Nghiên cứu tác dụng cải thiện suy giảm trí nhớ và chống trầm cảm của Hương nhu tía Ocimum sanctum L. trên thực nghiệm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN DƯỢC LIỆU

NGUYỄN THU HIỀN

NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG

CẢI THIỆN SUY GIẢM TRÍ NHỚ VÀ CHỐNG TRẦM CẢM CỦA

HƯƠNG NHU TÍA (Ocimum sanctum L.) TRÊN THỰC NGHIỆM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN DƯỢC LIỆU

NGUYỄN THU HIỀN

NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG

CẢI THIỆN SUY GIẢM TRÍ NHỚ VÀ CHỐNG TRẦM CẢM CỦA

HƯƠNG NHU TÍA (Ocimum sanctum L.) TRÊN THỰC NGHIỆM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC

CHUYÊN NGÀNH: DƯỢC LÝ – DƯỢC LÂM SÀNG MÃ SỐ: 9720205

Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS.TSKH. Nguyễn Minh Khởi

2. TS. Lê Thị Xoan

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TSKH. Nguyễn Minh Khởi và TS. Lê Thị Xoan.

Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

Nguyễn Thu Hiền

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu của các tập thể, các thầy cô giáo, các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực cùng đồng nghiệp, bạn bè và người thân.

Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất tới PGS. TSKH. Nguyễn Minh Khởi và TS. Lê Thị Xoan – hai thầy cô hướng dẫn đã tận tình dìu dắt, chỉ bảo, giúp đỡ và động viên tôi từ những bước đầu tiên cho đến khi tôi hoàn thành luận án này.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Lãnh Đạo Viện Dược liệu; Đảng ủy, Ban Giám Hiệu Trường Cao đẳng Y tế Hà Đông đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu.

Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới:

PGS.TS. Phạm Thị Nguyệt Hằng, ThS. Phí Thị Xuyến, ThS. Nguyễn Thị Phượng, các anh chị em Khoa Dược lý – Sinh hóa;

TS. Nguyễn Văn Tài, Khoa Hóa Thực vật;

TS. Phạm Thanh Huyền, Khoa Tài nguyên Dược liệu, Viện Dược liệu;

đã giúp tôi rất nhiều về mặt phương pháp luận cũng như hỗ trợ cho quá trình nghiên cứu của tôi.

Tôi xin chân thành cảm ơn Quỹ phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) đã tài trợ kinh phí để tôi thực hiện luận án này.

Tôi xin gửi lời cảm ơn tới tập thể Phòng Quản lý khoa học và Đào tạo cùng các phòng ban có liên quan của Viện Dược liệu đã hết lòng giúp đỡ tôi trong suốt thời gian tôi học tập tại Viện.

Tôi xin cảm ơn các em sinh viên Dương Thúy Linh, Nguyễn Thị Hương và Vũ Quang Huy đã đồng hành và gắn bó cùng tôi những ngày miệt mài nghiên cứu trong phòng thí nghiệm.

Lời cuối cùng, từ tận đáy lòng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình yêu thương, bạn bè thân thiết và đồng nghiệp của tôi, những người luôn sát cánh bên tôi, cùng sẻ chia những lúc khó khăn nhất, tiếp thêm cho tôi sức mạnh và nghị lực để tôi hoàn thành luận án này.

NCS. Nguyễn Thu Hiền

MỤC LỤC

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH

ĐẶT VẤN ĐỀ 1

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN 3

1.1. Hội chứng sa sút trí tuệ (dementia) và suy giảm trí nhớ 3

1.1.1. Định nghĩa 3

1.1.2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh 3

1.1.3. Thuốc điều trị 7

1.1.4. Một số mô hình dược lý gây suy giảm trí nhớ trên thực nghiệm 10

1.2. Bệnh trầm cảm 13

1.2.1. Định nghĩa 13

1.2.2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh 13

1.2.3. Thuốc điều trị 15

1.2.4. Một số mô hình dược lý gây trầm cảm trên thực nghiệm 18

1.3. Mối liên quan giữa sa sút trí tuệ và trầm cảm 22

1.4. Hương nhu tía 24

1.4.1. Tên khoa học và vùng phân bố 24

1.4.2. Đặc điểm hình thái 25

1.4.3. Bộ phận dùng 25

1.4.4. Thành phần hóa học 25

1.4.5. Công dụng 26

1.4.6. Tác dụng sinh học 28

CHƯƠNG 2. NGUYÊN LIỆU, PHƯƠNG TIỆN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 38

2.1. Nguyên liệu, phương tiện nghiên cứu, địa điểm nghiên cứu 38

2.1.1. Dược liệu nghiên cứu 38

2.1.2. Động vật thí nghiệm 38

2.1.3. Hóa chất, thuốc thử 38

2.1.4. Trang thiết bị, dụng cụ 40

2.1.5. Địa điểm nghiên cứu 41

2.2. Phương pháp nghiên cứu 41

2.2.1. Sơ đồ nghiên cứu tổng thể 41

2.2.2. Phương pháp chiết xuất dược liệu 41

2.2.3. Gây mô hình dược lý 43

2.2.4. Các thử nghiệm hành vi 45

2.2.5. Phương pháp nghiên cứu cơ chế tác dụng 53

2.3. Thiết kế nghiên cứu 58

2.3.1. Nghiên cứu tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của hương nhu tía 58

2.3.2. Nghiên cứu tác dụng và cơ chế tác dụng chống trầm cảm của hương nhu tía 61

2.4. Xử lý số liệu 62

CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 63

3.1. Tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của hương nhu tía 63

3.1.1. Tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của cao chiết cồn toàn phần hương nhu tía (OS) trên mô hình chuột nhắt bị loại bỏ thùy khứu giác (OBX) 63

3.1.2. Tác dụng của các cao chiết phân đoạn hương nhu tía lên trí nhớ không gian ngắn hạn của chuột OBX trong thử nghiệm mê lộ chữ Y cải tiến 74

3.1.3. Tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của các hoạt chất tiềm năng (acid ursolic - UA và acid oleanolic - OA) trong hương nhu tía trên chuột OBX 76

3.1.4. Tác dụng ức chế enzym acetylcholinesterase in vitro của cao chiết cồn, phân đoạn ethyl acetat và một số chất phân lập được từ hương nhu tía 84

3.2. Tác dụng chống trầm cảm của hương nhu tía 85

3.2.1. Tác dụng chống trầm cảm của cao chiết cồn và các cao chiết phân đoạn hương nhu tía trên mô hình chuột OBX 85

3.2.2. Tác dụng và cơ chế tác dụng chống trầm cảm của cao chiết phân đoạn n-butanol (OS-B) trên mô hình chuột bị gây stress nhẹ trường diễn không dự đoán trước (UCMS) 89

CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN 98

4.1. Nguyên liệu nghiên cứu 98

4.1.1. Đối tượng nghiên cứu 98

4.1.2. Lựa chọn động vật thí nghiệm 99

4.1.3. Lựa chọn thuốc chứng dương 99

4.2. Mô hình dược lý 100

4.2.1. Mô hình loại bỏ thùy khứu giác (OBX) 100

4.2.2. Mô hình gây stress nhẹ trường diễn không dự đoán trước (UCMS) ...102

4.3. Tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của hương nhu tía 104

4.3.1. Tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của cao chiết cồn OS toàn phần 104

4.3.2. Tác dụng cải thiện trí nhớ của các cao chiết phân đoạn hương nhu tía

........................................................................................................................108

4.3.3. Cơ sở lựa chọn chất phân lập tiềm năng từ hương nhu tía để đánh giá tác dụng cải thiện trí nhớ trên thực nghiệm 109

4.3.4. Tác dụng và cơ chế tác dụng cải thiện trí nhớ của các hoạt chất tiềm năng 111

4.4. Tác dụng và cơ chế tác dụng chống trầm cảm của hương nhu tía 116

4.4.1. Tác dụng chống trầm cảm của các cao chiết phân đoạn hương nhu tía trên mô hình OBX 116

4.4.2. Tác dụng và cơ chế tác dụng chống trầm cảm của cao OS-B trên mô hình UCMS 119

4.4.3. Bàn luận chung về tác dụng và cơ chế tác dụng chống trầm cảm của OS-B 123

4.4.4. Dự đoán thành phần hóa học có thể đóng vai trò quan trọng trong tác dụng chống trầm cảm của OS 124

4.4. Bàn luận chung 125

KẾT LUẬN 131

ĐỀ XUẤT 133

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC 1

PHỤ LỤC 2

PHỤ LỤC 3

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

STT

Chữ viết tắt	Tiếng Anh	Giải nghĩa
1	ACh	acetylcholine	acetylcholin
2	AChE	acetylcholinesterase enzyme	enzym acetylcholinesterase
3	ACTH	adrenocorticotropic hormone	hormon vỏ thượng thận
4	AMPT	α-methyl-p-tyrosine	α-methyl-p-tyrosin
5	APP	amyloid precursor protein	protein tiền chất amyloid
6	ATP	adenosine triphosphate	adenosin triphosphat
7	BDNF	brain-derived neurotrophic factor	yếu tố dinh dưỡng thần kinh có nguồn gốc từ não
8	BSA	bovine serum albumin	albumin huyết thanh bò
9	ChAT	choline acetyltransferase enzyme	enzym cholin acetyltransferase
10	COMT	catechol-O-methyl transferase	catechol-O-methyl transferase
11	CRF	corticotropin-releasing factor	yếu tố giải phóng corticotropin
12	CRH	corticotropin releasing hormone	hormon giải phóng corticotrophin
13	CRHR1	corticotropin releasing hormone receptor 1	thụ thể 1 của hormone giải phóng corticotropin
14	DCX	doublecortin	chỉ dấu protein tế bào thần kinh mới sinh ở hồi răng hồi hải mã
15	DNA	deoxyribonucleic acid	acid deoxyribonucleic
16	DNCB	dinitrochlorobenzene	dinitrochlorobenzen
17	DZP	diazepam	diazepam
18	ELISA	enzyme linked immunosorbent assay	Thử nghiệm hấp thụ miễn dịch liên kết enzym
19	FST	forced swimming test	thử nghiệm bơi cưỡng bức
20	GSH	glutathione	glutathion
21	HCMECs	human cerebral microvascular endothelial cells	tế bào nội mô vi mạch não người
22	IMP	imipramine	imipramin
23	i.p.	intraperitoneal	đường tiêm phúc mạc

Chữ viết tắt	Tiếng Anh	Giải nghĩa
24	kl/kl		khối lượng/khối lượng
25	kl/tt		khối lượng/thể tích
26	MAO	monoamine oxidase	monoamin oxidase
27	MAOI	monoamine oxydase inhibitors	các chất ức chế monoamin oxydase
28	MDD	major depressive disorder	rối loạn trầm cảm chủ yếu
29	MI	myocardial infarction	nhồi máu cơ tim
30	MRI	magnetic resonance imaging	chụp cộng hưởng từ
31	NFTs	neurofibrillary tangles	đám rối thần kinh
32	NMDA	N-methyl-D-aspartate	N-methyl-D-aspartat
33	OA	oleanolic acid	acid oleanolic
34	OBX	olfactory bulbectomized mice	chuột bị loại bỏ thùy khứu giác
35	ORT	object recognition test	thử nghiệm nhận diện vật thể
36	OS	Ocimum sanctum ethanol extract	cao chiết cồn hương nhu tía
37	OS-B	Ocimum sanctum n-butanol fractioned extract	cao chiết phân đoạn n-butanol hương nhu tía
38	OS-E	Ocimum sanctum ethylacetat fractioned extract	cao chiết phân đoạn ethylacetat hương nhu tía
39	OS-H	Ocimum sanctum n-hexan fractioned extract	cao chiết phân đoạn n-hexan hương nhu tía
40	PCPA	ρ-chlorophenylalanine	ρ-chlorophenylalanin
41	mRNA	message ribonucleic acid	acid ribonucleic - RNA thông tin
42	SEM	standard error of the mean	sai số chuẩn của giá trị trung bình
43	SPT	sucrose preference test	thử nghiệm tiêu thụ saccharose
44	TCAs	tricyclic antidepressants	các thuốc chống trầm cảm ba vòng
45	TST	tail suspension test	thử nghiệm treo đuôi
46	UCMS	unpredictable chronic mild stress	stress nhẹ trường diễn không dự đoán trước
47	UA	ursolic acid	acid ursolic
48	VEGF	vascular endothelial growth factor	yếu tố tăng trưởng nội mô mạch máu