Khảo sát truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái

Ngoài mô hình “kết cấu đồng quy”, cũng có nhiều truyện mà cuộc đấu tranh giữa người em với người anh/chị diễn ra quyết liệt với nhiều tình tiết hơn, nhiều môtíp hơn. Các tình tiết trong cốt truyện được nhắc đi nhắc lại bao nhiêu lần tùy thuộc vào số nhân vật anh/chị em trong gia đình. Sự nhắc lại các tình tiết, môtíp trong truyện thường là người anh/chị lặp lại như lần đầu tiên nhưng thất bại (thuộc môtíp “Sự bắt chước thất bại”) và với mỗi một sự lặp lại tác giả dân gian có thể nhắc lại y nguyên hoặc lược bớt/thêm vào một vài câu chữ, điều đó tạo nên nhịp điệu của truyện kể. Nếu cần thiết tạo ra sự hồi hộp, tác giả có thể kéo dài câu chuyện bằng các lời kể, sự miêu tả hoặc cũng có khi lược bớt để nhanh đi đến kết thúc cho câu chuyện. Đó là mô hình kết cấu trong truyện cổ tích thần kỳ về mảng đề tài người em.

Trong các truyện về đề tài người em, nhân dân ta thường lí tưởng hóa nhân vật người em: hiền lành, tốt bụng, chăm chỉ và có phần cam chịu. Đối lập hẳn với người em là người anh/chị tham lam, độc ác và nhiều thủ đoạn. Người em đã chiến thắng trong cuộc đấu tranh với người anh bằng tài năng và đức hạnh của mình (đạo đức phù hợp với quan niệm dân gian nên được ủng hộ). Nó thể hiện lòng khát khao công lý, hạnh phúc cho những con người nhỏ bé, bất hạnh, tốt bụng vốn chịu nhiều thiệt thòi trong đời sống thực. Nhưng để thực hiện được ước mơ đẹp đẽ đó, chỉ có thể nhờ sự “ra tay” hỗ trợ của các yếu tố thần kỳ.

2.1.3. Truyện về người con riêng

Truyện cổ tích thường phản ánh và lý giải những xung đột, mâu thuẫn trong gia đình. Những mâu thuẫn này mang tính chất riêng tư nhưng lại phổ biến trong toàn xã hội có giai cấp: xung đột giữa anh em trai, xung đột giữa chị em gái, xung đột giữa chị em cùng cha khác mẹ, xung đột giữa con ruột và con nuôi, xung đột giữa dì ghẻ và con chồng. Dù gắn với đề tài gia đình hay đề tài xã hội, ý nghĩa xã hội của truyện cổ tích cũng rất sâu sắc. Nó phản ánh được những xung đột, mâu thuẫn giữa cái thiện và cái ác, xung đột giữa các

tầng lớp trong một xã hội phân chia giai cấp. Mâu thuẫn giai cấp trong xã hội phụ quyền thể hiện qua xung đột giữa nhân vật bề trên và bề dưới. Truyện cổ tích có khuynh hướng ca ngợi, bênh vực nhân vật bề dưới và lên án nhân vật bề trên (trong thực tế, không phải người con, người em nào cũng tốt, người mẹ ghẻ, người anh trưởng nào cũng xấu) nghĩa là truyện cổ tích chống lại cái bất công, vô lý của xã hội phụ quyền nói chung chứ không đi vào từng số phận riêng lẻ, thể hiện tinh thần nhân đạo cao cả của nhân dân ta.

Những câu chuyện kể về người con riêng thường được tác giả dân gian xây dựng với nhiều tình tiết khá xúc động. Người con riêng thường chịu nhiều thiệt thòi. Họ bị thiếu thốn về vật chất và tình cảm. Tiêu biểu cho mảng truyện về người con riêng là các truyện Nàng Nao và Xênh, Sao Pàng (2/24 truyện, chiếm 8,33%). Cô bé Nao trong truyện Nàng Nao và Xênh xuất thân trong “gia đình rất nghèo, đói rách qua năm này đến năm khác”. Ngay từ khi còn rất nhỏ, Nao đã bị bố mẹ bỏ ở nhà một mình để lên sườn núi đào khoai mang về ăn. Do một lần đi nương hái rau ăn, mẹ của Nao cởi váy phủ kín lên hòn đá to bằng con bò mà bà bị biến thành con bò. Nao trở nên mồ côi mẹ từ đó, nàng chỉ biết khóc gọi mẹ hết cả hơi. Bố Nao đi lính biên ải và lấy thêm người vợ mới, sinh được thêm người con gái tên là Xênh. Cô gái Sao Pàng trong truyện Sao Pàng thì bị mồ côi mẹ năm lên 6 tuổi. Sau đó bố cô lấy luôn người vợ kế, sinh được hai đứa con, một gái và một trai. Cả Nao và Sao Pàng đều là những cô gái hiền lành, chịu thương chịu khó. Nếu như nàng Nao ngày nào cũng phải đi chăn bò, xe lanh, dệt vải thì cô gái Sao Pàng cũng “chăm chỉ công việc nhà, hết lòng chăm sóc các em”.

Nhân vật người con riêng thường hay được đưa vào mối quan hệ dì ghẻ

- con chồng. Dì ghẻ bao giờ cũng tham lam, độc ác, lắm mưu nhiều kế, thường tìm đủ mọi cách để hãm hại con chồng. Trong khi đó người chồng thường nể vợ, bạc nhược, bất lực, im lặng, không những không bảo vệ con đẻ của mình mà còn tiếp tay cho cái ác. Vì vậy, nhân vật người con riêng thường

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 107 trang tài liệu này.

hay phải chịu nhiều nỗi đau khổ, truân chuyên, thậm chí bị đày đọa, bị giết hại thảm thương. Là một cô gái ngoan ngoãn, xinh đẹp, chăm chỉ công việc nhà nhưng Sao Pàng trong truyện Sao Pàng luôn bị mụ dì ghẻ căm ghét, ngày nào mụ cũng thầm nguyền rủa cô gái: “Sao thuồng luồng không đến bắt mày đi? Bao giờ mày mới khuất mắt tao?”. Mụ còn ép bố của Sao Pàng đẩy cô xuống vực sâu cho chết. Trong truyện Nàng Nao và Xênh, mụ dì ghẻ còn lấy cớ cúng ma để giết bò (mẹ của Nao hóa thành). Bất lực trước sự độc ác của người vợ kế, bố Nao chỉ biết bỏ trốn vào rừng và hóa thành con Sơn dương. Đến ngày lễ hội Gầu tào, khi hoa đào và hoa Tớ dảy nở đỏ núi đồi, hai mẹ con Xênh được mặc váy áo mới tinh đi dự hội và bắt Nao phải ở nhà đem bồ thóc nhặt hết cứt chuột rồi đem xay giã, sàng sảy sạch trấu. Mụ còn hát bài ca mồ côi để mỉa mai hoàn cảnh của Nao: “Mày mồ côi mẹ/ Mồ côi mồ cút/ Váy áo rách nát/ Bọ chó trứng rận làm ổ/ Mày mồ côi mẹ/ Mồ côi vào câu ca/ Quần áo rách tướp/ Bọ chó chấy rận tha…”. Sự độc ác của mẹ con Xênh lên đến đỉnh điểm khi chúng cướp người yêu của Nao, giết hại Nao để cướp chồng và con của cô.

Do cần cù, hiền lành và tốt bụng nên người con riêng bao giờ cũng nhận được sự giúp đỡ của lực lượng thần kỳ và những người xung quanh. Sau khi bị người cha đẻ nhẫn tâm đẩy xuống vực sâu cho gẫy chân, vỡ đầu, cô gái Sao Pàng trong truyện Sao Pàng đã được thần núi giúp đỡ, ngày ngày thần cho chim muông tha hoa quả đến chữa bệnh và nuôi sống cô gái. Rồi một chàng trai đã ra tay cứu giúp Sao Pàng, đem lòng yêu thương và cùng cô xây tổ ấm, “họ đẹp đôi đẹp lứa, chịu khó làm ăn và trở nên giàu có nhất vùng”. Nàng Nao trong câu chuyện Nàng Nao và Xênh cũng may mắn khi có được tình yêu của chàng Sì Na. Tình yêu thương của chàng trai thể hiện qua các hành động: gắp thịt nạc từ bát mình sang bát Nao, đưa cô gái bỏ trốn khỏi nhà mẹ con Xênh. Ngay cả đến lúc chết, Nao vẫn được hưởng niềm hạnh phúc bên cạnh chồng con. Thần trời đã sai các thần tướng xuống trần gian làm phép

để Nao được hóa thành cây chàm xanh mướt, Sì Na - chồng nàng - hóa thành con ong mật và Tấu Cấu - đứa con trai đáng thương của cả hai vợ chồng - hóa thành con chim liếu điếu: “Ong và chim quấn quýt bên cây chàm. Ong tìm hoa lấy mật. Chim líu ríu hát ca”.

Nếu như trong phần kết truyện người con riêng luôn giành chiến thắng và được hưởng hạnh phúc thì ngược lại, những nhân vật phản diện, tiêu biểu cho cái xấu, cái ác, đại diện cho giai cấp thống trị không bao giờ đạt được mục đích. Họ luôn bị trừng phạt và gặp kết cục bi thảm. Vì quá độc ác, dì ghẻ của Sao Pàng đã gián tiếp gây ra cái chết cho hai đứa con của mụ: “Hai đứa con người dì ghẻ không thấy Sao Pàng về, nó nhớ chị cứ luôn mồm hỏi bố và khóc lóc. Hai bé kém ăn gầy còm hẳn đi, ốm yếu mắc bệnh rồi chết”. Trước cái chết của các con, mụ dì ghẻ cũng đã phát điên phát cuồng, khóc lóc thảm thiết, chửi bới lung tung, còn ông bố độc ác của cô gái mồ côi thì như người mất trí, hắn đã phải xuống cõi âm ty để chịu tội. Vì quá độc ác, mẹ con nhà Xênh trong câu chuyện Nàng Nao và Xênh đã bị núi đá sụp lở, vùi lấp, kéo xuống địa ngục.

Qua truyện cổ tích về đề tài người con riêng ta thấy nhân vật người con riêng trong truyện cổ tích thần kỳ là hình ảnh của những con người chịu đau khổ mọi mặt sâu sắc. Họ được tác giả dân gian hư cấu với những phẩm chất đẹp đẽ. Cơ sở của sự hư cấu dựa vào yếu tố thần kỳ, thể hiện ước mơ mong muốn về công bằng xã hội và mong ước giành lại hạnh phúc cho người bất hạnh.

2.1.4. Truyện về người mang lốt

Kỳ ảo là một trong những yếu tố quan trọng, được các tác giả truyện dân gian sử dụng như một phương tiện để chuyển tải thế giới quan, lý giải các hiện tượng trong đời sống xã hội, cũng như tăng thêm phần hấp dẫn cho câu chuyện. Yếu tố kỳ ảo xuất hiện nhiều trong truyện về người mang lốt. Kiểu nhân vật này góp phần làm cho nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện cổ tích đặc sắc hơn.

Truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông ở Yên Bái cũng thường xuất hiện các nhân vật mang lốt. Trong tổng số 24 truyện cổ tích thần kỳ được khảo sát, chúng tôi thấy số truyện xuất hiện người mang lốt là 3/24 (chiếm 12,5%). Như vậy, truyện về người mang lốt không phải là dạng truyện phổ biến nhất của truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái song nó có thể kết hợp với nhiều kiểu nhân vật khác như nhân vật “người em”, “người mồ côi” để làm cho câu chuyện li kì, phong phú và hấp dẫn hơn.

Truyện về người mang lốt là kiểu truyện cổ tích quen thuộc (kiểu truyện về nhân vật xấu xí mà tài ba). Truyện thường kể về nhân vật mang một vẻ ngoài xấu xí, dị dạng, mang lốt một con vật nhưng lại có một tâm hồn trong sáng, tốt bụng, đặc biệt là có tài năng khác thường. Tên của nhân vật cũng thường được dùng để đặt tên truyện. Cốt truyện thường theo một mô hình thống nhất như sau:

Nhân vật mang lốt mơ ước lấy được cô gái/ chàng trai đẹp;

Bố mẹ cô gái/ chàng trai đưa ra những thử thách;

Nhân vật vượt qua các thử thách một cách tài tình, thần kỳ;

Nhân vật đã trút bỏ lốt xấu xí và lấy cô gái/ chàng trai;

Hai vợ chồng sống hạnh phúc, có khi chàng trai được lên ngôi vua.

Tiêu biểu trong nhóm truyện người mang lốt là các truyện: Hoàng tử rùa, Cô gái tóc xanh, Kề Tấu.

Hầu hết nhân vật người đội lốt có nguồn gốc xuất thân cao quý. Họ là các hoàng tử, công chúa hoặc tiên nữ được xuống trần đầu thai vào các gia đình nông dân tốt bụng nhưng hiếm muộn. Chàng Rùa trong truyện “Hoàng tử rùa” vốn là con trai thứ bảy của vua trời, “thích bơi dưới suối, tập leo núi,

đi săn, đi lấy củi nên người cậu vạm vỡ khỏe mạnh như một lực sĩ. Tính tình cậu phóng khoáng, yêu cảnh trí thiên nhiên, yêu quý con người”. Vì cảm tấm lòng tốt của gia đình người nông dân hiếm muộn, chàng đã đồng ý đầu thai vào nhà họ dưới hình dạng một con rùa có mai bằng đồng. Điều đặc biệt, Rùa không cần ăn uống gì mà vẫn sống và không hề lớn lên chút nào. Nàng Gầu Dua trong truyện Cô gái tóc xanh cũng là một tiên nữ. Nàng nhận lời đầu vào gia đình nhà nghèo, hiếm muộn nhưng tốt bụng. Nét khác biệt giữa Gầu Dua và mọi người xung quanh là nàng có “mái tóc xanh biếc như mây mùa hạ óng mượt như tơ”. Nhân vật Kề Tấu trong truyện Kề Tấu xuất thân cũng là người trời được đầu thai xuống trần gian. Chàng mồ côi cha mẹ từ bé và phải làm con nuôi cho người cô ruột góa chồng. “Kề Tấu chậm lớn, còi cọc lùn tè. Mười bẩy, mười tám tuổi mà như đứa bé năm sáu tuổi,… không biết nói”. Như vậy, cả ba nhân vật trong các truyện trên đều có những nét khác thường. Nếu như Hoàng tử Rùa xuất hiện dưới lốt một con rùa bé nhỏ, nàng Gầu Dua có mái tóc xanh biếc thì chàng Kề Tấu có hình dạng nhỏ bé hơn người bình thường.

Các nhân vật đội lốt thường có hình dạng xấu xí, tuy nhiên họ luôn mơ ước lấy được cô gái/chàng trai đẹp, có xuất thân cao quý. Năm lên mười tám tuổi, chàng Rùa đòi cưới vợ. Người mà chàng muốn lấy làm vợ là cô con gái thứ ba của vua 12 nước chư hầu. Cô công chúa “vừa tròn 16 tuổi, có sắc đẹp đến mức chim đang bay trông thấy nàng thì rơi xuống, cá dưới suối đang bơi trông thấy nàng thì nổi lên, hổ sói trông thấy nàng thì nhắm mắt lại”. Năm 20 tuổi, Kề Tấu cũng đòi lấy con gái thứ chín của vua. Đó là một nàng công chúa rất xinh đẹp. Nàng Gầu Dua thì yêu say đắm mỗi chàng Xáy Dùa bởi chàng có nhiều phẩm chất đáng quý. Đó là một chàng láng giềng mồ côi nhưng “khôi ngô tuấn tú thông minh hiền lành, chăm chỉ làm ăn. Chàng còn thích thổi kèn và học vẽ”.

Để lấy được người vợ, người chồng như ý muốn, nhân vật mang lốt thường phải trải qua các khó khăn thử thách của gia đình bên kia. Đến đây, ta

thấy có môtíp “nhân vật thử thách”. Đây là một môtíp khá phổ biến trong các truyện cổ tích. Thông qua các thử thách, nhân vật sẽ bộc lộ được hết tài trí cũng như lòng dũng cảm, can đảm của mình. Để cưới được con gái thứ ba của nhà vua, chàng Rùa trong truyện Hoàng tử Rùa đã phải trải qua bốn thử thách của nhà vua: phát ba quả đồi ở Chổn Tìu, đi đốt nương, gieo thật đều ba thúng hạt kê lên đồi vừa đốt và thu lại hết kê vừa gieo, không thiếu một hạt. Chàng Kề Tấu trong truyện Kề Tấu cũng phải thực hiện lời thách đấu của nhà vua: thi đấu chó, đấu lợn, nếu thắng mới được mang lễ vật đến rước dâu.

Tuy nhiên, nhân vật đội lốt luôn vượt qua thử thách của đối phương một cách tài tình, thần kì. Một phần do họ luôn nỗ lực phấn đấu để cố gắng vượt qua các thử thách mà đối phương đưa ra, mặt khác họ luôn nhận được sự giúp đỡ của các lực lượng siêu nhiên từ bên ngoài. Chàng Rùa trong truyện Hoàng tử Rùa đã nhận được sự giúp đỡ của thần gió, ba thần mặt trời và hàng vạn loài chim. Lần thứ nhất, thần gió đã dùng sức mạnh của mình xoáy vào ba khu rừng ở Chổn Tìu làm cho tất cả các cây cối ở đó đổ nát hết. Khu rừng sạch hơn cả người đi phát. Lần thứ hai, ba thần mặt trời đã chiếu vào khu rừng vừa phát, làm cho khu rừng bốc cháy dữ dội. Lần thứ ba, thần gió lại giúp chàng Rùa rải đều ba thúng hạt kê lên đồi. Lần thứ tư, hàng vạn loài chim đã đến giúp chàng nhặt sạch kê, không thiếu một hạt. Chàng Kề Tấu trong truyện Kề Tấu cũng dễ dàng vượt qua các thử thách của nhà vua. Lần thứ nhất, con chó còi cọc của Kề Tấu đã cắn gẫy cả bốn chân con chó xồm to lớn của nhà vua. Lần thứ hai, quả bí đao của chàng đã biến thành con lợn to hơn lợn của nhà vua, nó to đến nỗi “không vào lọt cái cửa chuồng trâu”. Lần thứ ba, những chiếc lá dong mà chàng cho người trải kín đường từ nhà trai đến nhà gái đã biến thành thảm bạc, ngoài ra còn có thêm bảy hũ vàng chín hũ bạc. Vì chàng Xáy Dùa nghèo quá, không có gì để dạm hỏi, cưới xin nên nàng Gầu Dua trong truyện Cô gái tóc xanh đã được Tiên ông giúp của cải không thiếu thứ gì, nàng đã giao cho Xáy Dùa vàng bạc để lo liệu dạm hỏi

cưới xin. Như vậy, trong cả ba truyện về người đội lốt ta thấy lực lượng thần kỳ đóng một vai trò vô cùng quan trọng, giúp cho các nhân vật chính vượt qua được những khó khăn thử thách mà đối phương đặt ra để đạt được ước mơ của mình.

Sau khi vượt qua các trở ngại, các nhân vật đội lốt được kết hôn với cô gái/chàng trai mà họ mơ ước. Đến lúc ấy họ mới trút bỏ lốt xấu xí đi và trở lại hình dáng xinh đẹp như thuở ban đầu. Khi đi chơi ở chợ, chàng Rùa trong truyện Hoàng tử Rùa đã hóa thành “một chàng trai hiên ngang, tuấn tú, vầng trán rộng, đôi mắt vừa thông minh, nhanh nhẹn, vừa dịu dàng, nhân hậu. Chàng mặc bộ quần áo bằng gấm đen có viền chung quanh bằng lụa đỏ, làm nổi bật nước da mịn màng nhưng có phần sương gió. Cưỡi trên lưng con ngựa có màu mận chín, trông chàng như một kỵ sỹ anh hùng, oai phong lẫm liệt… Tiếng chàng như tiếng nhạc ngọt ngào như mật ong” làm cho cả ba nàng công chúa đều mê mẩn tâm thần. Đêm tân hôn, chàng đã trút mai rùa, hiện nguyên hình và kể cho vợ nghe những bí mật của cuộc đời. Chàng Kề Tấu trong truyện Kề Tấu cũng được thần trời cho cái lược đồi mồi, ước gì được nấy. Nhờ có lược thần, trong lễ hội Gầu tào Kề Tấu đã trở thành một chàng trai khôi ngô tuấn tú, làm hài lòng vợ còn mọi người xung quanh thì ngạc nhiên, trầm trồ bàn tán.

Sau khi kết hôn, được trở lại với hình dáng ban đầu, nhân vật đội lốt đôi khi vẫn phải trải qua thử thách. Tên quan trong truyện Cô gái tóc xanh vì thấy nàng Gầu Dua “rất xinh đẹp, mặt tròn như mặt trăng, mắt sáng, mũi thẳng, má hồng như quả đào chín, môi đỏ như cánh hoa đào” nên đã mê tít mắt. Hắn muốn cướp nàng về làm vợ. Trong những lần chồng thi giải câu đố và thi múa với tên quan, Gầu Dua đã giúp kế làm cho hắn phải cứng lưỡi, thổi khèn không ra tiếng, nhảy múa ngã xiêu vẹo, xấu hổ và hóa thành con gấu chạy trốn vào rừng. Chàng Kề Tấu trong truyện Kề Tấu đã phải ra chiến trận để dẹp yên bọn giặc biên giới. Chàng đã bí mật dùng lược thần làm vũ khí