Nghiên cứu kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

---------------------------------

TRỊNH VIẾT GIANG

NGHIÊN CỨU KIỂM SOÁT NỘI BỘ

TRONG CÁC DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ TẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN

HÀ NỘI – 2022

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

---------------------------------

TRỊNH VIẾT GIANG

NGHIÊN CỨU KIỂM SOÁT NỘI BỘ

TRONG CÁC DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ TẠI VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kế toán, kiểm toán và phân tích Mã số: 9340301

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS. Trần Mạnh Dũng

HÀ NỘI – 2022

LỜI CAM ĐOAN

Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm quy định liêm chính học thuật trong nghiên cứu khoa học của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân.

Hà Nội, ngày….. tháng….. năm 2022

Nghiên cứu sinh

Trịnh Viết Giang

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các nhà khoa học của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, đặc biệt là các thầy/cô trong Ban Giám hiệu, Viện Kế toán - Kiểm toán, Viện Đào tạo Sau Đại học đã tận tình giảng dạy và tạo điều kiện đế tôi lĩnh hội được những kiến thức, những kinh nghiệm vô cùng quý giá đế tôi hoàn thiện nghiên cứu này.

Tôi xin bày tỏ sự kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Trần Mạnh Dũng đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn tôi thực hiện luận án. Những nhận xét, đánh giá của các thầy, đặc biệt là những gợi ý về hướng giải quyết vấn đề trong suốt quá trình nghiên cứu, thực sự là những bài học vô cùng quý giá đối với tôi không chỉ cho việc thực hiện đề tài này mà cả trong các nghiên cứu sau này.

Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới lãnh đạo và các đồng nghiệp thuộc Trường Đại học Công Nghiệp Hà Nội, nơi tôi đang công tác đã luôn động viên và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành nghiên cứu này.

Cuối cùng, tôi xin được bày tỏ tình cảm sâu sắc nhất tới gia đình và bạn bè đã luôn cổ vũ và truyền nhiệt huyết để tôi hoàn thành luận án.

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN i

LỜI CẢM ƠN ii

MỤC LỤC iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT vi

DANH MỤC BẢNG viii

DANH MỤC SƠ ĐỒ ix

DANH MỤC BIỂU ĐỒ x

DANH MỤC HÌNH xi

CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1

1.1. Lý do lựa chọn đề tài 1

1.2. Mục tiêu nghiên cứu 4

1.3. Câu hỏi nghiên cứu 4

1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5

1.5. Phương pháp nghiên cứu 5

1.6. Đóng góp mới của đề tài 6

1.7. Kết cấu của đề tài 7

CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT 8

2.1. Tổng quan nghiên cứu 8

2.1.1. Các nghiên cứu về thành phần kiểm soát nội bộ 8

2.1.2. Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm soát nội bộ 9

2.1.3. Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ 23

2.1.4. Khoảng trống nghiên cứu 30

2.2. Cơ sở lý thuyết 31

2.2.1. Kiểm soát nội bộ 31

2.2.2. Các lý thuyết nền tảng 46

2.3. Mô hình nghiên cứu lý thuyết 51

2.3.1. Đặc điểm hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ 51

2.3.2. Mô hình nghiên cứu lý thuyết và giả thuyết nghiên cứu 54

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 61

CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 62

3.1. Thiết kế nghiên cứu 62

3.2. Nghiên cứu định tính 63

3.2.1. Mục đích nghiên cứu định tính 63

3.2.2. Đối tượng nghiên cứu định tính 64

3.2.3. Kết quả nghiên cứu định tính 66

3.3. Mô hình, thang đo và giả thuyết nghiên cứu 74

3.3.1. Mô hình nghiên cứu 74

3.3.2. Các biến, thang đo điều chỉnh 74

3.4. Nghiên cứu định lượng chính thức 86

3.4.1. Mẫu nghiên cứu và thu thập dữ liệu 86

3.4.2. Thu thập và phân tích dữ liệu 86

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 88

CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 89

4.1. Khái quát về các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ tại Việt Nam 89

4.1.1. Giới thiệu chung về bảo hiểm phi nhân thọ 89

4.1.2. Quy mô thị trường 90

4.1.3. Hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ 91

4.1.4. Hoạt động tái bảo hiểm 94

4.1.5. Hoạt động đầu tư của các doanh nghiệp bảo hiểm 95

4.1.6. Thực trạng kiểm soát nội bộ của các DNBHPNT tại Việt Nam 96

4.2. Mô tả mẫu nghiên cứu 102

4.3. Kết quả phân tích độ tin cậy của thang đo 104

4.4. Kết quả phân tích nhân tố khám phá 106

4.5. Kết quả phân tích nhân tố khẳng định 107

4.6. Ảnh hưởng các nhân tố đến thành phần kiểm soát nội bộ, và tính hữu hiệu kiểm soát nội bộ 109

4.7. Kiểm định sự khác biệt về tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ theo nhóm doanh nghiệp 113

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 116

CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ VÀ KHUYẾN NGHỊ 117

5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu 117

5.1.1. Ảnh hưởng công nghệ thông tin đến thành phần kiểm soát nội bộ 117

5.1.2. Ảnh hưởng của chiến lược kinh doanh đến thành phần kiểm soát nội bộ .118

5.1.3. Ảnh hưởng của văn hóa tổ chức đến thành phần kiểm soát nội bộ 120

5.1.4. Ảnh hưởng nhận thức về sự không chắc chắn môi trường doanh nghiệp đến thành phần kiểm soát nội bộ 121

5.1.5. Ảnh hưởng của cấu trúc tổ chức đến thành phần kiểm soát nội bộ 122

5.1.6. Ảnh hưởng của thành phần kiểm soát nội bộ đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ 123

5.1.7. Sự khác biệt của quy mô vốn điều lệ, loại hình hoạt động, thời gian hoạt động đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ 124

5.2. Khuyến nghị từ kết quả nghiên cứu đối với nhà quản trị 125

5.2.1. Khuyến nghị về tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin 125

5.2.2. Khuyến nghị về chiến lược kinh doanh 126

5.2.3. Khuyến nghị về văn hóa doanh nghiệp 128

5.2.4. Khuyến nghị về nhận thức về sự không chắc chắn môi trường doanh nghiệp .130 5.2.5. Khuyến nghị về cấu trúc tổ chức 131

5.2.6. Khuyến nghị về nâng cao tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ 132

5.2.7. Khuyến nghị về quy mô vốn điều lệ, thời gian hoạt động và hình thức sở hữu 135

5.3. Khuyến nghị Cơ quan nhà nước và Hiệp hội nghề nghiệp 135

5.3.1. Khuyến nghị với Bộ Tài chính và Cục giám sát bảo hiểm 135

5.3.2. Khuyến nghị với Hiệp hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam 138

5.4. Hạn chế của nghiên cứu và định hướng nghiên cứu tiếp theo 138

KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 140

KẾT LUẬN 141

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 142

TÀI LIỆU THAM KHẢO 143

PHỤ LỤC 161

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Viết tắt

Tên tiếng Anh	Tiếng Việt
AAA	American Accounting Association	Hiệp hội kế toán Hoa kỳ
AICPA	American Institute of Certified Public Accountants	Hội kế toán viên công chứng Hoa Kỳ
AMOS	Analysis of Moment Structures	Phần mềm phân tích cấu trúc tuyến tính
BCTC	Financial Statements	Báo cáo tài chính
BH	Insurance	Bảo hiểm
BKS	Control Committee	Ban kiểm soát
CFA	Comfirmatory Factor Analysis	Phân tích nhân tố khẳng định
CFI	Comparative Fit Index	Chỉ số thích họp so sánh
CMIN/df	Chi-Square/df	Chỉ số Chi-Square điều chỉnh theo bậc tự do
CNTT	Information Technology	Công nghệ thông tin
COBIT	Control Objectives for Information and Related Technology	Các mục tiêu kiểm soát trong thông tin và công nghệ liên quan
COCO	Criteria of Control Committee	Tiêu chuẩn của Ủy ban kiểm soát
COSO	Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission	Ủy ban thuộc Hội đồng quốc gia Hoa kỳ về chống gian lận
DN	Enterprise/Firm	Doanh nghiệp
DNBH	Insurance Company	Doanh nghiệp bảo hiểm
DNBHPNT		Doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ
EFA	Exploratory Factor Analysis	Phân tích nhân tố khám phá
FEI	Financial Executives Institute	Hiệp hội quản trị viên tài chính
HĐQT		Hội đồng quản trị
IAASB	International Auditing Standards and Assurance Services Committee	Ủy ban Chuẩn mực Kiểm toán và các Dịch vụ đảm bảo quốc tế
ICE	Internal control evaluation	Đánh giá kiểm soát nội bộ
IFAC	International Federation of Accountants	Liên đoàn Kế toán Quốc tế
IIA	The Institute of Internal Auditors	Hiệp hội kiểm toán viên nội bộ
IMA	The Institute of Management Accountants	Hiệp hội kế toán quản trị