Đề tài lịch sử trong sáng tác của Võ Thị Hảo Qua tiểu thuyết Giàn Thiêu

đã trở thành chất liệu hấp dẫn để các nhà văn thỏa mãn ý đồ sáng tạo nghệ thuật của mình làm cho “tiểu thuyết lịch sử trở thành ấn tượng và suy tư cá nhân, cá nhân trở thành trung tâm của tự sự”[76]. Nghĩa là, mỗi nhà văn có thể đề xuất một cách nhìn mới về những sự kiện lịch sử đã qua, họ cũng có thể mượn lịch sử để trình bày những vấn đề của hiện tại, hoặc có thể tìm hiểu để xóa đi những “điểm trắng” mà sử liệu đã không ghi, hay những điều trong quá khứ còn ít người biết đến…Từ đó tạo ra sức sống mới cho lịch sử. Nói chung văn xuôi viết về lịch sử từ sau Đổi mới đã đạt được những thành tựu đáng kể và chắc chắn sẽ tiếp tục là nguồn chất liệu hấp dẫn, còn nhiều hứa hẹn ở phía trước.

1.2 . Sáng tác của Võ Thị Hảo

Võ Thị Hảo sinh năm 1956 tại mảnh đất Diễn Châu – Nghệ An – mảnh đất chịu nhiều thiệt thòi bởi sự khắc nghiệt của thiên nhiên, với những dấu vết văn hóa có tính đặc thù rõ rệt. Có lẽ chính nhờ những điều này đã tạo nên một Võ Thị Hảo luôn bền bỉ, kiên cường, không bao giờ tắt niềm đam mê, đồng thời nó cũng là ngọn lửa ngầm đã hun đúc lên con người, phong cách nhà văn. Khi nhớ và nghĩ về quê hương mình, nhà văn nói: “nơi có tiếng cót két rợn người của những bụi tre và những câu chuyện về ma quỷ mà các người già và đám người lớn thì thầm kể cho nhau nghe trong đêm, cùng không khí khốc liệt của chiến tranh và bom đạn”[21tr 558]. Quê hương góp một vai trò không nhỏ để hình thành nên giọng văn Võ Thị Hảo “ Tôi cảm ơn những kỉ niệm, mà đau khổ là nhiều hơn hạnh phúc, vì chính chúng đã tạo ra tôi…làm nên Võ Thị Hảo – người viết nên những câu văn vừa bạo liệt vừa huyễn hoặc” [21;tr558].

Tốt nghiệp khoa Ngữ văn Đại học tổng hợp Hà Nội, Võ Thị Hảo đã công tác ở Nhà xuất bản văn hóa dân tộc trong vai trò người biên tập. Với 17 năm kinh nghiệm, Võ Thị Hảo là người có công rất lớn trong việc cho ra đời nhiều “đứa con tinh thần” của các nhà văn khác. Đây cũng là cái duyên đưa Võ Thị

Hảo đến với văn chương. Giống như Võ Thị Hảo đã từng chia sẻ “đã từng nghĩ và sẽ trở thành nhà thơ, nhưng rồi chị lại viết văn và thành danh với văn xuôi”.

“Cái thứ văn chương đã trót dấn thân thì nó là “nghiệp” mất rồi. Nó đeo bám và dường như là máu thịt của mình. Ngay cả khi người chồng yêu quý của chị, người đàn ông mà chị đã tự nguyện kí thác, gửi gắm cả đời mình cũng không thể chịu nổi không khí văn chương len lỏi vào đời sống của gia đình, song chị vẫn lặng lẽ, bướng bỉnh để thu vén cho mình một góc riêng, để tôn thờ rồi “sống”và “chết” vì nó. Một gia đình với hai đứa con gái bé nhỏ, một người chồng mặc dù cùng học văn chương ra nhưng không dễ mấy khi thông cảm cho niềm đam mê của vợ, thêm vào đó là cuộc sống chật vật, khó khăn của những năm tháng đất nước chưa thoát khỏi bao cấp”[64;tr553].

Bắt đầu xuất hiện chính tức và đều đặn vào thập niên 90 với cái tên Võ Thị Hảo trên văn đàn. Bên cạnh nhiều nhà văn nổi tiếng khác như Nguyễn Huy Thiệp, Phan Thị Vàng Anh, Nguyễn Thị Thu Huệ, Lý Lan… Võ Thị Hảo đã khẳng định được mình qua một số tác phẩm.

Bằng những truyện ngắn gây ấn tượng mạnh mẽ trên văn đàn như : Người sót lại của rừng cười, Biển cứu rỗi, Vườn yêu, Góa phụ đen …”chị được xếp vào hàng những cây bút sắc sảo và giàu nữ tính”[39;tr238].

Khi nhận xét về Võ Thị Hảo, nhiều ý kiến cho rằng “Võ Thị Hảo là người kể chuyện cổ tích giữa đời thường”. Đọc truyện ngắn của chị “ ta thấy không khí của truyện cổ tích dân gian bàng bạc. Điều đó được tạo nên bởi ý nghĩa ngợi ca cái đẹp, cái thiện với cái triết lý ở hiền gặp lành, với giọng kể nhỏ nhẹ tâm tình xen vào đó là sự tham gia của các yếu tố kì ảo đã làm cho truyện ngắn của chị có sức hấp dẫn, lôi cuốn người đọc một cách kỳ lạ[44;tr22-30].

Nhưng Võ Thị Hảo không kể chuyện cổ tích giữa đời thường “người phụ nữ nhỏ bé và khiêm nhường ấy” chỉ mượn không khí cổ tích, tái hiện yếu tố kì ảo trong truyện cổ tích xưa để nói chuyện hôm nay – những chuyện mà

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 113 trang tài liệu này.

cuộc sống hàng ngày con người đang đối diện. Bởi vậy, truyện của Võ Thị Hảo bao giờ cũng mang một triết lý, một chiều sâu tư tưởng mới bên cạnh cái vẻ bề ngoài của nó.Với 4 tập truyện ngắn đã xuất bản là : Hồn trinh nữ, Người sót lại của rừng cười, Những chuyện không nên đọc lúc nửa đêm Võ Thị Hảo đã khiến người đọc bị lôi cuốn bởi cách viết, cách nhìn nhận vấn đề rất riêng của chị. Những hiện thực nghiệt ngã, những phức tạp bộn bề của cuộc sống đã được truyền tải bởi văn phong ảo và thực, câu chữ ngọt ngào, dịu nhẹ. Một sự nhẹ nhàng, nữ tính nhưng thực chất là để bao bọc cái nhìn mạnh mẽ, quyết liệt với cuộc sống. Qua việc tìm hiểu truyện ngắn của chị ta có thể thấy “dù ngợi ca những điều tốt đẹp con người, của cuộc đời hay phê phán những hiện tượng tiêu cực của xã hội thì Võ Thị Hảo vẫn luôn giữ được cái nhìn khá điềm tĩnh – sự điềm tĩnh của một người dám nhìn thẳng vào sự thật ở đời. Đồng thời cũng thể hiện thái độ bao dung độ lượng và niềm tin bất diệt vào bản tính tốt đẹp của con người”[47].

Năm 2002 khi cuốn tiểu thuyết Giàn thiêura mắt bạn đọc, chị lại làm sửng sốt độc giả, những người yêu văn chương bởi cuốn tiểu thuyết dã sử đậm chất huyền bí.Tác phẩm đã dành được giải thưởng cao nhất của Hội nhà văn Hà Nội. Đặc biệt nó được coi là tác phẩm đánh dấu “ cuộc bứt phá khi rẽ ra khỏi lối đi quen chân với chính mình, tạo ra những tầng suy tư không bằng phẳng, một giọng điệu tự nhiên và bình dị hơn” của nữ nhà văn tài năng này. Chuyển từ thể loại quen thuộc là truyện ngắn sang thể loại tiểu thuyết – tiểu thuyết lịch sử - một thể loại thường khiến các nhà văn nữ ở nước ta phải “ngoảnh mặt làm ngơ”. Lúc được hỏi: “ rẽ lối sang tiểu thuyết, lại là tiểu thuyết lịch sử, liệu chị có cho rằng đó là một thái độ cầm bút dũng cảm? Chị đã tự tin trả lời “không hẳn là lối rẽ mà là bước tiếp. Khi cảm thấy truyện ngắn dường như quá chật chội thì tiểu thuyết chính là thảo nguyên rộng lớn để cho phép mình được làm những cú nhảy của mèo hoang”[40]. Thật vậy, tiểu thuyết Giàn thiêu đã nhận được vô số những lời khen “sự kết hợp tuyệt vời giữa chính sử

với huyền tích”[25]. Chính những kiến thức chính sử với dã sử, những giai thoại, huyền tích dân gian cùng với trí tưởng tượng phong phú, sự tìm tòi sáng tạo của nhà văn đã dựng lên được bức tranh sinh động về một giai đoạn lịch sử trong vương triều thời Lý không chỉ có những màu vàng son chói lọi mà còn cả những màu trầm bi thương.

Giàn thiêu còn khiến cho những nhà làm phim phải dành rất nhiều những lời tán thưởng.

Nghệ sĩ nhân dân – đạo diễn Huy Thành – chủ tịch Hội điện ảnh thành phố Hồ Chí Minh nhận xét: “Đây là lần đầu tiên tôi được đọc kịch bản phim của một nhà văn Việt Nam viết rất có nghề, độc đáo cả về chủ đề, câu chuyện, bối cảnh, cấu trúc và nhân vật. Ngôn ngữ điện ảnh nhuần nhuyễn với những chi tiết hiển thị đắt giá. Đặc biệt cả ba kịch bản đều mênh mang không khí tâm linh, huyền bí rất quyến rũ rất văn chương… những nét riêng biệt trong các tác phẩm văn học của nữ nhà văn tài năng này”[43].

Đạo diễn Đỗ Minh Tuấn có ý định xây dựng Giàn thiêu thành phim. Bởi ông nhận thấy “đây là cuốn tiểu thuyết về triều Lý hấp dẫn về tư tưởng, về không gian văn hóa. Đặc biệt, Giàn thiêu có tính điện ảnh cao” và “Giàn thiêu có cách nhìn lịch sử gai góc đa diện”[74] ghi được những dấu ấn sâu sắc trong lòng người đọc. Ẩn sau những câu chữ trau chuốt và mỏng manh đến điệu đà, nhạy cảm đến mức khắt khe là những tâm sự day dứt khôn nguôi về số phận con người, về cuộc đời, nhân tình, thế thái. Đọc truyện của Võ Thị Hảo khiến con người phải nhìn nhận lại cuộc sống của mình để chọn cho mình cách sống đúng.

Thực tế cho thấy số các nhà văn viết về tiểu thuyết lịch sử không nhiều. Ở Việt Nam càng ít, nhất là các nhà văn nữ trải nghiệm ngòi bút của mình ở thể loại này càng hiếm. Bởi người viết về thể loại này cần phải có kiến thức uyên thâm, am hiểu lịch sử sâu sắc đồng thời khi lấy lịch sử làm chất liệu sáng tác, các nhà văn cần có sự tìm tòi, sáng tạo, hư cấu sao cho lịch sử phải

sống động như nó đã từng và qua đó phải chuyền tải được ý nghĩa thời sự của cuộc sống hiện đại. Đã có một thời gian chất liệu lịch sử là một “ngôi đền thiêng” mà chỉ được phép ngắm nhìn từ bên ngoài. Đối với một dân tộc mà quá khứ lịch sử luôn được ghi nhớ trong một quan niệm, một thái độ rất thành kính như dân tộc Việt thì việc đưa ra cái nhìn mới, phá bỏ “bức màn linh thiêng” che phủ một số nhân vật lịch sử rất khó nhận được sự đồng tình của người đọc hay các nhà phê bình. Vì thế, văn xuôi trước năm 1975 khi viết về đề tài lịch sử thường chỉ tập trung khai thác các sự kiện, biến cố lịch sử nhằm dựng lên không khí hào hùng, lòng tự hào dân tộc. Nghĩa là văn học thời kì này nhìn lịch sử dưới con mắt của một sử gia.

Sau năm 1975, đặc biệt là sau 1986 với sự thay đổi của thời đại, để đáp ứng những nhu cầu mới của cuộc sống, việc nhìn lại những điều đã trải qua trong lịch sử dân tộc và sự trăn trở của cá nhân trước cuộc sống hiện đại, lịch sử đã trở thành chất liệu hấp dẫn để phản ánh cuộc sống hiện tại dưới cái nhìn đa chiều. Trong nhiều tác phẩm lịch sử thành công dành được nhiều lời khen của các nhà phê bình như: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh), Sông Côn mùa lũ (Nguyễn Mộng Giác), Gió lửa, Đất trời (Nam Giao), Vằng vặc sao Khuê (Hoàng Công Khanh), Bão táp triều Trần (Hoàng Quốc Hải)… có một gương mặt nữ tiêu biểu với cuốn tiểu thuyết dã sử đậm chất “liêu trai” với cái tên gây ấn tượng mạnh, nhức nhối trong lòng người đọc : Giàn thiêu.

Nổi bật với những truyện ngắn ghi dấu trong lòng người đọc, chị đã bất ngờ chuyển sang thể loại tiểu thuyết – thể loại bấy lâu nay vốn được coi là lãnh địa của các nhà văn nam. Theo lời kể của nhà văn “sau khi được gợi ý của một người bạn, rằng nhân vật này, đề tài này rất hợp với cách viết của tôi , tôi bắt đầu đặt tay lên những cuốn chính sử và tôi nhìn thấy họ. Tôi bèn đuổi theo họ. Tôi chồng lên họ một lớp ký ức dã sử, trong mờ như những con sứa

cộng thêm logic đời sống…Thời Lý – Trần có rất nhiều nhân vật có tính cách đa diện,đủ để tạo cảm hứng lớn cho tiểu thuyết. Và tôi bắt tay vào viết”[27].

Trong Giàn thiêu ta bắt gặp những câu chuyện huyền thoại không dứt, trước hết đó là câu chuyện huyền thoại thuần khiết của nàng Nhuệ Anh, cuộc đời nàng gắn với huyền thọa về những ngọn gió, những hạt mưa đem lại sự trong trẻo cho thế giới khô cằn. Truyền thuyết về xuất thân và tu luyện hành đạo của Từ Đạo Hạnh trong Thiền Uyển tập anh, truyền thuyết về gốc tích của vua Lý Thần Tông ( do Từ Đạo Hạnh đầu thai làm con Sùng Hiền Hầu ). Chuyện vua bị hóa hổ sau đó được sư Minh Không chữa khỏi, ghi trong Đại Việt sử kí toàn thư đã được Võ Thi Hảo tiếp nhận, gắn hai tiểu truyện ấy như những kiếp sống của cùng một con người. Những thiên truyền thuyết này, một cái đương nhiên thấm đẫm huyền thoại cả Phật giáo Mật tông lẫn Đạo giáo, cái còn lại lẽ ra phải thuần lý kiểu Nho gia nhưng đã không từ chối đưa những huyền tích vào chính sử. Tuy nhiên điều quan trọng nhất là từ hai thiên tiểu sử vô tình buộc vào nhau đó “là sự xuất hiện một vài nét nhân sinh phổ quan”[3]. Nhân vật Ngạn La là nhân vật mang một sức sống, một vẻ đẹp hồn nhiên, bản năng trong trẻo. Cái chết oan ức của Từ Vinh được miêu tả như một chi tiết rùng rợn, huyền bí. Cuộc thử thách tu hành của Tử Lộ đầy cam go, khó khăn, hồn ma của Dương Thái Hậu và Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan từ cõi âm hiện về đối thoại với nhau…

Tóm lại, khi chọn đề tài lịch sử trong thời đại mới, Võ Thị Hảo cũng như những nhà văn khác không nhằm tôn vinh, ngợi ca quá khứ mà giúp ta hiểu được những mặt ẩn khuất của tâm hồn, của cuộc đời.

Khi được hỏi vì sao chị lại chọn nhân vật chính cho cuốn tiểu thuyết là Từ Đạo Hạnh – Thần Tông mà không phải một nhân vật nào khác như : Nguyên Phi Ỷ Lan ? Võ Thị Hảo đã trả lời : “ Từ Đạo Hạnh – Thần Tông là một nhân vật đa diện, rất nhiều lầm lạc và rất nhiều những khát vọng – khát vọng quyền lực, ham hố lạc thú và sự yếu đuối của ông ta trong việc trị nước đã làm khổ

nhiều người và làm khổ chính mình…Ông là nhân vật có thực, nhưng không thực đến độ đóng khung làm nghèo nàn trí tưởng tượng. Tôi cần ông vì ông có những khoảng trống mà tôi có thể bù đắp và đưa ông trở lại thế giới này, với những thiết tha, bổi hổi của cõi người – của ngày hôm nay. Tôi lại cần ông hơn nữa vì ông là thanh nam châm hút theo những nhân vật lịch sử nổi tiếng khác: Nguyên Phi Ỷ Lan, Lý Thường Kiệt, Lý Đạo Thành…”[42]. Trong tác phẩm của mình nhà văn đã xây dựng những nhân vật khác với nguyên mẫu trong chính sử, khi được hỏi: chị có ngại không khi xây dựng những nhân vật như thế ? Chị đã tâm sự một cách thẳng thắn: “không hoàn toàn khác, nhưng nếu quả thực họ đã khác với chính sử thì đó là logic nội tại, tôi không ngán gì”. Tôi từng trả lời một bài báo rằng: “người viết văn không có trách nhiệm phong thánh”[27]. Chọn đề tài lịch sử và viết theo một góc nhìn đa chiều là một điều khó khăn với nhà văn, đặc biệt việc tiếp nhận càng khó hơn bởi đề tài đã quen thuộc, không gây được ấn tượng mạnh trong lòng độc giả dù lịch sử dân tộc rất hào hùng và đáng tự hào. Khi hỏi chị “ chị có nghĩ tới việc cuốn tiểu thuyết này sẽ là món ăn khó nhằn khiến người đọc phải mệt?”chị đã trả lời : “có, tôi biết người đọc mệt nhưng khi đọc xong sẽ khỏe. Trách nhiệm của tôi không phải là đem một thứ dễ hiểu đến cho người đọc, mà đem lại cho họ một cái gì đó đáng đọc”[27]. Do đó “khi cầm Giàn thiêu trên tay đa số người đọc phải đọc một mạch, nhiều người đã thức trắng một đêm để đọc bằng xong hơn 500 trang của cuốn tiểu thuyết này”[60;tr 9].

Khi được hỏi “trong những đứa con tinh thần của chị, Giàn thiêu được xếp ở vị trí thứ bao nhiêu ?” Chị nói: “thứ nhất nếu không tôi đã không kiên nhẫn để viết nhiều chữ đến thế”. Đánh giá tiểu thuyết Giàn thiêu , nhìn chung đều là các khen ngợi. Như Phạm Xuân Nguyên, Hoàng Ngọc Hiến đã nhận xét : “Giàn thiêu là một tiểu thuyết, trước hết là một tiểu thuyết, nghĩa là Giàn thiêu trước hết không phải là “một truyện lịch sử”, không phải là minh họa lịch sử, mà là một sự tư duy lại lịch sử bằng phương pháp tiểu thuyết”[78].

Quả thật, với tài năng và sự đam mê của mình, Võ Thị Hảo đã đem lại cho độc giả những hiểu biết mới về lịch sử, khiến độc giả khi tiếp xúc với tác phẩm xong có sự liên tưởng, đối thoại, nhận thức lại quá khứ và qua đó gợi mối liên hệ với các vấn đề hiện tại như vấn đề đổi mới của đất nước, vấn đề về lòng tốt, giá trị thực của cuộc sống…

Tiểu thuyết Giàn thiêu đã cho thấy quan niệm về nghệ thuật của nhà văn, yêu cầu được đối thoại với lịch sử, với những điều dường như đã là bức tường thành kính trong tâm trí con người Việt. Nhà văn cũng muốn hướng đến cái nhìn gai góc, đa chiều hơn về lịch sử cũng như cuộc sống, đòi hỏi con người phải trăn trở hơn nữa về cái “tôi” của mình trước “cuộc đời đa sự, con người đa đoan” này. Với một giọng điệu tự nhiên và cuốn hút, Giàn thiêu là một cuốn tiểu thuyết hay giúp Võ Thị Hảo khẳng định được tên tuổi của mình ở một thể loại khó khăn và khó đạt được thành công này.