Xung Quanh Khái Niệm Thể Loại Phóng Sự

bằng phẳng, nhàm mòn hoặc dối trá đều làm họ bất bình” [158; 219,214] đặc biệt sau chiến tranh “họ chán ngán sự hư cấu và khao khát muốn biết những điều chân thực”. Bối cảnh xã hội với nhiều biến động, thăng trầm dữ dội cũng là điều kiện kích thích sự ra đời và phát triển của một thể loại năng động này. Mặc dù đã được manh nha sớm nhưng phóng sự chỉ thực sự “chín”, thực sự hoàn thiện với tư cách một thể loại văn học - báo chí vào thế kỷ XIX, đặc biệt những thập niên cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Những biến động dữ dội của thế kỷ XX đã có những tác động sâu sắc đến đời sống, văn học, báo chí tạo ra sự phát triển có tính chất bùng nổ của thể loại phóng sự.

“Từ một loại hình phóng sự nguyên thủy thuần túy tính chất báo chí như ngắn, gọn, cụ thể, có tính tường thuật, tính tư liệu và thông tin” [184; 434]; “Từ chỗ đưa tin và miêu tả giản đơn những cuộc bàn cãi ở các tòa án”, [158; 209] phóng sự đã trải qua một chặng đường phát triển và trở thành một thể loại riêng. Vượt qua giới hạn của một loại hình trình bày các thông tin thời sự, “một sự mô tả đơn giản”, “ghi lại đơn giản và máy móc những sự kiện” (Mác Tu-ên), phóng sự đã “truyền đạt lại một cách có tác dụng truyền cảm và mang tính phê bình, đánh giá” [184; 435]. Nó “không còn tự giới hạn trong việc mô tả hiện thực trên bề mặt mà đã đạt tới những dạng thức chân xác của hiện thực trong những biến đổi của nó cả về mặt sự kiện cũng như về mặt cảm xúc” [158; 213] “là sự trả lời một loạt câu hỏi phức tạp liên quan đến cuộc sống của chúng ta”, đề cập đến những biến cố chấn động như cuộc Đại cách mạng Tháng Mười, những cuộc thám hiểm táo bạo vượt núi Anpơ, những biến cố lớn của xã hội suốt trong những năm tháng chiến tranh…Hàng loạt phóng sự mẫu mực, hấp dẫn của các cây bút phóng sự tên tuổi ra đời: Mười ngày rung chuyển thế giới của Giôn-Rít; Nước Trung Hoa bí mật của E.Keat; Thượng Cam Lĩnh của Lục Trụ Quốc; Viết dưới giá treo cổ của G.Phuxich; những phóng sự chiến tranh của Ilia Êrenbua, Borit

Polevôi, Conxtantin Ximônốp…Ở các thiên phóng sự này việc tìm được những đề tài mới, tạo được những phương thức cấu trúc mới và “việc tường thuật hấp dẫn”, khiến phóng sự thực sự “là phản quang của những khuynh hướng xã hội và đạo đức của thời đại”; “Có thể bắt mạch sự kiện”, có thể làm “bản kiểm kê của thời điểm” một cách sinh động và hấp dẫn [158; 210- 211], đặc biệt trong những thời kỳ có những biến thiên xã hội và lịch sử nhanh chóng, dữ dội. Với sự tìm tòi, sáng tạo và sự góp mặt ngày càng đông đảo của những nhà văn tên tuổi trên thế giới, thể loại phóng sự ngày càng hoàn thiện, ngày càng có sức hấp dẫn, trở thành thể loại không thể thiếu được trong đời sống văn học, báo chí. Nhà văn Giăng Pôn Xáctơrơ còn coi: “Phóng sự là một thể loại văn học và nó có thể trở thành một trong những thể loại văn học quan trọng nhất ”.

Ở Việt Nam, mặc dù cũng có ý kiến cho rằng, phóng sự Việt Nam “kế thừa mạch nguồn của các thiên ký sự, chú trọng sự kiện khách quan, tôn trọng tính chính xác của đối tượng miêu tả của văn học viết bằng chữ Hán”; “Lấy mạch nguồn từ loại hình văn học truyền thống có tính nguyên hợp văn

- sử” và “Có nguồn gốc từ văn hóa văn học dân tộc”; Phóng sự là kết quả của sự tiếp nối, phát triển và hoàn thiện của thể loại ký sự truyền thống”, nhưng hầu hết ý kiến của các nhà nghiên cứu đều thống nhất: đó là một thể loại mới, hình thành vào đầu thế kỷ XX, gắn liền với sự phát triển của báo chí, của hoạt động in ấn, xuất bản, với nhu cầu thưởng thức mới của công chúng, với một kiểu nhà văn, nhà báo mới, đáp ứng nhu cầu phản ánh kịp thời những vấn đề nóng bỏng của hiện thực đầy những mâu thuẫn gay gắt, nhức nhối của xã hội Việt Nam đương thời. Theo Vũ Ngọc Phan, phóng sự là một “lối văn hoàn toàn mới ở nước ta và cũng như ở các nước, nó là con đầu lòng của nghề viết báo”. Ông còn khẳng định: “Những nhà viết báo nổi danh nhất hoàn cầu đều là những nhà báo đã nổi danh về phóng sự (…)

Những thiên phóng sự xứng đáng với cái tên của nó đều có cái chức vụ giúp cho người đời trong sự đào thải và cải cách” [138; 504]. Nhà phóng sự Nguyễn Đình Lạp cũng khẳng định: phóng sự là một thể loại mới, được du nhập vào Việt Nam những thập niên đầu thế kỷ XX. Trong Từ điển văn học (bộ mới), nhà nghiên cứu Trần Hữu Tá cũng cho rằng: “Phóng sự ở Việt Nam ra đời muộn. Dù cuối thế kỷ XIX Sài Gòn đã có báo, nhưng phải đến đầu những năm 30 của thế kỷ XX, phóng sự mới xuất hiện”, và người mở đầu cho thể loại này là nhà báo Tam Lang với phóng sự nổi tiếng Tôi kéo xe. Chúng tôi cũng tán đồng quan điểm của các nhà nghiên cứu về sự hình thành của thể loại phóng sự trong văn học Việt Nam.

1.1.2. Xung quanh khái niệm thể loại phóng sự

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 202 trang tài liệu này.

* Tính thông tin - Thời sự - Xác thực:

Khởi thủy, phóng sự chủ yếu tập trung vào chức năng thông tin, thời sự. Mặc dù sau đó, qua thực tế phát triển, quan niệm về thể loại phóng sự đã mở rộng, nhưng thông tin - thời sự - xác thực vẫn được coi là cốt lõi của mỗi phóng sự. Hai tác giả Gunther và Ch.Träger trong bộ Từ điển khoa học văn học do Claus Träger chủ biên, đã nhấn mạnh: “Một trong những đặc điểm cơ bản nhất của phóng sự là tường thuật một cách trung thực, có tính thuyết phục người đọc” [184; 435]. Trong cuốn Người phóng viên hoàn hảo, Xtenlây Giônxơn và Giulian Narít cũng quan niệm “Phóng sự là một bài tường thuật hoặc một bài báo được phát triển và xử lý một cách có văn học…”. Tuy nhiên, theo hai tác giả “Điểm chính được nhấn mạnh là mặt thông tin, mặt xử lý cụ thể chất liệu và sự việc”. Ở mỗi tác phẩm phóng sự, người viết phải chú ý đến sự kiện khách quan tôn trọng tính xác thực của đối tượng miêu tả và tính thời sự trực tiếp của vấn đề. Phóng sự phải trả lời được những câu hỏi: Việc gì đã xảy ra? Việc đó quan hệ đến ai? Việc đó xảy ra bao giờ? Nó đã xảy ra như thế nào? Vì sao nó đã xảy ra?. “Trung thành

tuyệt đối với thực tế” cũng là điều E.E.Kisch đặc biệt quan tâm và coi là yêu cầu cơ bản nhất trong ba yêu cầu thiết cốt đối với một phóng sự. Phóng sự phản ánh một cách chân thực sinh động những gì “đã nhìn và nghe thấy” (Từ điển Le Petit Larous); phóng sự là biểu hiện chính xác, khách quan, bình tĩnh, kiềm chế; nghiên cứu kỹ lưỡng, kiên nhẫn các sự kiện…(G.B. Sumanta)”. Phóng sự là tường thuật những điều trông thấy…được đặc trưng bởi sự quan trọng của miêu tả: Bầu không khí bao phủ sự việc, những chi tiết hình tượng, những chi tiết về con người, hay những chi tiết độc đáo, những màu sắc…Tất cả mọi thông tin đều phải xác định, ít nhất bằng sự trả lời năm câu hỏi: Ai? Cái gì? Ở đâu? Khi nào? Như thế nào? Tại sao? Cho phép đồng thời miêu tả và giải thích [Bách khoa toàn cầu, Paris 1991]. Trong tác phẩm Phóng sự: Tính chuyên nghiệp và đạo đức (2003) [155; 279] M.I.Sostak cho rằng: Nhiệm vụ của người viết phóng sự là phải “mắt thấy tai nghe”; xem xét bản chất của vấn đề, trình cho độc giả bức tranh “một mảng của cuộc sống”. Phóng sự phải bao gồm tính rõ ràng - ngắn gọn - sắc sảo; tính chính xác - xác thực - trách nhiệm; tính không thiên vị; tính cân bằng; tính lương thiện trong trình bày các sự việc. “Bức tranh ghi lại trong phóng sự chỉ có thể là bức tranh xác thực của cuộc sống, là bức tranh thời sự của cuộc sống trước mặt, mà sự kiện xảy ra đó có thời gian và địa điểm rõ ràng”. Do vậy, “Tính chân thực là sinh mệnh của phóng sự” [92; 223].

Nhìn như vậy, có thể thấy, điểm hội tụ đầu tiên của các nhà nghiên cứu khi quan niệm về phóng sự là tính thông tin - thời sự - xác thực. Chính nhờ vậy, phóng sự có vị trí, có tầm quan trọng đặc biệt đúng như Karel Storkal khẳng định: “Trong những thời kỳ có những biến thiên xã hội và lịch sử nhanh chóng, nó là thể loại đầu tiên có thể bắt mạch sự kiện, có thể nhận xét đâu là những nhân tố mới, có thể làm “bản kiểm kê của thời điểm” một cách sinh động và hấp dẫn” [92; 210].

Tuy là một thể loại mới, nhưng các nhà văn, nhà nghiên cứu Việt Nam cũng rất quan tâm đến phóng sự - một thể loại “xung kích”, năng động và hiệu quả trong việc “bắt mạch” và phản ánh những vấn đề nóng bỏng, cấp thiết của đời sống xã hội. Cũng như các nhà nghiên cứu nước ngoài, các nhà văn, nhà nghiên cứu Việt Nam khẳng định đặc điểm và cũng là ưu thế nổi trội của phóng sự là ở tính thời sự, cập nhật - là khả năng thông tin và sức mạnh của những sự thực “mắt thấy tai nghe”. Từng là người trực tiếp viết phóng sự, “Ông vua phóng sự đất Bắc” Vũ Trọng Phụng quan niệm “Phóng sự là một thiên truyện kể với cơ sở là những điều mà nhà báo đã từng mắt thấy tai nghe” [Thư gửi vợ chồng bạn. Nguyễn Thanh Đanh và Đồng Thị Bích Khuê, 31/12/1935]. Năm 1942, trong bộ Nhà văn hiện đại, khi bàn về ký, các nhà viết ký, truyện ký lịch sử và các nhà viết phóng sự Vũ Đình Chí (Tam Lang), Vũ Trọng Phụng, Trọng Lang, Ngô Tất Tố…nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan khẳng định năng lực phản ánh hiện thực của các tác phẩm ký (trong đó bao gồm cả phóng sự) trong việc phản ánh một hiện thực xã hội nhiều mâu thuẫn đương thời, khi “Hán học đã xế bóng và ánh sáng của Tây học đang tỏ rạng” [139; 414]. Theo Vũ Ngọc Phan “không có lối văn nào giúp ích cho việc cải cách, cho các nhà đương chức, nhà pháp luật và nhà xã hội học bằng các thiên phóng sự” [139; 504-505]. Một trong những đặc điểm và cũng là lợi thế tạo nên “sức mạnh” đó của phóng sự là do “Phóng sự là thể loại trực tiếp…thăm dò lấy việc mà ghi…Phóng sự là ký sự, là có lời phẩm bình, phóng sự ghi những điều mắt thấy, tai nghe, có tính cách thời sự và có chỉ trích…” [139; 504, 505]. Trong tập bài giảng về phóng sự Muốn làm phóng sự (năm 1950), nhà văn, nhà phóng sự Nguyễn Đình Lạp cũng xác định “phóng sự là nghiên cứu, tìm hiểu một sự kiện gì rồi ghi chép lại cho thật đúng [795]…Phóng sự là một bộ môn văn học chuyên tả thực rất chân xác những sự kiện xã hội, cụ thể và hiện tại được ghi chép lại tại nơi

chốn xảy ra”. [120; 792]. Mục đích của phóng sự là “chỉ trình bày rất khách quan những tài liệu xác thực cho độc giả để hiểu biết và nhất là để cung cấp cho nhà xã hội học, nhà chính trị tìm cách giải quyết và phương pháp chạy chữa” [120; 811]. Đúc rút từ thực tiễn phát triển của thể phóng sự, đặc biệt của phóng sự Việt Nam, các nhà nghiên cứu Việt Nam khi bàn về thể phóng sự đều khẳng định tính thông tin - thời sự - chân xác như một đặc trưng cơ bản của thể loại. Trong Ký viết về chiến tranh cách mạng và xây dựng chủ nghĩa xã hội, Hà Minh Đức đặc biệt nhấn mạnh đến tính thời sự, kịp thời của phóng sự “thể loại xung kích”. Theo ông: “Phóng sự đặc biệt chú ý đến tính chất thời sự của hiện tượng xã hội được phản ánh. Đó là vấn đề xã hội đang được quan tâm chung, mọi người muốn được tìm hiểu và giải đáp. Cũng vì thế phóng sự phải kịp thời. Một phóng sự mất thời gian tính sẽ hạn chế hẳn tác dụng” [66; 71]. Trong quan niệm của Hà Minh Đức, phóng sự được tạo nên từ hai yếu tố lịch sử và nghệ thuật, trong đó, “yếu tố lịch sử bộc lộ ở tính chất phản ánh và tái hiện chân thực những sự kiện trong đời sống” [65; 147]. Đặc điểm cơ bản để phân biệt ký văn học (trong đó có phóng sự) với các thể loại văn học khác, là ở chỗ ký “viết về cái có thật và tôn trọng tính xác thực của đối tượng được miêu tả”… “tường thuật, miêu tả, biểu hiện, bình luận về những sự kiện và con người có thật trong cuộc sống với nguyên tắc phải tôn trọng tính xác thực và chú ý đến tính thời sự của đối tượng miêu tả” [67; 191]. Từ những năm 60, Bùi Huy Phồn khẳng định, sức mạnh của phóng sự là ở “tính mau lẹ, kịp thời, tính chiến đấu trực diện và sắc bén, tác dụng thuyết phục người đọc bằng những số liệu người thật, việc thật” [130; 127]. Trong tập giáo trình viết chung với Lê Bá Hán, năm 1985, Hà Minh Đức một lần nữa khẳng định: “Về cơ bản, phóng sự cũng có đặc tính của một thiên ký sự: chú trọng sự kiện khách quan, tôn trọng tính chính xác của đối tượng miêu tả. Nhưng phóng sự lại đòi hỏi tính phóng sự trực tiếp.

Phóng sự được viết ra nhằm giải đáp những vấn đề nào đó mà xã hội quan tâm…” [64; 357]. Trần Hữu Tá trong mục Phóng sự của Từ điển văn học (Bộ mới) cùng với việc đưa ra những đặc điểm cơ bản của phóng sự trong đó có “tính phát hiện”, “tính xác thực”, “tính thời sự nóng hổi của đề tài” còn nhấn mạnh: “Để viết phóng sự thành công, người viết phải bám sát cuộc sống, phát hiện những vấn đề gay cấn, có giá trị thời sự nóng hổi, có ý nghĩa xã hội sâu sắc” [188; 1421]. Nhà báo Đức Dũng, cũng khẳng định: “Phóng sự có mục đích tối thượng là thông tin thời sự về người thật việc thật trong một quá trình phát sinh, phát triển; không chỉ dừng lại ở việc thông tin, phóng sự còn cố gắng thẩm định hiện thực, trả lời những câu hỏi mà hiện thực đề ra” [48; 81]. Phóng sự “có khả năng phản ánh hiện thực một cách có bề dày và chiều sâu dưới dạng một bức tranh nóng bỏng hơi thở của đời sống hiện thực” [50; 177]. Phạm Thành Hưng trong Thuật ngữ Báo chí - Truyền thông cũng xác định: “Phóng sự là thể loại trần thuật diễn biến của những sự kiện có ý nghĩa xã hội quan trọng mà tác giả đã chứng kiến, trải nghiệm ít nhiều, với những ấn tượng, cảm xúc sống động […]. Tác phẩm phóng sự thường thống hợp hai yếu tố có tác dụng tương hỗ: Thông tin về sự kiện khách quan và quan điểm chủ kiến của tác giả” [94; 136-138]. Coi phóng sự là một tiểu loại thuộc thể loại ký. Trong cuốn Năm bài giảng về thể loại, Hoàng Ngọc Hiến cho rằng: Phóng sự “thường viết về cuộc đời thực tại, về “người thật”, “việc thật”, “thường được viết như là sự phản ứng trực tiếp với những biến cố thời sự, trước những vấn đề nóng bỏng đương được đặt ra trong cuộc sống. Chính tính sự kiện của nội dung ký tạo ra cốt cách chắc thiệt của thể loại này” [84; 5]. “Sức thuyết phục, lay động” của ký trước hết là ở “tính sự kiện”. Nhà nghiên cứu cũng quan tâm đến sự truyền đạt sự kiện trong phóng sự, theo ông phóng sự “đòi hỏi sự trung thực, sự chính xác” [84; 5]. Sự sai lệch, dù chỉ một chi tiết nhỏ cũng có thể “giết”

chết một thiên phóng sự. Bởi vậy, tính chân thực phải được coi là “sinh mệnh” của mỗi thiên phóng sự. Ông cũng tán đồng quan điểm của Hoàng Phủ Ngọc Tường - một cây bút ký nổi tiếng - về năng lực phản ánh hiện thực của thể ký (trong đó có phóng sự). Theo Hoàng Phủ Ngọc Tường, chính nhiệm vụ thông tin đã mở ra cho thể ký “một khả năng tháo vát hiếm có” khi đi vào phát hiện, chiếm lĩnh và phản ánh hiện thực đời sống. “Cùng với cảm xúc văn học, bút ký còn chứa đựng tất cả sức nặng vật chất của các sự kiện được giữ lại trong cái cõi thực vốn là bản gốc của tác phẩm”. [84; 6]. Năm 1992, trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, do các nhà nghiên cứu Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi chủ biên, các tác giả một lần nữa khẳng định: Phóng sự là thể loại có ưu thế “ghi chép kịp thời những sự việc nhằm làm sáng tỏ trước công luận một sự kiện, một vấn đề có liên quan đến hoạt động và số phận của một hoặc nhiều người có ý nghĩa thời sự với địa phương hay toàn xã hội. Mục đích của phóng sự là cung cấp cho dân chúng những tri thức phong phú, đầy đủ, chính xác để họ có thể nhận thức, đánh giá đúng người và sự việc mà họ đang quan tâm theo dõi” [190; 171].

Những ý kiến trên của các nhà văn, các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đã cho thấy đặc trưng cơ bản, ưu thế cùng sứ mệnh đặc biệt của thể phóng sự. Chính khả năng phản ánh và thông tin sự thật ở cái “thế trực tiếp” (từ dùng của Đức Dũng) này đã khiến thể loại phóng sự có được những thành công và thích ứng với đời sống hiện đại - vốn ẩn chứa những biến thiên xã hội và lịch sử nhanh chóng, dữ dội. Điều đó cũng lý giải thuyết phục sự bùng nổ, thăng hoa và đỉnh cao của phóng sự vào những thời điểm xã hội có nhiều biến động lớn.

* Tính vấn đề, tính khái quát:

Như trên đã trình bày, tính thông tin - thời sự - chân xác là một đặc trưng cơ bản của phóng sự. Tuy nhiên, phóng sự không cho phép thông tin