b. Bệnh sinh: Thận dương, ngụ ở Mệnh môn, là hân hỏa của tiên thiên, cội nguồn nhiệt năng của tất cả cơ thể, tất cả tạng phủ. Bệnh gây nên do dương khí của Thận hư yếu dẫn đến Tâm dương cũng suy theo. Hợp bệnh gồm các triệu chứng mang đặc điểm:
Dương hư: tay chân lạnh, sợ lạnh, mệt mỏi.
Tại Thận: di tinh, liệt dương, hoạt tính, lạnh cảm.
Tại Tâm: trầm cảm, nói khó, hồi hộp, ngủ kém.
c. Triệu chứng lâm sàng:
Người mệt mỏi, không muốn hoạt động. Tinh thần uể oải, trầm cảm. chóng mặt, tai ù, mắt kém. Thường than đau mỏi thắt lưng.
Sợ lạnh, sợ gió. Tiêu hóa rối loạn, dễ tiêu chảy.
Sắc mặt nhợt nhạt, tay chân lạh, mồ hôi tự ra.
Tiểu ít, nước tiểu trong. Phân lỏng
Lưỡi bệu, rêu lưỡi trắng mỏng. Mạch trầm trì, vô lực.
Có thể bạn quan tâm!
-
Triệu chứng y học cổ truyền - Trường Tây Sài Gòn - 30 -
Triệu chứng y học cổ truyền - Trường Tây Sài Gòn - 31 -
Triệu chứng y học cổ truyền - Trường Tây Sài Gòn - 32
Xem toàn bộ 268 trang tài liệu này.
d. Pháp trị: Ôn bổ Tâm thận.
Thường dùng các thuốc ôn bổ Thận dương (Phụ tử, Nhục quế), bổ tâm huyết Đan sâm, Đương quy); An thần (Viễn chí, Bá tử nhân)
Phân tích bài thuốc Ôn bổ tâm thận.
Phụ tử bổ hỏa trợ dương trục phong hàn thấp tà; Bạch thược dưỡng huyết liễm âm; Thổ ty tử ích tinh tủy mạnh gân cốt cùng trong vai trò quân chủ dược của bài thuốc; Ba kích ôn thận trợ dương; Đương quy bổ huyết hoạt huyết nhuận táo; Viễn chí an thần ích trí tán uất hóa đờm; Bá tử nhân định thần chỉ hãn; Đan sâm trục ứ huyết.
Công thức huyệt: Thận du, Mệnh môn, Tam âm giao, Tâm du, Cách du, Đản trung, Cự khuyết, Nội quan.
5. Hội chứng thận tỳ dương hư
a. Bệnh nguyên: nguồn gốc bệnh là ở Tỳ thận dương hư, Thận khí bất túc. Do đó guyên nhân bệnh bao gồm tất cả những nguyên nhân gây nên Thận khí bất túc, Thận dương hư.
b. Bệnh sinh: thận dương, ngụ ở mệnh môn, là chân hỏa của tiên thiên, là cội nguồn nhiệt năng của tất cả cơ thể, tất cả Tạng Phủ. Hỏa của hậu thiên Tỳ VỊ cần có hỏa của tiên thiên nung nấu mới có thể phát huy tác dụng chuyển vận tiêu hóa tốt.
Bệnh gây nên do dương khí của Thận hư yếu dẫn đến dương khí của Tỳ thổ cũng suy theo, sinh ra chứng tiêu hóa rối loạn.
Hợp bệnh gồm các triệu chứng mang đặc điểm:
Dương hư: tay chân lạnh, sợ lạnh, mệt mỏi.
Tại thận: ngũ canh tả, di tinh, liệt dương, hoạt tinh, lạnh cảm.
Tại Tỳ: tiêu chảy, cầu phân sống, rối loạn tiêu hóa.
c. Triệu chứng lâm sàng:
Người mệt mỏi, chóng mặt, tai ù, mắt kém. Thường than đau mỏi thắt lưng.
Sợ lạnh, tay hân lạnh, mồ hôi tự ra. Thường than đau bụng, lạnh bụng, bụng trướng, tiêu hóa rối loạn, dễ tiêu chảy, ngũ canh tả. chườm ấm dễ chịu.
Tiểu nhiều lần, tiểu trong, tiểu không tự chủ.
Di tinh, hoạt tinh, liệt dương, vô kinh.
Lưỡi bệu, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch trầm vô lực.
d. Pháp trị: Ôn bổ Tỳ Thận:
Hữu quy ẩm
Tứ thần hoàn.
- Phân tích Hữu quy ẩm (Xem phần Thận khí bất túc)
- Phân tích bài thuốc Tứ thần hoàn. Có nhiều bài thuốc cùng tên Tứ thần hoàn được ghi nhận với nhiều xuất xứ và chỉ định sử dụng khác nhau. Bài thứ nhất xuất xứ từ Thụy Trúc Đường kinh nghiệm phương trị Thận hư, mắt hoa, mắt có màng. Bài thứ hai xuất xứ từ Cảnh nhacn toàn thư trị Tỳ Thận hư hàn, ỉa chảy lúc gần sáng gồm: Mộc hương, Phá cố chỉ, Nhục đậu khấu, Đại táo. Bài thứ ba, xuất xứ Thẩm thị tôn sinh dùng trị sán khí do hàn, thiên trụy (thoát vị bẹn). bài thứ tư có xuát xứ từ Huyết chứng nhân dùng ô bổ Tỳ Thận trị chứng Thận tả. bài thứ năm có xuất xứ từ Cổ kim y thông trị tiểu vặt, tiểu không tự chủ do hư yếu.
Bài thuốc dưới đây có xuất xứ từ “Nội khoa trích yếu” (Theo Chứng trị Chuẩn thằng). Tác dụng điều trị: Ôn Thận ấm Tỳ. chủ trị: cố trường chỉ tả (ngũ canh tả)
- Công thức: Phá cố chỉ, Ngũ vị tử, Ngô thù du, Nhục đậu khấu, Can khương, Đại táo. Phân tích: Phá cố chỉ Bổ mệnh môn tướng hỏa, nạp thận khí, chữa chứng ngũ lao; Ngũ vị tử cố Thận, liễm Phế, cố tinh, chỉ mồ hôi, cường gân ích khí, bổ ngũ tạng; Ngô thù du, Nhục đậu khấu ôn Tỳ sáp tràng, chỉ nôn, chỉ tả lỵ, tiêu thực; Can khương ôn dương tán hàn, hồi dương thông mạch; Đại táo bổ Tỳ ích Khí, Dưỡng vị sinh tân dịch, điều hòa các vị thuốc.
- Công thức huyệt: Thận du, Mệnh môn, Tam âm giao, Quan nguyên, Khí hải, Thái bạch, Chương môn, Túc tam lý, Trung quản.
6. Hội chứng Can thận âm hư:
a. Bệnh nguyên:
Do tinh bị hao tổn gây ra
Do bệnh lâu ngày
Do những bệnh làm hao tổn phần âm dịch của cơ thể.
b. Bệnh sinh: Thận và Can có mối liên hệ tư dưỡng lẫn nhau. Thận Thủy sinh Can mộc. Sự sơ tiết điều đạt của Can phải nhờ vào sự tư dưỡng của Thận. Can tăng huyết, Thận tàng tinh, mà tinh và huyết đều thuộc âm, cho nên Thạn âm hư thường gây nên Can huyết hư.
Các chứng trạng xuất hiện sẽ mang các thuốc tính:
- Âm hư: những thuộc tính của Hư và Nhiệt (âm hư sinh nội nhiệt)
- Của Thận và Can.
c. Triệu chứng lâm sàng:
Người gầy, thường đau mỏi thắt lưng và đầu gối, cảm giác nóng trong người, nhất là chiều và đêm, đạo hãn.
Đau đầu (nhất là vùng đỉnh), cảm giác căng.
Người bứt rứt, run, ngủ kém, mệt mỏi, ù tai, nghe kém, mắt nhìn kém.
Lưỡi đỏ, họng khô, lòng bàn tay chân nóng.
Di tinh, mộng tinh, rối loạn kinh nguyệt
Mạch tế, sác.
d. Pháp trị: Tư bổ Can thận. Những bài thuốc thường dùng:
Lục vi quy thược thang.
Kỷ cúc địa hoàng thang
Đại bổ âm hoàn
Bổ Can Thận.
- Phân tích bài thuốc: Lục vị địa hoàng hoàn gia quy thược. Bài thuốc có xuất xứ từ Y lược giải âm, dùng trị Âm hư hỏa vượng.
Phân tích bài thuốc (Pháp Bổ - Thanh):
Đương quy: cay, ngọt, ôn; bổ huyết,hoạt huyết, nhuận táo, hoạt trường, điều huyết, thông kinh.
Bạch thược: đắng, chua, hơi hàn. Dưỡng huyết liễm âm. Lợi tiểu, nhuận gan.
Thục địa: ngọt, hơi ôn. Nuôi Thận dưỡng âm, bổ Thận, bổ huyết.
Hoài sơn: Ngọt bình. Bổ Tỳ Vị, bổ Phế Thận, sinh tân chỉ khát.
Sơn thù: chua, sáp, hơi ôn. Ôn bổ Can Thận, sáp tinh chỉ hãn.
Đơn bì: cay, đắng, hơi hàn. Thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết. chữa nhiệt nhập doanh phận.
Phục linh: ngọt, nhạt bình. Lợi thủy, thẩm thấp, bổ Tỳ định Tâm.
Trạch tả: ngọt, nhạt, mát. Thanh tả thấp nhiệt ở Bàng quang.
- Phân tích bài thuốc: Đại bổ âm hoàn.
Bài Đại bổ âm hoàn có nguồn gốc từ “Chu Đan Khê”. Tác dụng điều trị: tư âm giáng hảo. chủ trị: chữa chứng Can Thận âm hư: nhức trong xương, triều nhiệt, ho ra máu, phiền nhiệt. chữa chứng huyết nhiệt (xuất hiện táo chứng) buổi sáng mát, buổi chiều nóng, ngũ tâm phiền nhiệt, lở miệng lưỡi, tiểu tiện ngắn đỏ. Người Tỳ vị hư nhược không nên dùng.
Phân tách bài thuốc:
Thục địa: ngọt, hơi ôn. Nuôi Thận dưỡng âm, bổ Thận, bổ huyết.
Quy bản: ngọt, mặn, hàn. Tư âm, bổ Tâm Thận.
Tri mẫu: đắng, lạnh, Tư thận bổ thủy, tả hỏa.
Hoàng bá: đắng, lạnh, tả tướng hỏa. Thanh thấp nhiệt.
- Phân tích bài thuốc Kỷ cúc địa hoàng thang
Nguồn gốc Cục phương. Là bài Lục vị địa hoàng gia Kỷ tử và Cúc hoa. Tác dụng điều trị: tư âm ghìm dương. Chủ trị: chữa chứng Can Thận âm hư: nhức trong xương, triều nhiệt, ho ra máu, phiền nhiệt, huyết áp cao, đầu váng, mắt hoa, thị lực giảm.
Phân tích:
Kỷ tử: ngọt, bình. Bổ Can Thận. Nhuận Phế táo, mạnh gân cốt
Cúc hoa trắng: Ngọt, đắng, hơi hàn. Tán phong thấp, thanh đầu mục, giáng hỏa giải độc.
Thục địa: Ngọt, hơi ôn. Nuôi Thận dưỡng âm, bổ Thận, bổ huyết.
Hoài sơn: Ngọt bình, bổ Tỳ vị, bổ Phế thận, sinh tân chỉ khát.
Sơn thù: Chua, sáp, hơi ôn. Ôn bổ Can Thận, sáp tinh chỉ hãn.
Đơn bì: cay, đắng, hơi hàn. Thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết. chữa nhiệt nhập doanh phận.
Phục linh: ngọt, nhạt, bình. Lợi thủy, thẩm thấp, bổ Tỳ định Tâm.
Trạch tả: ngọt, nhạt, mát. Thanh tả thấp nhiệt ở Bàng quang.
- Phân tích bài Bổ Can Thận
Công thức: Hà thủ ô, Đương quy, Thục địa, Hoài sơn, Sài hồ, Thảo quyết minh, Trạch tả. Tác dụng điều trị: tư âm ghìm dương. Bổ Thận, tư âm dưỡng Can huyết. chủ trị: sốt đêm, ù tai, hoa mất, đạo hãn, cầu táo, người bứt rứt khó chịu, tiểu buốt, rắt, sẻn đỏ, huyễn vựng.
- Công thức huyệt:
Thận du, Phục lưu, Tam âm giao, Can du, Thái xung, ± Thần môn, Bá hội, A thị huyệt.
Thận du, Phục lưu, Tam âm giao, Can du, Thái xung, Nội quan, Thần môn.
7. Hội chứng bàng quang hư hàn
a. Bệnh nguyên: do Tỳ Thận dương hư không khí hóa được bàng quang.
b. Bệnh sinh: Bàng quang là nơi chứa đựng và bài xuất nước tiểu (ước thúc). Nếu vì Thận dương hư suy tất nhiên chức năng này sẽ bị ảnh hưởng. Trên lâm sàng sẽ quan sát được dấu chứng của Thận dương hư cùng với triệu chứng của Bàng quang bất cố (không kềm giữ) như đái són, đái dầm.
c. Triệu chứng lâm sfng
người mệt mỏi, lưng gối mỏi yếu.
Liệt dương, di tinh
Sợ lạnh, tay chân lạnh, sắc mặt trắng nhợt
Đái són, đái dầm, đái lắt nhắt, dòng nước tiểu không mạnh mà ri rỉ.
Rêu lưỡi mỏng, mạch tế nhược
d. Pháp trị: ôn thận cố sáp.
Bài thuốc:
Tang phiêu tiêu tán
Cùng đê hoàn.
- Phân tích tang phiêu tiêu tán: có nhiều bài thuốc cùng tên. Bài thức nhất có xuất xứ từ Thiên kim phương dùng trị sản hậu, dương khí suy kém, tiểu nhiều, tiểu không tự chủ. Bài thứ hai xuất sứ tà bản thảo diễn nghĩa có tác dụng an thần, định tam chí trị chứng hay quên, tiểu nhiều. Bài thứ ba xuất xứ từ Chứng trị chuẩn thằng dùng trị phụ nữ tiểu nhiều. Bài thứ năm xuất xứ từ Nghiệm phương trị sản hậu tiểu nhiều. Bài thức sáu xuất xứ từ Nữ khoa chỉ yếu dùng trị tiểu nhiều, tiểu són.
Bài thuốc xuất xứ từ Tân Biên Trung Y kinh nghiệm phương. Tác dụng điều trị: Ôn thận cố sáp. Chủ trị: chứng tiểu lắt nhắt, tiểu són tiểu không tự chủ ở những bệnh lão suy, tỳ thận dương hư.
Công thức: Tang phiêu tiêu, Quy bản, Thổ ty tử, Đảng sâm, Đương quy, Long cốt, Phục thần, Viễn chí, Phúc bồn tử.
- Phân tích bài thuốc Củng đê hoàn.
Bài thuốc xuất xứ “Trương Trọng Cảnh”. Tác dụng: Ôn bổ Thận dương, cố trường sáp tinh. Công thức: Phá cố chỉ, Phụ tử, Thổ ty tử, Ngũ vị, Thục địa, Cửu tử (hẹ), Ích trí nhân, Bạch truật, Phục thần.
- Phân tích: Phá cố chỉ bổ mệnh môn tướng hỏa, nạp thận khí; Phụ tử bổ hỏa trợ dương, hồi dương cứu nghịch, trục phong hàn thấp tà; thổ ty tử ích tinh tủy mạnh gân cốt; Ngũ vị liễm phế cố thận cố tinh chỉ hãn, cường âm ích khí, bổ ngũ tạng; Thục địa bổ thận bổ huyết; Cửu
tử bổ can thận chữa tiểu tiện nhiều lần đái són; Ích trí nhân ấm thượng vị, Bạch truật ôn vi hòa trung; Phục thần bổ tỳ định tâm.
- Công thức huyệt: Thận du, Mệnh môn, Tam âm giao, Can du, Thái xung, Trung cực, Quan nguyên, Khí hải, Dũng tuyền.
- Kinh nghiệm người xưa dùng phối hợp Thận du, Trung cực, Tam âm giao trị tiểu nhiều lần.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ môn Y học cổ truyền, Trường Đại học Y dược TP.HCM. Bài giảng bệnh học và điều trị kết hợp tập 3, 1998.
2. Bộ môn Y học cổ truyền, Trường Đại học Y Hà Nội. Y học cổ truyền. NXB Y học Hà Nội, 1994.
3. Hoàng Bảo Châu. Phương thuốc cổ truyền. NXB Y học Hà Nội, 1995
4. Hoàng Bảo Châu. Nội khoa Y học cổ truyền. NXB Y học Hà Nội, 1997
5. Dương Hữu Nam, Dương Trọng Hiếu dịch giả. Phương tễ học diễn nghĩa (Viện Y học trung y Bắc Kinh). NXB Y học Hà Nội, 1994.
6. Nguyễn Thiện Quyến, Nguyễn Mộng Hưng. Từ điển Đông y học cổ truyền. NXB Khoa học Kỹ thuật, 1990.
7. Hôi Y học cổ truyền TP. HCM. Trung y học khái luận, NXB Y học, 1992.
8. Nguyễn Tử Siêu dịch giả. Hoàng đế nội kinh tố vấn. NXB TP. HCM, 1992.
9. Hải Thượng Lãn Ông, Lê Hữu Trác. Hải Thượng Y Tông tâm lĩnh. NXB Y học, 1997