Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện thơ Tày

Thị thành người tấp nập ngược xuôi: Các ngã ba nơi nơi họp chợ,

Gái cùng trai lịch sự dập dìu Nhà gạch lợp đỏ tươi màu ngói,

Đường thủy bộ chấp chới bướm bay Mận đào nở vườn cây muôn sắc,

Liễu đơm bông cảnh hệt vườn tiên; Thịt cá bán khắp miền chợ búa,

Bánh quà bầy sắp cỗ vô vàn…”.

[6: 165]

Nói đến Nam Nga Hà Bắc, chắc hẳn rằng chàng Lưu không thể quên những hình ảnh về ngôi nhà thầy Nam Nga.

“Nhà thầy kia, trên mái giàn hoa Các văn nhân vào ra như kiến Đằng trước có hoa lạ ao sen,

Kẻ nho sĩ số trên trăm rưởi;

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 110 trang tài liệu này.

Khi vào, chàng qua dưới thạch bàn Nghe tiếng học ran ran bốn phía, Tìm thầy, vào chỗ ấy chẳng sai.”

[6: 166]

Nơi chàng Lưu tìm đến học, không gian nhà thầy khiến chúng ta liên tưởng tới một ngôi trường như Quốc Tử Giám ngày xưa. Có các văn nhân nho sĩ về hội tụ học tập với hàng trăm, hàng nghìn người. Với tầm quan sát chuyển dần từ dưới lên cao, từ thị giác cho đến thính giác, không gian nhà thầy Nam Nga hiện lên qua sự miêu tả chính là một không gian sinh hoạt.

2.1.2. Không gian thiên nhiên

Các hình ảnh không gian thiên nhiên không bó hẹp trong cuộc sống sinh hoạt. Nó vượt ra ngoài tầm không gian thông thường, vươn tới không

gian của vũ trụ rộng lớn bao la vô cùng vô tận… Bất kỳ nhân vật nào trong tác phẩm cũng bị chi phối bởi cảm quan dân gian về thiên nhiên vũ trụ. Trong truyện thơ Tày, các hình ảnh không gian này xuất hiện mang một vẻ đẹp kì vĩ, phóng khoáng. Tiêu biểu (đặc trưng) cho nền cảnh không gian này là không gian của “rừng cây, đèo núi”.

Truyện thơ “Nam Kim Thị Đan”, đoạn tả cảnh hai người chia tay nhau trên đường rừng, thể hiện rõ cho kiểu không gian này. Chia tay nhau mà lòng trĩu nặng nỗi buồn vui. Hình ảnh “đèo núi” xuất hiện nhiều không chỉ trong truyện thơ, mà còn có ở trong ca dao dân ca Tày:

“Cất chân mải miết dưới chân đèo Ve kêu rền rĩ lòng buồn hiu”.

(Củ tỉn lằm lặp tẩu tin khau

Nhì nhọi mèng than chắng nội sầu).

Và hình ảnh ấy mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, tượng trưng cho sự khó khăn trắc trở. Trong văn học hình ảnh “đèo” rất gần gũi, thân thuộc với dân tộc Tày “Cái đèo cũng như sông, suối, núi non…mang một ý nghĩa chỉ sự ngăn cách. Từ thực tế ấy cái đèo đã trở thành hình tượng “chướng ngại”, trở thành vật thử thách ý chí, nghị lực của con người. Cái đèo cũng có khi chỉ sự ngăn cách của quyền lực xã hội, của lòng người, của số mệnh và lực lượng siêu nhiên khác trong cuộc sống cũng như trong lĩnh vực lứa đôi, hạnh phúc gia đình”[18: 66 ]. Nếu trong Nam Kim cho dù đó là “Đường xa cách đèo núi non xa”, chàng Kim vẫn “Bước lên đèo ngàn thẳm, qua rừng trúc đèo cao” và vẫn “Nhớ em vượt đèo núi về thăm”, cùng nhau “Đeo cơm gói theo nhau đèo núi”, rồi từ đây mãi phải chia ly. Biểu tượng không gian đèo núi thể hiện sự trắc trở chông gai nhưng càng có ý nghĩa hơn trong tình yêu lứa đôi.

Hình ảnh “đèo núi” trong tác phẩm Nhân Lăng cũng thể hiện một không gian thiên nhiên khoáng đạt hùng vĩ. Chính những thử thách của “đèo núi” đã giúp cho con người có thêm ý chí, nghị lực, vượt qua tất cả khó khăn

gian khổ để hướng tới mục đích của mình. Không gian ấy mang nhiều bản sắc dân tộc (“núi đỏ rừng xanh, núi biếc non xanh”). Núi ở đây có cả chiều cao, chiều rộng, chiều xa (“núi cao ngất, mây sương móc tỏa”, “vượt ngàn rừng trăm núi”). Trong không gian hùng vĩ ấy, còn có cả vạn vật của thiên nhiên luôn vận động, trông rất thi vị:

“Ong vui hoa các ngả tìm nhau Ong điệp kéo từng xâu trong núi”

Ngoài hình ảnh đèo núi, còn có hình ảnh của rừng cây. Chính khoảng không gian này cũng góp phần tạo cho tâm trạng của các nhân vật trong truyện thơ một nỗi buồn nhớ nhung. Truyện thơ Nhân Lăng diễn tả nỗi nhớ nhà, nhớ mẹ da diết (“quan nhớ mẹ ở nơi nhà cửa” khi mà “Lâu ngày đi vào rừng vò võ”), bởi rừng vốn là nơi vắng vẻ, ít người qua lại, không gian của rừng rộng lớn vô cùng, cứ trùng trùng điệp điệp, bạt ngàn rừng cây xanh.

Có lẽ khi nói tới không gian của rừng cây, ta thấy đoạn tả cảnh Nam Kim và Thị Đan lấy lá rừng hứng máu tươi, cùng trích máu ăn thề là đoạn thơ gây được xúc động nhất trong lòng bao thế hệ độc giả. Nơi rừng già lặng lẽ thiêng liêng ấy chính là nơi gặp gỡ hò hẹn, là nơi thề nguyền và cũng chính là nơi ly biệt.

“Nay biệt chốn rừng sâu khác chốn Em hỡi đừng đưa tiễn thêm sầu

Ta không lấy được nhau đành vậy Em có chồng có chốn là thôi

Thân anh chẳng có đôi thì mặc Tiễn đưa thêm rầu rĩ mũi cay

Lòng em nói thương nhau chẳng khác Lời nói khôn càng ngọt càng buồn Nếu như nàng thật thương anh nhỉ Hãy đứng lên gọi đất gọi trời

Ta lấy máu thề lời kết ngãi.

Thị Đan bứt lá hứng máu tươi Chìa tay nói chích tay em trước Nam Kim nói em ngọc cắt sau Máu hai tay hòa nhau trên lá

Thị Đan gọi trời cả đất thiêng

Sinh thời lấy Nam Kim chẳng được Cùng chia nhau uống máu ăn thề

Trời đất thấy rằng đây sự lạ Đời Nam Kim đói khổ một đời Chắp tay gọi đất trời làm chứng Máu hòa nhau cùng uống hai ta Cùng nuốt xuống ruột rà lặng lẽ Nam Kim thêm yêu ả Thị Đan Thị Đan thêm yêu chàng hết ý Khi ấy lại than khóc cùng nhau

“Thiên hạ chẳng người nào như vậy?” Thị Đan cùng trai trẻ Nam Kim

Cắt máu cùng uống chung trên lá Thật biết nhau lòng dạ rõ ràng”.

[5: 267- 268]

Một tình yêu được minh chứng qua cả thời gian và không gian, đến nỗi làm động lòng cả đất trời (“trời đất cũng thấy đây là sự lạ”). Nhưng rút cuộc, họ không thể đến được với nhau. Hiếm thấy tình yêu nào trong văn học từ trước tới giờ lại làm chúng ta khi gấp lại những trang sách mà phải suy nghĩ đến vậy. Một tình yêu rất mực chân thành đằm thắm nhưng rồi kết thúc lại đầy bi kịch xót xa. Đúng như lời nhận xét tinh tế của PGS.TS Vũ Anh Tuấn: “Nam Kim chưa (hay không) có được cái dũng khí có thể “không lấy được em anh

làm loạn giữa mường”[42: 143]. Đúng vậy, giá như chàng Nam Kim có được cái dũng khi ấy thì có lẽ câu chuyện khép lại không còn sự day dứt, hối hận, buồn thương. Tình yêu đã để lại cho Nam Kim một nỗi buồn vô hạn trên cõi đời này. Chàng ở lại thế gian tự chép ra câu chuyện vì “Đường tình viết xuống giấy bao lời cho hết”.

Hình ảnh không gian của núi rừng có vai trò nhất định trong cuộc gặp gỡ, là nơi thề nguyền son sắt thủy chung của hai người. Nơi này, không phải ở đâu xa, cũng không phải chỗ cao sang cầu kì mà rất bình dị, gần gũi thân thuộc với con người, đó chính là không gian của núi rừng. Họ lấy lá rừng hứng máu tươi và máu của họ lại hòa nhau trên lá, cùng nuốt vào trong để hiểu rõ hơn lòng dạ của nhau. Cũng trong không gian rừng sâu này, chàng Nam Kim vẫn nhớ lời hẹn ước và tìm đến đúng nơi, chỉ tiếc rằng đã quá muộn. Tất cả còn lại chỉ là nỗi khổ đau vô vọng:

“Nhớ đinh ninh lời dặn yêu thương Thuở ấy trên đường rừng giao hẹn”.

Đến đây cốt truyện đã đẩy lên gần đỉnh điểm của sự đau khổ tận cùng, không có gì sánh được. Ngày mất của nàng Thị Đan cũng là ngày hẹn gặp của hai người trên đường rừng năm xưa.

Không chỉ có không gian thiên nhiên của rừng cây, đèo núi, tiêu biểu cho kiểu không gian này còn có không gian của biển, bến sông…Không gian này cũng rộng lớn vô cùng. Thường khi con người đứng trước một không gian rộng lớn của tự nhiên, sẽ cảm thấy cô đơn, nhỏ bé, phát sinh nhiều tâm trạng buồn. Không gian này có thể hòa vào không gian tâm trạng, tạo thành những sắc thái riêng. Có thể buồn vì nhớ người thương, nhưng cũng có thể buồn vì nhớ nhà, nhớ quê hương bản quán…

Trong truyện “Lưu Đài Hán Xuân”, ta thấy không gian biển mở ra một cách mới lạ, đẹp một cách lạ kì. Gặp phải lúc vua Tần đòi cống, vua Đường cử Lưu Đài đi sứ, Hán nàng đã có mang xin đi cùng. Hai vợ chồng chọn

đường thủy để đi cống sứ. Trên đường đi, không gian trên biển hiện lên với các hình ảnh: bốn bên rộng lớn, không có người có đất bao quanh, biển mênh mông, sương mù bốn phía…Cách sử dụng các tính từ chỉ tính chất như rộng thênh thang, xanh lai láng, trắng phau phau, mênh mông, bát ngát, trùng trùng...Đã nhấn mạnh thêm, cái không gian rộng lớn của vũ trụ bao la:

“Bốn bên rộng thênh thang mù tít, Chẳng có người có đất chung quanh Những bể rộng trời xanh lai láng Hai hướng núi bạc trắng phau phau Biển mênh mông một màu bát ngát, Hoa liễu nở san sát như thành

Trước núi, hoa Vặc Viền lay lắt, Khỉ vượn dồn kêu hét inh tai,

Văng vẳng như người cười trong bể; Sương mù tỏa bốn phía hư không

Trời biển ngất trùng trùng nghìn dặm Con rồng vận nước tận hoàng thiên Nước trôi về đất tiên cao ngất…”.

[6: 206]

2.1.3. Không gian siêu hình

Các hình ảnh về không gian này với các chi tiết cũng thật đặc sắc. Quang cảnh thiên nhiên và cuộc sống sinh thể khác xa ở nơi trần thế. Không gian siêu hình chỉ xuất hiện ở mường trời và mường âm, nơi có sự cai quản của những vị vua anh minh. Trên mường trời là Ngọc Hoàng, Phật, Bụt, Pựt...; dưới mường âm có Diêm Vương cai quản, trừng trị những kẻ ác, bất nhân, bất nghĩa…Tác giả dân gian đã sáng tạo ta một thế giới khác hẳn với thế giới con người. Cũng có lẽ vì cuộc sống nơi trần thế đầy bất công ngang trái, người mồ côi luôn nghèo khổ đói rách, người yêu nhau tha thiết không

lấy được nhau, vẫn phải chịu sự ép gả cưỡng hôn mà tác giả dân gian đã dựng nên một không gian gắn liền với công bằng, hạnh phúc ở thế giới khác.

Không gian này không hiện hữu ở ngoài cuộc đời thực, nó chỉ hiện hữu trong thế giới nghệ thuật, trong quan niệm của dân gian như một lời lên án thực tại. Những con người bé nhỏ luôn luôn hướng đến một không gian trong niềm mơ ước, không gian mang tính biểu tượng cho một xã hội tốt đẹp.

Không chỉ có trong truyện thơ Tày mà trong cả truyện thơ Thái chúng ta cũng bắt gặp điều này. Dù chưa bao giờ có thể biết đến thế giới bên kia nhưng người dân vẫn muốn thoát khỏi cuộc sống trần thế. Cũng chính vì lý do này mà truyện thơ có nhiều cách kết thúc khác nhau.

Trong truyện thơ “Nhân Lăng”, chàng Nhân Lăng mồ côi cha từ nhỏ, hai mẹ con xin ăn lần khất qua ngày để nuôi thân. Một hôm đến xin ăn nhà Trưởng giả giàu sang, Trưởng giả đưa cơm cho chàng, Nhân Lăng xin phép mang về cho mẹ. Thấy chàng là người nết na sáng bụng nên đã chỉ cho chàng đi tìm thầy Thiên Nhan Quỷ Cốc bói quẻ để biết được số giàu nghèo hay khổ cực. Chàng để mẹ ở nhà rồi lên đường. Chàng đi cả ngày đêm, vượt ngàn rừng trăm núi để lên thượng giới tìm thầy. Trên đường đi chàng gặp các nàng tiên Ngư Lân, Hoa Cam, Tiên Thọ, và nàng tiên coi vườn trúc. Các nàng tiên đều nhờ chàng giúp mình xin thầy một quẻ và chàng đã nhận lời.

Nói tới không gian này khác hẳn không gian nơi trần thế bởi màu sắc hư ảo nhưng những hình ảnh không gian cũng là sự mô phỏng theo trần thế, cũng rất rộng lớn mênh mông, nhất là hình ảnh sông, bể…(“Bốn bề lai láng hồ sông”, nhìn đâu cũng chỉ là sông nước, không có lối đi). Được sự giúp đỡ của các nàng tiên, chàng Nhân Lăng đã từng bước lên thượng giới – mường trời. Không chỉ có không gian rộng mênh mông của bến sông, mà còn có cả không gian của núi đèo, rừng cây, mọi sự vật được khắc họa rõ như ở chốn dương gian (“Mười ngày đi những núi cùng đèo,quanh bốn mùa ong reo gọi

tiếp”). Lời của nàng tiên nữ nói với chàng cũng thể hiện được một không gian siêu hình rộng lớn:

“Em là người thượng giới phương trời Xuống hái hoa nở nơi rừng rộng”.

Nhân Lăng tìm nhà thầy Thiên Nhan Quỷ Cốc, phải đi đến chợ Tam Quang. Cảnh nhà thầy, các nho sinh kéo vào xin bói nối liền không ngớt. Vì không có bạc nên chàng phải ở lại ba năm hái củi thì thầy mới bói cho, chàng ở lâu nên “Chim muông ở rừng cây quen cả”.

Đặc biệt hơn nữa, không gian ngôi nhà trên tiên cảnh rất ly kì, đẹp một cách lạ thường. Đó là ngôi nhà mà nàng tiên coi vườn trúc làm phép biến hóa nên. Trong nhà không thiếu thứ gì, đẹp đến lung linh huyền ảo.

“Nàng làm phép thiên nhan biến hóa Biến thành nhà chốn lạ ba gian

Bốn vách những vầng dương sáng loáng Như các vàng nhấp nhoáng đẹp tươi Nhìn trong nhà tuyệt vời lịch sự

Có cả đường trước cửa ra sông

Giường vàng chiếu hoa chưng nhan nhản Hàng vàng bạc xán lạn phòng loan

Kỳ Lân đứng hai bên ngoài cửa

Trông hình như rồng múa trong mây”.

[1: 49]

Đây là một không gian phóng khoáng, không tù túng chật hẹp, có đủ các hình ảnh, màu sắc âm thanh mô phỏng giống như trần thế nhưng hoàn toàn huyền ảo.

Nói tới không gian siêu hình, một không gian hư ảo huyền bí rùng rợn không kém được hiện lên trong truyện thơ “Lưu Đài – Hán Xuân”, đó là