng trải nghiệm

Dạy học theo hướng trải nghiệm là hoạt động được tổ chức ngoài giờ học ở trường giúp các em học sinh có cơ hội tham gia các hoạt động thực tiễn, được tương tác trực tiếp với đối tượng trải nghiệm, học sinh được hòa mình vào đời sống xã hội sẽ có thêm những hiểu biết, học thêm được kinh nghiệm giao tiếp, để làm tăng thêm vốn sống của mình, để rèn luyện trở thành người có nhân cách. Do vậy có thể hiểu dạy học theo hướng trải nghiệm là một trong những hoạt động của giáo dục ngoài giờ lên lớp.

Tác giả Đinh Thị Kim Thoa cho rằng: Dạy học theo hướng trải nghiệm là việc tổ chức hoạt động giáo dục tiếp nối các hoạt động dạy và học trên lớp, là con đường gắn lý thuyết với thực tiễn tạo nên sự thống nhất giữa nhận thức và hoạt động nhằm phát triển năng lực toàn diện của học sinh (dẫn theo [12]).

Xuất phát từ vị trí, vai trò của dạy học trải nghiệm thì hiện nay trong chương trình cải cách giáo dục phổ thông, dạy học theo hướng trải nghiệm đã trở thành chương trình bắt buộc và là một bộ phận trong quá trình giáo dục toàn diện cho học sinh.

Như vậy có thể hiểu: Dạy học theo hướng trải nghiệm là việc giáo viên tổ chức cho HS tương tác với đối tượng trải nghiệm, qua đó giúp học sinh khắc sâu kiến thức kỹ năng đã được học trong nhà trường, tạo điều kiện cho học sinh phát triển về hứng thú và năng lực học tập.

Do vậy, quá trình tổ chức dạy học trải nghiệm cần phải được thiết kế dựa trên vốn kinh nghiệm của HS và khơi gợi sự hứng thú, trí tò mò thúc đẩy HS tham gia vào hoạt động trải nghiệm. Trong hoạt động trải nghiệm, việc HS tích cực, chủ động tiến hành trải nghiệm quan trọng hơn kết quả của quá trình đó.

1.2.4. Quản lý dạy học theo hướng trải nghiệm

Quản lý HĐDH là quản lý các hoạt động giáo dục diễn ra ở trường nhằm thực hiện mục tiêu GD, tiến lên trạng thái mới về chất; là QL việc chấp hành những quy định, quy chế về hoạt động giảng dạy của GV và hoạt động học tập của HS.

Quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm là sự tác động có mục đích, có kế hoạch, hợp quy luật của nhà QL đến người dạy và người học bằng các giải pháp phát huy tác dụng của các phương tiện QL như: bộ máy tổ chức và nhân lực dạy học, nguồn tài lực, vật lực và hệ thống thông tin, môi trường DH nhằm đạt được mục đích DH.

Quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm là một quá trình với một hệ thống bao gồm nhiều yếu tố như: mục đích, nhiệm vụ, nội dung, chương trình, các hoạt động dạy của thầy với hoạt động học của trò, kiểm tra, đánh giá kết quả dạy và học,... Quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm do nhà trường thực hiện nhưng nó có quan hệ tương tác, liên thông với các tổ chức GD khác, với gia đình hoặc các cơ quan, tổ chức văn hoá, khoa học, TDTT, các tổ chức đoàn thể quần chúng ngoài xã hội, nơi HS tham gia học tập, trải nghiệm có tổ chức.

Nội dung quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS bao gồm:

- Quản lý xây dựng kế hoạch dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm.

- Quản lý việc tổ chức thực hiện kế hoạch dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm.

- Quản lý việc chỉ đạo thực hiện kế hoạch dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm.

- Quản lý việc kiểm tra đánh giá hoạt động dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm.

Để quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm, người QL phải tiến hành bằng các biện pháp; đó là những cách thức tiến hành của nhà QL để tác động đến các lĩnh vực trong quản lý dạy học (như: nề nếp dạy học, đổi mới PPDH, sử dụng bồi dưỡng đội ngũ GV, các hoạt động trải nghiệm môn học…) nhằm nâng cao hiệu quả của công tác QL, đồng thời thực hiện mục tiêu giáo dục của bậc học, ngành học đã đề ra.

Biện pháp QL thể hiện rõ nét nhất tính sáng tạo, năng động của chủ thể QL trong mọi tình huống, mỗi đối tượng nhất định. Người QL phải biết sử dụng biện pháp QL thích hợp. Tính hiệu quả của QL phụ thuộc một phần quan trọng vào sự lựa chọn đúng đắn và áp dụng linh hoạt nhất các biện pháp QL. Không có biện pháp nào là vạn năng, do đó nhà QL cần phải biết thực hiện một cách đồng bộ các biện pháp QL để phát huy sức mạnh tổng hợp của các biện pháp, thực hiện tốt mục tiêu của tổ chức đã đề ra.

Vậy có thể hiểu: Quản lý dạy học theo hướng trải nghiệm là tổ hợp những cách thức tác động của người CBQL đến đội ngũ giáo viên, học sinh trong nhà trường nhằm thực hiện các mục tiêu dạy học theo hướng trải nghiệm mà nhà trường đề ra.

1.3. Một số vấn đề cơ bản về quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS

1.3.1. Dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS

1.3.1.1. Mục tiêu, nội dung chương trình môn Lịch sử ở trường THCS

a) Mục tiêu của dạy học môn Lịch sử ở trường THCS

Trong trường phổ thông nói chung và trường THCS nói riêng, môn Lịch sử có vị trí và ý nghĩa quan trọng đối với việc giáo dục thế hệ trẻ. Từ những hiểu biết về quá khứ, học sinh hiểu rõ truyền thống dân tộc, tự hào với thành tựu giành nước và giữ nước của tổ tiên, xác định nhiệm vụ trong hiện tại và có thái độ đúng với sự phát triển hợp quy luật của tương lai.

Dạy học môn Lịch sử làm cho học sinh có hiểu biết và thái độ tôn trọng đối với các nhân vật lịch sử đã cống hiến cho quốc gia - xã hội, sự phát triển của văn hóa và đời sống của mọi người cũng như các di sản văn hóa được truyền tới hiện tại trong mối quan hệ với thời đại và địa phương; làm cho học sinh lý giải được đại thể về giao lưu quốc tế và giao lưu văn hóa trong lịch sử, tư duy về mối quan hệ qua lại sâu sắc giữa lịch sử và văn hóa nước ta với các nước khác đồng thời làm cho có mối quan tâm tới văn hóa, đời sống của dân tộc khác, giáo dục tinh thần hợp tác quốc tế.

Ngoài ra, dạy học môn Lịch sử ở trường THCS còn nhằm góp phần phát triển về năng lực trí tuệ chung cho học sinh như: Năng lực phân tích, tổng hợp, khái quát hóa; rèn luyện những đức tính, phẩm chất của người lao động mới như tính cẩn thận, chính xác, tính kỉ luật, tính phê phán, tính sáng tạo, bồi dưỡng óc thẩm mĩ cho học sinh.

b) Nội dung của chương trình môn Lịch sử ở trường THCS

Nội dung của chương trình môn Lịch sử ở trường THCS cần đảm bảo giáo dục toàn diện; phát triển cân đối, hài hòa về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản; hình thành và phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết của con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp CNH - HĐH đất nước.

Thông qua môn Lịch sử, HS có khả năng vận dụng những hiểu biết về Lịch sử để vận dụng vào việc học tập các môn học khác, vào đời sống lao động sản xuất, chiến đấu và tạo tiềm lực tiếp thu khoa học kĩ thuật.

- Phát triển năng lực trí tuệ chung như: tư duy trừu tượng và trí tưởng tượng, tư duy logic và tư duy biện chứng, rèn luyện các thao tác tư duy phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát,…, các phẩm chất tư duy linh hoạt, độc lập, sáng tạo…

- Giáo dục tư tưởng chính trị, phẩm chất đạo đức và thẩm mĩ. Thông qua môn Lịch sử góp phần bồi dưỡng cho HS thế giới quan duy vật biện chứng, rèn luyện cho HS phẩm chất của người lao động mới đó là: làm việc có mục đích, có kế hoạch, có phương pháp, có kiểm tra, tính cẩn thận, chính xác, kỷ luật, tiết kiệm, sáng tạo, dám nghĩ dám làm, có óc thẩm mĩ, có sức khỏe, dũng cảm bảo vệ chân lí, xây dựng và bảo vệ tổ quốc.

- Bảo đảm chất lượng phổ cập giúp cho HS có kiến thức về lịch sử nước nhà cũng như trên thế giới, bất kể sau này họ làm nghề gì và hoạt động trong lĩnh vực nào. Đồng thời chú trọng phát hiện và bồi dưỡng một số học sinh có năng khiếu, tài năng về lịch sử để góp phần xây dựng và bảo tồn nền văn hóa dân tộc Việt Nam.

- Môn Lịch sử ở trường THCS tạo điều kiện cho HS có tư duy logic, biện chứng làm tiền đề cho việc nghiên cứu các môn học khác với sự phong phú và đa dạng của các bộ môn với khối lượng nội dung lớn và phức tạp hơn, hệ thống hơn ở bậc Tiểu học, đáp ứng nhu cầu giáo dục toàn diện.

1.3.1.2. Ý nghĩa của việc dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS

Dạy học Lịch sử là quá trình nhận thức những điều đã diễn ra trong quá khứ của xã hội để hiểu về hiện tại và chuẩn bị cho tương lai, là tiền đề của sự phát triển bền vững. Vì khi nghiên cứu các hiện tượng tự nhiên, người ta có thể trực tiếp quan sát chúng ở trong thiên nhiên hoặc ở trong phòng thí nghiệm. Khác với giới tự nhiên, lịch sử xã hội loài người không thể được trực tiếp quan sát và cũng không thể khôi phục lại diễn biến của nó trong phòng thí nghiệm. Đặc trưng nổi bật của nhận thức lịch sử là con người không thể tri giác trực tiếp những gì thuộc về quá khứ. Mặt khác, lịch sử là những sự việc đã diễn ra, là hiện thực trong quá khứ, là tồn tại khách quan, không thể "phán đoán", "suy luận"… để biết lịch sử.

Dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm là quá trình củng cố, khắc sâu cho người HS những hiểu biết, tri thức về các sự kiện LS và các vấn đề liên quan đã được học trên ghế nhà trường, thông qua đó giúp cho HS tiếp xúc với những chứng cứ vật chất, những dấu vết của quá khứ, tạo ra ở HS những hình ảnh cụ thể, sinh động, chính xác về các sự kiện, hiện tượng lịch sử, tạo ra ở HS những biểu tượng về con người và hoạt động của họ trong bối cảnh thời gian, không gian xác định, trong những điều kiện lịch sử cụ thể.

Dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm không chỉ là quá trình củng số, khắc sâu cho HS những hiểu biết, tri thức về các sự kiện lịch sử đã được học trên lớp

mà còn hình thành ở họ những thái độ và hành động giải quyết các vấn đề lịch sử, bảo vệ và trân trọng các giá trị mang tính lịch sử. Hơn nữa, dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm còn giúp học sinh nắm được bản chất các sự kiện lịch sử, hình thành các khái niệm lịch sử, phát hiện ra các mối quan hệ trong các quá trình lịch sử, rút ra các bài học lịch sử giúp cho học sinh suy nghĩ và hành động đúng, qua đó khuyến khích HS phương thức làm việc mới trên cơ sở sử liệu đã lĩnh hội, tổ chức hoạt động học tập tự lực, tự giác, sáng tạo của học sinh.

1.3.1.3. Nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS

a. Nội dung dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS

Nội dung dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS bao gồm: Nội dung trải nghiệm trong quá trình dạy học môn Lịch sử, nội dung trải nghiệm sáng tạo ngoài giờ học môn Lịch sử.

Các hoạt động ngoài nhà trường là những hoạt động giáo dục nhằm giúp học sinh trải nghiệm thực tiễn vận dụng kiến thức đã học ở trên lớp để giải quyết các vấn đề đặt ra hoặc rèn luyện kĩ năng sống, phẩm chất đạo đức của người công dân.

Trong luận văn này, tác giả luận văn muốn đề cập đến nội dung hoạt động trải nghiệm các kiến thức Lịch sử đã học thông qua hoạt động trải nghiệm ngoài nhà trường, nội dung hoạt động sẽ bao gồm:

Thông qua trải nghiệm, học sinh nắm được kiến thức lịch sử gắn bó với đời sống, địa phương, cộng đồng, đất nước, mang tính tổng hợp góp phần hết sức quan trọng trong việc giáo dưỡng, giáo dục đặc biệt là giáo dục truyền thống địa phương đối với học sinh.

Thông qua trải nghiệm, cung cấp công cụ của các khoa học lịch sử để học sinh biết cách thu thập, tổ chức và phân tích, tổng hợp các dữ kiện, từ đó hình thành ở học sinh năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, cụ thể là năng lực diễn giải lịch sử trên chứng cứ; năng lực phân tích các quan hệ nhân quả, quan hệ qua lại giữa các đối tượng trong bối cảnh lịch sử cụ thể, qua đó góp phần quan trọng vào việc hình thành nhân cách công dân Việt Nam, công dân toàn cầu, sẵn sàng góp sức mình vào việc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Thông qua trải nghiệm, môn Lịch sử còn góp phần phát triển các năng lực chung: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo; và năng lực chuyên môn tìm hiểu tự nhiên và xã hội được thể hiện

ở các năng lực thành phần như nhận diện và hiểu tư liệu lịch sử, tái hiện và trình bày lịch sử, giải thích lịch sử, đánh giá lịch sử, vận dụng bài học lịch sử vào thực tiễn.

b. Phương pháp dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS.

Phương pháp tổ chức dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS là cách thức, con đường nhanh nhất để đạt được mục tiêu giáo dục lịch sử trong nhà trường phổ thông. Như đã đề cập ở trên, để day học môn Lịch sử đạt hiệu quả cao nhất, chính xác nhất và khách quan nhất là phải thông qua hoạt động trải nghiệm của người học. Do đó phương pháp giảng dạy cũng như giáo dục phải huy động đến mức tối đa sự tham gia đóng góp của học sinh vào thực tiễn bảo vệ và trân trong lịch sử. Trên tinh thần đó, để tổ chức tốt hoạt động day học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS có thể thực hiện theo các phương pháp sau:

- Phương pháp giải quyết vấn đề trong dạy học lịch sử:

Giải quyết vấn đề trong day học Lịch sử là phương pháp yêu cầu học sinh phải tìm tòi, suy nghĩ, luyện tập, xây dựng và tiến hành giải pháp đối với các sự kiện lịch sử, các kỹ năng giải quyết vấn đề được thực hiện chủ yếu qua trải nghiệm. Hệ phương pháp giải quyết vấn đề có các phương pháp sau:

+ Phương pháp khám phá, tìm tòi, điều tra: Đây là phương pháp dễ kích thích hứng thú và sự ham hiểu biết của học sinh trong học tập. Giáo viên là người hướng dẫn, chỉ đạo, gợi ý để học sinh tự khám phá, điều tra. Sau khi vấn đề được xác định, học sinh tìm các biện pháp giải quyết.

+ Phương pháp thực nghiệm và nghiên cứu tổng quan:

Thực nghiệm được sử dụng trong day học Lịch sử nhằm minh hoạ những kiến thức đã học hoặc tìm lời giải đáp cho một vấn đề đặt ra. Thực nghiệm thường được tiến hành cùng với phương pháp thảo luận để tìm lời giải đáp đúng nhất.

Nghiên cứu tổng quan: là cách tập hợp thông tin về một sự kiện Lịch sử nào đó được tiến hành bằng hình thức phỏng vấn. Phương pháp này dùng để tìm hiểu quan điểm của những người được hỏi đối với các sự kiện Lịch sử, qua đó xác định phương hướng đề xuất các biện pháp giải quyết.

+ Phương pháp thảo luận nhóm: Vừa là hình thức, vừa là phương pháp trong hệ phương pháp giải quyết vấn đề. Mục đích của thảo luận là luyện tập cho học sinh độc lập suy nghĩ, mạnh dạn trình bày ý kiến của riêng mình. Trong nhiều trường hợp, khi tổ chức cho học sinh phân tích, đánh giá các sự kiện lịch sử, có thể nêu ra nhiều ý kiến khác nhau, xuất phát từ những cơ sở khác nhau để học sinh lựa chọn hoặc nêu ra

ý kiến riêng của mình. Tổ chức các cuộc hội thảo ở các nhóm học tập hoặc chung cả lớp để trình bày kết quả làm việc của mình với các tư liệu lịch sử, động viên học sinh mạnh dạn bày tỏ và bảo vệ ý kiến riêng, đồng thời lại biết nghe ý kiến người khác, hiểu biết, chia sẻ kết luận và cơ sở lập luận của bạn, biết cách hợp tác công việc với bạn. Phương pháp này còn có thể sử dụng hình thức trò chơi câu hỏi về một sự kiện Lịch sử ghi sẵn trong phiếu rồi trình bày thảo luận.

+ Phương pháp giải quyết các bài tập tình huống: Thông qua các bài tập tình huống, học sinh được nêu ra cảm nhận, tình cảm, thái độ, kỹ năng trình bày kiến thức đã được học để giải quyết vấn đề nêu ra.

- Phương pháp trải nghiệm thực tế: Phương pháp trải nghiệm thực tế là phương pháp học tập ngoài lớp, nó giúp cho HS hiểu rõ về các sự kiện lịch sử vì: Lịch sử đã qua nhưng không hoàn toàn biến mất mà còn để lại "dấu vết" của nó qua kí ức của nhân loại (văn học dân gian, phong tục tập quán, lễ hội,...), qua đó những thành tựu văn hoá vật chất (thành quách, nhà cửa, lâu đài, đình, chùa, nhà thờ, đến miếu, tượng đài…), qua các hiện tượng lịch sử, qua ghi chép của người xưa, qua tên đất, tên làng, tên đường phố, qua tranh ảnh, báo chí đương thời… Chỉ có trên cơ sở những chứng cứ, vật chất nói trên mới có sự nhận thức và trình bày về lịch sử một cách rõ ràng và khách quan.

Nói chung các phương pháp dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS nói trên có nhiều ưu điểm, ưu điểm nổi bật của chúng là khuyến khích sự phát triển năng lực nhận thức các vấn đề về LS ở học sinh và vận dụng kiến thức đã học vào cuộc sống. Tuy nhiên, việc vận dụng các phương pháp trên như thế nào thì phải tuỳ thuộc vào trình độ nhận thức của học sinh, vào điều kiện cụ thể của nhà trường, địa phương bao gồm: năng lực của giáo viên, học sinh; phương tiện và thiết bị dạy học; thời gian, kinh phí tổ chức dạy học, các nguồn tư liệu, tài liệu vật chất hiện hữu có giá trị lịch sử…

c. Hình thức tổ chức dạy học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS.

Thực tế dạy học nói chung và day học môn Lịch sử nói riêng chỉ đạt hiệu quả cao nhất khi học sinh được trải nghiệm kiến thức mình đã học trong nhà trường. Do vậy việc day học môn Lịch sử theo hướng trải nghiệm ở trường THCS thường được tiến hành theo các hình thức tổ chức sau đây: