Quản Lý Tài Chính Theo Hướng Tự Chủ Tài Chính Các Trường Đại Học Công Lập

đó; vừa san sẻ gánh nặng ngân sách cho Chính phủ, đồng thời thể hiện sự quán triệt quan điểm xã hội hoá trong giáo dục đại học xét trên giác độ huy động nguồn tài chính đầu tư cho hoạt động này. Xu hướng vận động của các nguồn tài chính đầu tư cho GD-ĐT đại học cho thấy : khi trình độ phát triển kinh tế càng cao thì tỷ trọng chi cho giáo dục đại học càng lớn.

Cụ thể cho việc sử dụng nguồn tài chính thông qua những nội dung chi sau:

Chi hoạt động thường xuyên

Kinh phí cho chi hoạt động thường xuyên của các trường đại học được lấy từ nguồn NSNN cấp và nguồn ngoài Ngân sách Nhà nước đối với các khoản chi theo chức năng, nhiệm vụ được cấp có thẩm quyền giao và một phần được lấy từ nguồn thu sự nghiệp khác đối với các khoản chi cho các hoạt động sự nghiệp có thu. Bao gồm: các khoản chi cho người lao động, chi hành chính, chi hoạt động nghiệp vụ, chi hoạt động tổ chức thu phí, lệ phí, chi hoạt động sản xuất, cung ứng dịch vụ, chi mua sắm tài sản, chi khác …

- Chi cho người lao động: đó là các khoản chi tiền lương, tiền công; các khoản phụ cấp lương, các khoản trích bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội, kinh phí công đoàn theo qui định…

- Chi hành chính: chi mua vật tư văn phòng, cước phí dịch vụ công cộng, thông tin liên lạc, công tác phí, hội nghị phí…

- Chi các hoạt động nghiệp vụ, chi hoạt động tổ chức thu phí, lệ phí, chi hoạt động sản xuất, cung ứng dịch vụ (kể cả chi nộp thuế, trích khấu hao tài sản cố định).

- Chi mua sắm tài sản, sửa chữa thường xuyên cơ sở vật chất: nhà cửa, máy móc thiết bị…

- Chi khác.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 246 trang tài liệu này.

 Chi thực hiện các đề tài nghiên cứu khoa học

Tuỳ kế hoạch nghiên cứu khoa học của từng trường mà có nguồn tài chính cấp ứng với mỗi loại cấp độ đề tài đó, gồm các đề tài khoa học cấp Nhà nước, cấp Bộ, cấp Trường. Với các đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước và cấp Bộ đòi hỏi tính ứng dụng vào thực tiễn cao, các đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường nhằm nghiên cứu phục vụ giảng dạy và học tập.

Ngoài ra, nguồn tài chính còn sử dụng trong các trường để thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia; chi thực hiện nhiệm vụ đặt hàng của Nhà nước, như: điều tra, quy hoạch, khảo sát;… ; chi vốn đối ứng thực hiện các dự án có vốn nước ngoài theo qui định.

Chi thực hiện tinh giản biên chế theo chế độ do Nhà nước qui định

Chi đầu tư phát triển

Chi đầu tư phát triển gồm các mảng chính sau: chi đầu tư xây dựng cơ sở vật chất; mua sắm trang thiết bị, sửa chữa lớn tài sản và chi thực hiện các dự án đầu tư theo qui định.

Chi thực hiện các nhiệm vụ đột xuất được cấp có thẩm quyền giao.

Các khoản chi khác (nếu có)

Quản lý chi các trường Đại học công bao hàm các phương pháp, hình thức và các công cụ quản lý việc chi tiêu của đơn vị như quy định nội dung chi, lập kế hoạch chi, xác định mức chi, bộ máy quản lý thu chi, kiểm soát chi,… Kèm theo và chi phối các hoạt động đó là các chế độ, quy định, quy chế có liên quan đến quản lý chi của đơn vị sự nghiệp.

- Các khoản chi của các trường Đại học công

+ Chi hoạt động thường xuyên

Trường Đại học phải thực hiện các hoạt động thường xuyên căn cứ theo chức năng, nhiệm vụ được cấp có thẩm quyền giao. Để thực hiện các hoạt động này, các trường phải chi theo nội dung các khoản chi trong mục sử dụng nguồn tài chính trình bày trên đây.

- Quy định mức chi và kiểm soát chi

Việc quy định mức chi cần gắn với mục tiêu cuối cùng là hiệu quả chi, điều này được đánh giá thông qua những kết quả của việc chi. Tùy vào mục tiêu của mỗi trường đại học công lập, mức chi cho các nội dung kể trên là khác nhau. Trường đại học hoạt động theo mô hình cổ điển thường tập trung nhiều cho hoạt động đào tạo, song hiện nay các trường đại học đi theo xu hướng: tập trung đầu tư cho ra những sản phẩm liên quan đến NCKH và tư vấn dịch vụ đào tạo. Vì vậy, cần xác định trường đại học đó thuộc mô hình trường đại học chuẩn khu vực hay chuẩn quốc tế. Đối với các trường đại học hàng đầu nằm trong top 200 trường đại học được công bố bởi trang báo Times Higher Education thì chi cho NCKH và hoạt động tư vấn khoảng trên 50%. Để xác định mức chi hợp lý, có thể tham khảo hệ thống tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý tài chính trong nội dung dưới đây.

Giống như mục tiêu quản lý thu, kiểm soát chi là khâu đóng vai trò rất quan trọng trong quản lý chi, nó liên quan trực tiếp đến mức thu và nguồn thu. Kiểm soát chi cũng cần phải thực hiện thường xuyên, liên tục và kịp thời để đưa ra những biện pháp hiệu chỉnh đạt được mục đích cuối cùng của việc chi.

Phân phối chênh lệch thu- chi

Phân phối chênh lệch thu- chi bao hàm các nội dung như phương pháp, cách thức trích lập của các trường Đại học từ phần chênh lệch thu chi (nếu có), cách thức sử dụng các quỹ, bộ máy quản lý quá trình phân phối này… và các quy chế tài chính áp dụng trong phân phối.

Hiện nay, các trường Đại học công hàng năm được trích lập các quỹ từ khoản chênh lệch thu lớn hơn chi (nếu có), sau khi đã trang trải toàn bộ chi phí hoạt động và thực hiện đầy đủ nghĩa vụ với NSNN theo quy định của pháp luật. Trường được trích lập 4 quỹ: Quỹ dự phòng ổn định thu nhập, Quỹ khen thưởng, Quỹ phúc lợi và Quỹ phát triển hoạt động sự nghiệp. Chênh lệch thu lớn hơn chi trong năm được xác định như sau:

Chênh

lệch thu chi

Thu sự nghiệp và NSNN cấp

chi thường xuyên và chi Nhà - nước đặt hàng

Chi hoạt động thường xuyên và chi Nhà nước

đặt hàng

Trong đó: Thu sự nghiệp, NSNN cấp chi thường xuyên, chi nhà nước đặt hàng và chi hoạt động thường xuyên được xác định theo nội dung chi và nguồn tài chính của đơn vị sự nghiệp có thu đã nêu.

Thủ trưởng đơn vị chủ động quyết định việc trích lập quỹ, sau khi thống nhất với tổ chức công

đoàn của đơn vị và được thực hiện theo trình tự với các mục đích sử dụng như sau:

- Trích lập Quỹ dự phòng ổn định thu nhập để đảm bảo thu nhập cho người lao động trong trường hợp nguồn thu bị giảm sút.

- Trích lập Quỹ khen thưởng được dùng để khen thưởng định kỳ, đột xuất cho cá nhân, tập thể theo kết quả công tác và thành tích đóng góp. Thủ trưởng đơn vị quyết định việc chi Quỹ khen thưởng sau khi thống nhất với tổ chức công đoàn đơn vị.

- Trích lập quỹ phúc lợi để xây dựng, sửa chữa các công trình phúc lợi, chi cho các hoạt động phúc lợi tập thể của người lao động trong đơn vị, trợ cấp khó khăn đột xuất cho người lao động kể cả những trường hợp nghỉ hưu, nghỉ mất sức. Chi thêm cho người lao động trong biên chế khi thực hiện tinh giản biên chế. Thủ trưởng đơn vị quyết định việc sử dụng Quỹ phúc lợi sau khi thống nhất với tổ chức công đoàn đơn vị.

- Trích lập quỹ phát triển hoạt động sự nghiệp dùng để đầu tư, phát triển nâng cao hoạt động sự nghiệp, bổ sung vốn đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, mua sắm máy móc thiết bị nghiên cứu, áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, công nghệ, trợ giúp thêm đào tạo, huấn luyện, nâng cao tay nghề năng lực công tác cho cán bộ, viên chức trong đơn vị. Việc sử dụng Quỹ phát triển hoạt động sự nghiệp vào các mục đích trên do Thủ trưởng đơn vị sự nghiệp quyết định theo quy định của pháp luật.

1.2.2.3. Quản lý tài sản

Quản lý tài sản bao hàm nội dung và các phương pháp quản lý tài sản. Trường Đại học công có trách nhiệm quản lý các tài sản theo các quy định hiện hành của nhà nước nhằm đạt được hiệu quả mong muốn. Những nội dung quan trọng trong quản lý tài sản mà đơn vị cần thực hiện là: phân bổ tài sản, quản lý tài sản cố định và tài sản lưu động, đầu tư, khai thác, đổi mới tài sản, trích khấu hao tài sản cố định, quản lý quỹ khấu hao, quản lý tiền thanh lý tài sản, kiểm kê, đánh giá lại, phương thức tích lũy đầu tư mới, xác định nguồn để đầu tư, v.v…

Nội dung quản lý tài chính không thể không đề cập là kiểm soát tài chính.

Kiểm soát tài chính là tổng thể các hình thức, phương pháp, công cụ được sử dụng trong quá trình kiểm tra, giám sát tài chính của một trường Đại học.

Kiểm soát tài chính là một nội dung quan trọng, là khâu thiết yếu trong đó là kiểm soát nội bộ và thông tin tài chính của đơn vị. Kiểm soát tài chính được thực hiện từ cơ quan quản lý cấp trên và từ bộ phận quản lý trong đơn vị.

Kiểm soát tài chính trong các đơn vị sự nghiệp thuộc lĩnh vực giáo dục và đào tạo có vai trò rất quan trọng. Hoạt động này có tác dụng tăng cường hiệu quả công tác quản lý tài chính, thúc đẩy việc thực hiện kế hoạch của đơn vị, đảm bảo tính chính xác, hợp lý trong quản lý thu chi từ đó tăng tính hiệu quả của vốn đầu tư cho hoạt động sự nghiệp cũng như góp phần thực hành tiết kiệm. Kiểm soát tài chính thúc đẩy đơn vị thực hiện nghiêm chính sách, chế độ và kỷ luật tài chính của nhà nước. Kiểm soát tài chính bao gồm:

- Kiểm soát trước khi thực hiện kế hoạch tài chính

Hoạt động này được tiến hành trước khi xây dựng, xét duyệt và quyết định dự toán kinh phí (kiểm soát quá trình lập dự toán thu, chi của các trường Đại học)

- Kiểm soát trong quá trình thực hiện

Kiểm soát trong quá trình thực hiện được tiến hành ngay trong các ngành, các cơ quan, đơn vị thực hiện kế hoạch tài chính đã được quyết định. Giai đoạn này là kiểm soát trong các hoạt động tài chính, kiểm soát quá trình thực hiện thu chi tại các trường Đại học.

Kiểm soát thường xuyên là một trong những nhân tố có ảnh hưởng quan trọng đến công tác quản lý tài chính của các trường Đại học. Kiểm soát thường xuyên nhằm thực hiện việc giám sát, kiểm tra liên tục hàng ngày đối với các hoạt động tài chính, nghiệp vụ tài chính phát sinh để từ đó phát hiện kịp thời những sai sót, vi phạm chính sách, kỷ luật tài chính. Hoạt động này có tác dụng phòng ngừa những sai sót một cách hữu hiệu, trên cơ sở đó thúc đẩy hoàn thành các kế hoạch tài

chính, tổ chức và sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả các nguồn thu, đảm bảo chi đúng, chi đủ, chi có hiệu quả đáp ứng yêu cầu của quản lý nhà nước và phát triển kinh tế xã hội.

- Kiểm soát sau khi thực hiện kế hoạch tài chính

Kiểm soát sau khi thực hiện kế hoạch tài chính được tiến hành sau khi đã kết thúc các giai đoạn thực hiện kế hoạch tài chính (kiểm tra, duyệt các khoản đã thu, chi của đơn vị sự nghiệp thuộc lĩnh vực giáo dục đào tạo). Mục đích kiểm soát tài chính giai đoạn này là xem xét lại tính đúng đắn, hợp lý, xác thực của các hoạt động tài chính cũng như các số liệu, tài liệu tổng hợp được đưa ra trong các sổ sách, báo cáo để từ đó có thể tổng kết, phát hiện sai phạm cũng như rút ra bài học kinh nghiệm cho việc xây dựng và tổ chức thực hiện kế hoạch tài chính trong kỳ sau.

1.2.2.4. Quản lý tài chính theo hướng tự chủ tài chính các trường đại học công lập

1.2.2.4.1. Khái niệm tự chủ tài chính các trường đại học công lập

Etzioni (1968) đã nêu “đến mức độ nào những chủ thể xã hội có thể quyết định con đường hành động của mình và đến mức độ nào họ buộc phải theo những con đường không do mình chọn?”, quan điểm này cho rằng, việc phân tích bản chất tự chủ thường tập trung vào sự tự do hành động. Tự chủ có nghĩa là tự do hành động nhưng cũng có nghĩa là có năng lực hành động để đạt được kết quả (sức mạnh), theo Pfeffer và Salancik (1978). Các tác giả này định nghĩa tự chủ là “khả năng bắt đầu hoặc chấm dứt hành động theo định hướng của chính mình” (Pfeffer and Salancik 1978, 259). Lundquist (1987, 39) cách hiểu về tự chủ được đặt trong mối liên hệ với cả tự do hành động và năng lực hành động. [89].

Kết hợp các quan điểm trên, cụ thể hóa cho tự chủ tài chính của các trường đại học được hiểu như sau:

- Tự chủ tài chính

Về cơ bản, tự chủ của các đơn vị sự nghiệp là tự chủ ở nhiều phương diện: Tự chủ về thực hiện nhiệm vụ, tự chủ về tổ chức bộ máy; biên chế và tài chính.

Trường đại học là một trong những đơn vị sự nghiệp.Tự chủ tài chính của các trường đại học, theo đó được hiểu theo một số quan điểm như sau:

Theo Rothblatt (1992), quyền quyết định độc lập về việc sử dụng ngân sách được nhà nước cấp tạo ra tự chủ tài chính, cũng như quyền được tạo quỹ từ những nguồn khác (Rothblatt 1992, 1834). Việc đa dạng hóa nguồn thu được xem là sẽ mở rộng mức độ tự chủ của các trường. Sự chia sẻ ngân quỹ công cho giáo dục đại học đang giảm sút và nhà nước đang đòi hỏi giáo dục đại học phải “làm nhiều hơn với chi phí thấp hơn” (Jongbloed 2000, 14).

Điều này đã đòi hỏi các trường phải tạo ra nhiều thu nhập từ các nguồn ngoài ngân sách công ở Châu Âu. Do sự mở rộng cơ sở tài chính, tự chủ đại học đang trở nên rộng hơn. Cơ sở ngân quỹ đa dạng hơn là điều cốt yếu để tạo ra những thay đổi mang tính hệ thống có ý nghĩa (Clark 1998, 7). Clark (1998,7) nhắc lại định nghĩa của Babbidge và Rosenweig từ năm 1962: “định nghĩa sử dụng được về tự chủ đại học là sự không phụ thuộc vào một nguồn hỗ trợ duy nhất và chật hẹp nào cả”. Theo quan điểm của Clark, một nguồn tài chính đa dạng là một phần của tự chủ đại học [89].

Như bất cứ một tổ chức, doanh nghiệp nào, hoạt động tài chính là hoạt động then chốt, trung tâm, bởi lẽ hoạt động này đảm bảo điều kiện vật chất cho tổ chức, cơ quan đó tồn tại và phát triển. Đối với các trường đại học công lập, việc nghiên cứu xây dựng cơ chế tự chủ tài chính cũng cần phân tích kỹ như các hoạt động tự chủ khác.

Từ những quan điểm trên, theo tác giả, tự chủ tài chính các trường đại học công lập được hiểu là việc các trường đại học được quyền quyết định hoạt động tài chính của nhà trường, nhằm mục tiêu cuối cùng là đảm bảo thu đủ bù đắp chi phí tương ứng với đảm bảo chất lượng đào tạo, hướng tới bền vững về tài chính.

Trường đại học được quyền chủ động trong quản lý tài chính của trường, bao gồm chủ động quản lý thu (các khoản thu ngoài NSNN), chi quản lý và phân phối quỹ kết dư, quản lý các quỹ chuyên dụng, quản lý tài sản, quản lý nợ phải trả của trường đại học, tuy vậy, phải luôn gắn các hoạt động này với mục tiêu cuối cùng là bền vững tài chính.

1.2.2.4.2. Nội dung quản lý tài chính theo hướng tự chủ tài chính

Tự chủ tài chính được xem xét trên nhiều góc độ, hoặc là các đơn vị được toàn quyền quyết định hoạt động tài chính: tự thu và tự quyết định các mức chi trong số lượng nguồn thu đó; hoặc chỉ tự chủ về phần kinh phí thường xuyên và một phần xây dựng cơ bản. Trong phạm vi luận án, phân tích quản lý tài chính theo hướng tự chủ tài chính các trường đại học công lập ở Việt Nam trong mối tương quan chung với các trường đại học ở Việt nam sẽ bàn đến: Tự chủ một phần chi kinh phí thường xuyên; Tự chủ toàn bộ chi kinh phí thường xuyên; Tự chủ toàn bộ chi kinh phí thường xuyên và một phần xây dựng cơ bản.

- Tự chủ một phần chi kinh phí thường xuyên

Theo phương thức tự chủ này, đối với nguồn thu: các trường đại học được tự khai thác thêm các nguồn thu trong khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình nhưng không nằm ngoài quy định của nhà nước. Đối với các khoản chi, các trường đại học công lập không cần cứng nhắc theo đúng quy định nhà nước khi thực hiện tất cả các khoản chi thường xuyên.

Nhà nước sẽ cho các trường chủ động phân chia số kinh phí được cấp, được chủ động một số khoản chi thường xuyên trong số kinh phí được cấp.

- Tự chủ toàn bộ kinh phí chi thường xuyên

Nếu như tự chủ một phần kinh phí chi thường xuyên là cách thức mà trường đại học công lập chỉ được phép chủ động theo tinh thần nêu trên, thì tự chủ toàn bộ chi thường xuyên, các đơn vị này không được Nhà nước cấp kinh phí cho chi thường xuyên (chỉ được cấp số về xây dựng cơ bản), các trường tự khai thác mọi hoạt động phù hợp với chuyên môn để tăng nguồn thu trong khuân khổ quy định để đảm bảo cho chi thường xuyên. Đơn vị được quyền chủ động sắp xếp các khoản chi cho phù hợp với đơn vị, phù hợp với số thu và đạt được hiệu quả trong quá trình hoạt động của mình.

- Tự chủ toàn bộ chi kinh phí thường xuyên và một phần xây dựng cơ bản

Ngoài việc tự chủ toàn bộ kinh phí chi thường xuyên, các trường có quyền khai thác khoản thu để chủ động một phần chi xây dựng cơ bản ngoài phần mà Nhà nước cấp cho xây dựng cơ bản.

1.2.2.4.3. Điều kiện tự chủ tài chính

Để thực hiện được tự chủ về tài chính các trường đại học công lập, các đơn vị này phải thỏa mãn cả điều kiện cần và điều kiện đủ.

- Điều kiện cần có thể được coi là điều kiện phi hành chính. Luận giải cho việc thực hiện điều kiện này, một câu hỏi đặt ra: Vì sao các trường đại học công lập muốn tự chủ tài chính, nếu tiếp cận tự chủ tài chính theo cách hiểu chỉ đơn giản là tự thu, tự chi. Song trong trường hợp, các trường đại học tự chủ tài chính nhưng thu không đủ bù đắp chi phí thì hoạt động của các trường này sẽ ra sao. Giải quyết vấn đề này, tác giả cho rằng, cần phải đưa ra mục tiêu của tự chủ tài chính là các trường đại học công lập phải hướng đến khả năng bền vững tài chính.

- Điều kiện đủ là điều kiện về mặt hành chính. Trong luận án, tác giả xin phân tích một số điều kiện chung để tự chủ tài chính như tự chủ trong đào tạo, tuyển sinh, tuyển dụng, điều kiện về cơ sở vật chất.

Nếu nhà nước, cơ quan chủ quản yêu cầu các trường đại học tự chủ về tài chính nhưng lại cứng nhắc, hoặc đưa ra các quy định về xây dựng chương trình đào tạo hoặc giao chỉ tiêu, giới hạn số lượng đào tạo trong mỗi trường sẽ tác động, ảnh hưởng trực tiếp tới khả năng thu và nguồn thu trong các đơn vị này. Hơn nữa, khi đã giao quyền cho đơn vị tự chủ về tài chính, trường phải tự tìm các nguồn thu, tự xây dựng mức chi trong giới hạn nguồn thu đó, nhưng Nhà nước lại can thiệp vào việc tuyền dụng của đơn vị, thì tính hiệu quả về tự chủ tài

chính các trường đại học sẽ bị hạn chế và mất ý nghĩa thực của nó. Muốn vậy, xin đưa ra một số điều kiện hành chính để thực hiện tự chủ tài chính như sau:

+ Tự chủ trong đào tạo

Cần có quy định rõ ràng, trách nhiệm của trường trong đào tạo. Nhà nước nên cho phép trường đại học – đơn vị đào tạo được quyền chủ động xây dựng chương trình đào tạo, thời gian đào tạo. Các trường đại học công lập nói riêng và các trường công lập nói chung đều cho rằng, nếu như không được mở rộng quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong đào tạo và tài chính thì phần lớn các trường được coi là đang tự chủ tài chính sẽ rơi vào tình trạng như bà Nguyễn Thị Nhiếp, hiệu trưởng trường THPT Phan Huy Chú (Q.Đống Đa, Hà Nội) nói: “Là trường công vừa phải chấp nhận những ràng buộc chặt chẽ nhưng lại phải tự chèo chống hoàn toàn, trong khi không có một định hướng rõ ràng, vừa làm vừa rút kinh nghiệm, vừa thắc thỏm lo [82].

Tất nhiên, khi giao quyền tự chủ trong đào tạo cũng cần có quy trình giám sát của cơ quan chủ quản tránh tình trạng thương mại hóa giáo dục.

- Tự chủ trong tuyển sinh

Nếu coi giáo dục đại học là một loại dịch vụ thì các trường phải tính toán chi phí, lợi nhuận. Mặt khác, do nguồn thu chủ yếu của các đơn vị này là từ học phí của người học. Việc giới hạn chỉ tiêu tuyển sinh đồng nghĩa với hạn chế nguồn thu của các trường này, bởi với thực trạng hiện nay, nguồn thu khác ngoài nguồn NSNN của các trường chủ yếu là thu từ học phí . Khi đó khái niệm tự chủ chỉ là hình thức. Do đó, đi kèm với tự chủ tài chính thì các trường phải được quyết định số lượng tuyển sinh. Bộ chủ quản là người giám sát chất lượng, đưa ra thước đo chuẩn chất lượng từ đó có căn cứ để khống chế số lượng tuyển sinh, nếu như trường chạy theo số lượng không quan tâm đến chất lượng, đến lượt nó sẽ ảnh hưởng đến nguồn thu của các trường, buộc các trường sẽ phải chú trọng quan tâm đến chất lượng.

- Tự chủ trong tuyển dụng

Vì sản phẩm đầu ra của giáo dục đại học là tri thức mà người học nhận được, do đó quá trình đào tạo do con người thực hiện. Tự chủ tài chính phải đi liền với việc trường đại học được quyền quyết định trong việc lựa chọn con người.

- Điều kiện về cơ sở vật chất

Các trường đại học công lập khó có thể thực hiện được tự chủ tài chính trong điều kiện cơ sở vật chất hạn chế. Vì như 3 điều kiện trên có đề cập, nếu trường được tự chủ về tuyển sinh,