Dạy học hát Bài chòi và Lý Quảng Nam cho học sinh trung học cơ sở

khi yên vị trên các chòi con sẽ mua những con bài cái để chơi bài; một nửa còn lại để trong ống tre được gọi là bài Tỳ, anh Hiệu sẽ giữ bài Tỳ này. Trước khi rút những con bài để “hô” một ván bài mới, anh Hiệu đến trước bàn hội đồng và thưa “Hiệu phát bài đã đủ, cho Hiệu thủ bài Tỳ”.

Trong quá trình chơi, anh Hiệu sẽ rút từng con bài và hô những câu Thai, nếu người nào đủ 3 cặp con bài giống nhau trước, người đó sẽ hô “tới”. Đây cũng là lý do người dân Quảng Nam gọi bộ bài dùng chơi Bài chòi là bài Tới.

Tên gọi các con bài trong Bài chòi Quảng Nam rất dân dã, tinh nghịch, hài hước, có những con bài có phần tục nhưng rất tự nhiên (ví dụ: Nọc đượng, Ngũ rún, Ba bụng,…). Tên gọi lúc thì dùng hoàn toàn chữ Nôm (ví dụ: con bài Chín gối, Ba gà), lúc thì dùng chữ Hán (ví dụ: con bài Tứ tượng, Bạch Huê, Thái Tử), có khi chữ Nôm pha lẫn với chữ Hán (ví dụ như con bài Nhất trò, Tam quăn, Lục trạng). Có những tên gọi không gợi nên ý nghĩa gì mà phải xem hình vẽ để có thể hiểu được một phần nghĩa. Nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn cũng đồng ý với quan điểm “tên gọi và hình vẽ các quân bài rất lạ lùng và kỳ bí. Có người cho là các hình vẽ này vừa mang dấu ấn của bùa chú, vừa phảng phất nét u uất của văn hóa Champa, lại vừa pha những kiểu thức trang trí của người Thượng” [76]. Điều này cũng làm cho chúng tôi gặp nhiều bối rối. Đa số các con bài đều có thể đoán định được ý nghĩa phần nào nhờ tên Nôm hoặc tên Hán của chúng nhưng khi đối chiếu với hình vẽ thì thường tạo ra cảm giác về sự bí ẩn và nhiều băn khoăn. Có những trường hợp nó gợi ý gọi tên từ quá khứ xa xôi trong các huyền thoại truyền thuyết của dân gian. Ví dụ, con Ầm hay ông Ầm nằm ở ba cặp Yêu của bộ bài Tới, liên hệ đến một ông Ầm trong tín ngưỡng, trong huyền thoại dân gian thuộc về bản địa vùng Quảng Nam.

Tên gọi các con bài gồm hai chữ, chữ đầu tiên là số thứ tự được chia theo 9 hàng: nhất, nhị, tam, tứ, ngũ, lục, thất, bát, cửu; chữ thứ hai là tên

gọi dân dã (ví dụ: trò, nọc, nghèo,…). Bộ bài tới gồm 30 con bài được chia thành 3 pho, được đặt tên là pho Văn, pho Vạn và pho Sách, mỗi pho gồm 9 con bài và 3 con bài Yêu (Yêu quái) là Thái tử, Ông Ầm, Bạch huê.

Pho Văn: Chín Gối (Nhất Văn), Hai lát (Tráng Hai), Ba lát (Ba Bụng), Tứ Tượng, Năm Rún, Sáu Tiền, Bảy Liễu, Tám Tiền, Cửu xe

Pho Vạn: Nhứt trò (học trò), Nhì bí (Nhì đấu), Tam quăn, Tứ cẳng, Ngủ (ngủ trưa), Lục xơ (Lục Trạng/Chạng), Thất dọn (Thất Nhọn, Thất Vung), Bát bồng, Cửu thầy (cửu chùa)

Pho Sách: Nọc đượng (Nhứt Nọc), Nhì nghèo, Ba gà, Tứ gióng, Ngủ dụm, Sáu suốt (Sáu hột), Bảy sưa, Tám dây, Đỏ mỏ (Cửu Mỏ)

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 226 trang tài liệu này.

Con bài Yêu (Yêu quái): Ông ầm, Thái tử, Bạch tuyết

Theo chúng tôi, giữa hình vẽ và tên gọi của các con bài có những liên hệ nào đó, nhưng việc tìm hiểu và nghiên cứu này là một công việc hết sức nặng nề, cần sự kết hợp giữa nghiên cứu hình tượng trong mỹ thuật và sự phân tích ngôn ngữ Hán, Nôm… trong các chuyên luận chuyên sâu hơn. Việc tạo ra nhiều cách hiểu vốn có vẻ như mập mờ này mà trong diễn xướng, anh Hiệu hoặc chị Hiệu có thể tha hồ liên hệ với kho tàng ngữ văn dân gian mà sáng tạo trên giai điệu của Bài chòi cho hội thêm sinh động. Điều này tạo ra các nghĩa khác nhau, làm cho nghệ thuật bài chòi thêm thú vị và ý nghĩa.

b) Thể thức cuộc chơi Bài chòi

Trước khi bắt đầu cuộc chơi Bài chòi, người chơi phải mua một bản bài có dán 3 lá bài. Để mở đầu một ván chơi, anh Hiệu thường rao trước vài câu thơ lục bát như:

Gió xuân phảng phất ngọn tre Hai bên cô bác lắng nghe bài chòi

Hoặc:

Hiu hiu gió thổi ngọn tre

Chín chòi lẳng lặng mà nghe “bài chường”

Hoặc:

Về đây phố hội đêm trăng

Xin mời cô bác lắng nghe bài chòi

[55, tr.38].

Khi mọi người đã yên vị, anh Hiệu bắt đầu rút từng lá bài và lên giọng hô. Ví dụ, khi rút ra lá bài “nhứt trò” thì anh Hiệu cất tiếng ngâm nga câu thơ lục bát như sau:

Đi đâu cắp sách đi hoài

Cử nhân chẳng có tú tài cũng không

[55, tr.38].

Ai có lá bài này thì đánh vào chiếc mõ treo trong chòi hoặc hô lên và đưa tấm bản bài lên vẫy vẫy, người đưa cờ đem lá “nhứt trò” và kèm theo lá cờ nhỏ màu vàng đến giao cho người có con bài vừa được hô đó để trở thành một cặp. Chòi nào có được ba đôi trước thì chòi đó hô to “Tới”, lúc đó ván bài được dừng lại và phát thưởng cho người thắng cuộc.

2.1.3. Đặc điểm âm nhạc

2.1.3.1. Làn điệu

So với các vùng khác ở Nam Trung Bộ, Bài chòi ở Quảng Nam không có khác biệt nhiều, đều dựa trên bốn (4) làn điệu cơ bản là: Xuân Nữ (gồm Xuân nữ cổ và Xuân nữ mới), Xàng Xê (gồm Xàng xê lụy và Xàng xê dựng), Nam Xuân (hay còn gọi là Cổ bản) và Hò Quảng. Điểm khác biệt của Bài chòi ở Quảng Nam là cách hát, hô có phần phóng khoáng và tinh nghịch hơn.

Tính chất âm nhạc của các làn điệu Bài chòi Quảng Nam rất phong phú, đa dạng, phù hợp với các hoàn cảnh sử dụng khác nhau như thể hiện tính đả kích, châm biếm, hay thể hiện tâm trạng nhân vật trong ca kịch cũng như hô bài chòi.

Điệu Xuân nữ cổ với đặc điểm nổi bật chủ yếu dựa trên thơ Lục bát biến thể với số ca từ nhiều, giai điệu được tiến hành với nhịp độ hơi nhanh và được đẩy lên âm khu cao, tạo nên tính chất sôi nổi, cuốn hút. Vì vậy, làn điệu Xuân nữ cổ thường được dùng để áp dụng vào các câu hát có tính chất dí dỏm, hài hước, hoặc trong ca kịch Bài chòi dùng để kể chuyện và thể hiện tính cách giận dỗi, dằn xóc của nhân vật.

Khác với điệu Xuân nữ cổ, điệu Xuân nữ mới sử dụng lời ca là thơ lục bát và một số ít thơ lục bát biến thể ít từ, nhịp độ hơi chậm hơn so với điệu Xuân nữ cổ. Giai điệu nhẹ nhàng, mượt mà, trữ tình, da diết… phù hợp với những câu hát mang tâm trạng tự sự, bộc bạch, nhắn gửi, tâm tình, nhớ nhung…

Điểm khác hơn nữa, điệu Xuân nữ mới này lại là làn điệu được sử dụng nhiều nhất, giữ vai trò nòng cốt trong hát Bài Chòi ở Quảng Nam bởi tính chất của “Bài chòi Xuân nữ thiết tha, trữ tình, thích hợp với lối tự sự giãi bày tâm trạng, lối đan ghép chất liệu đem lại giọng điệu mới, tạo nên sự điều hòa tính chất u buồn, mềm mại, bên cạnh tính chất rắn rỏi, tươi mát” [55, tr.101].

Điệu Xàng xê lụy sử dụng chủ yếu là thơ lục bát, nhịp độ rất chậm, tiết tấu ổn định, ít đảo phách. Giai điệu mang tính chất trữ tình, da diết, bi lụy. Âm khu thường nằm ở âm khu trung và trầm, đôi khi giai điệu cũng được đưa lên âm khu cao với mục đích xây dựng cao trào. Trong ca kịch Bài chòi, điệu Xàng xê lụy thường được dùng cho các nhân vật trung thực, hiền lương, địa vị thấp trong xã hội, thể hiện tâm trạng buồn tủi, mất mát, ai oán, than vãn,…

Khác với điệu Xàng xê lụy, điệu Xàng xê dựng sử dụng thơ lục bát và lục bát biến thể, tiết tấu dùng nhiều đảo phách, nhịp độ hơi nhanh. Giai điệu thường nằm trên âm khu cao, cảm giác trong sáng, hùng hồn. “Bài

chòi Xàng xê buồn bã, bi thảm; khi dựng lên, tính chất khẳng khái, đấu tranh” [55, tr.101].

Điệu Nam Xuân hay còn gọi là điệu Cổ bản, thường được sử dụng mở đầu cho cuộc chơi Bài chòi để giới thiệu sơ lược tất cả các con bài trong bộ bài Tỳ. Nhìn chung, điệu Nam xuân được sử dụng không nhiều trong Hát Bài chòi ở Quảng Nam. Nhịp điệu của điệu này nhanh hơn so với điệu Xuân nữ. Tính chất giai điệu tươi vui, trong sáng, pha chút tinh nghịch, khỏe khoắn. “Bài chòi Nam xuân trong sáng, khỏe khoắn. Với cách pha trộn tiết tấu, kết hợp ngữ khí có thể diễn tả tính chất đểu giả, kệch cỡm” [55, tr.101].

Điệu Hò Quảng sử dụng chủ yếu là thơ lục bát, đôi khi sử dụng lục bát biến thể ít từ. Nhịp điệu hơi nhanh, dùng nhiều tiết tấu đảo phách, giai điệu tươi sáng nhộn nhịp. Nhìn chung, điệu Hò Quảng có tính chất vui tươi, trong sáng thể hiện tình cảm vui mừng, phấn khởi, thắng lợi,…

2.1.3.2. Thang âm – điệu thức

Căn cứ vào các bản kí âm của các nhà nghiên cứu và kí âm trực tiếp của chúng tôi từ một số nghệ nhân tại Quảng Nam, thang âm trong Bài chòi Quảng Nam gồm có các dạng thang 4 âm, 5 âm và 6 âm.

- Thang 4 âm:

Thang 4 âm ít sử dụng trong Bài chòi, chủ yếu xuất hiện ở điệu Nam xuân (Bài chòi cổ). Cấu tạo gồm có 4 âm: D – G – A – C

Ví dụ: Trích đoạn mở đầu hội chơi Bài chòi “Giới thiệu tên các con

bài”.

[PL2.2.6, tr.184].

- Thang 5 âm:

Thang 5 âm xuất hiện ở các làn điệu như: Xàng xê dựng, Xàng xê lụy, Xuân nữ cổ, Xuân nữ mới. Tên gọi các âm giống như trong âm nhạc cổ truyền Việt Nam: Hò, Xự, Xang, Xê, Liu, Cống, trong đó âm “Hò” chủ âm.

Điệu Xàng xê dựng

[54, tr.93].

Thang 5 âm ở điệu Xàng xê dựng có cấu tạo là: D – E – G – A – B. Cấu tạo này tương ứng với điệu Bắc trong điệu thức 5 âm của âm nhạc truyền thống Việt Nam.

Ví dụ: Trích Con bài Bạch tuyết

[PL2.2.1, tr.179].

Điệu Xàng xê lụy

[55, tr.93].

Thang 5 âm ở điệu Xàng xê lụy có cấu tạo là: D – F – G – A – C. Cấu tạo này tương ứng với điệu Nam trong điệu thức 5 âm của âm nhạc truyền thống Việt Nam.

Ví dụ: Trích Con bài Tứ gióng (Điệu Xàng xê lụy)