Vị Trí, Vai Trò Của Người Bào Chữa Trong Tố Tụng Hình Sự

* Bị can:

Bị can là người đã bị khởi tố về hình sự và tham gia tố tụng từ khi có quyết định khởi tố bị can. Bị can tham gia vào giai đoạn điều tra, truy tố và một phần giai đoạn xét xử sơ thẩm [58, tr.120]. Bị can có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa [43, Điều 49]. Trong quá trình giải quyết VAHS đối với bị can, nếu vì lý do nào đó người THTT không vô tư, khách quan hoặc do trình độ, năng lực hạn chế sẽ dẫn đến việc dùng các biện pháp trái luật như: ép cung, mớm cung, dùng nhục hình buộc bị can phải khai báo theo ý muốn chủ quan của người THTT. Vì vậy, việc tham gia của NBC để giúp đỡ họ về mặt pháp lý là rất cần thiết. Trong trường hợp này bị can trở thành đối tượng bào chữa.

* Bị cáo:

Bị cáo là người bị TA quyết định đưa ra xét xử. Bị cáo tham gia tố tụng từ khi có quyết định đưa vụ án ra xét xử đến khi bản án hoặc quyết định của TA có hiệu lực pháp luật. Cũng như khái niệm bị can, bị cáo cũng là khái niệm mang tính hình thức, căn cứ vào văn kiện tố tụng được áp dụng đối với người đó. Một người sẽ trở thành bị cáo khi bị TA quyết định đưa ra xét xử, quyết định đó có thể đúng hoặc trái pháp luật. Vì vậy, khái niệm bị cáo không đồng nghĩa với khái niệm chủ thể tội phạm. Trên thực tế bị cáo có thể không phải là chủ thể của tội phạm và ngược lại. Bị cáo chưa chắc đã phải là người có tội, bị cáo trở thành người có tội nếu sau khi xét xử, họ bị TA ra bản án kết tội và bản án đó đã có hiệu lực pháp luật [58, tr.124]. Hầu hết các nước tiên tiên trên thế giới qui định bị cáo phải có NBC, nếu bị cáo hoặc người thân thích của bị cáo không nhờ NBC thì TA yêu cầu. Điều đó chứng minh rằng bị cáo khi bị truy tố ra TA rất cần sự trợ giúp của NBC giúp chứng minh sự vô tội hoặc làm giảm nhẹ TNHS đối với họ bởi sự tham gia của NBC ở giai đoạn xét xử rất quan trọng vì nó quyết định số phận pháp lý của bị cáo. Khi đó, bị cáo là đối tượng bào chữa mà NBC hướng đến.

1.2. VỊ TRÍ, VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ

1.2.1. Vị trí của người bào chữa

Theo qui định của BLTTHS hiện hành thì NBC cùng với NBTG, bị can, bị cáo là người tham gia tố tụng. Trong khoa học Luật TTHS, NBC được xếp vào nhóm những người tham gia tố tụng để bảo vệ công lý[16, tr.131- 133] hoặc nhóm những người tham gia tố tụng để giúp đỡ người có quyền và lợi ích liên quan bao gồm NBC và người bảo vệ quyền lợi của đương sự[50]. Chúng tôi đồng ý với quan điểm cho rằng NBC là người tham gia tố tụng để bảo vệ công lý, nó thể hiện được đầy đủ về chức năng, nhiệm vụ, vị trí, vai trò của NBC trong TTHS vì NBC tham gia tố tụng không chỉ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho NBTG, bị can, bị cáo mà còn giúp cơ quan, người THTT làm sáng tỏ những tình tiết liên quan đến vụ án, tránh được những sai lầm có thể mắc phải trong quá trình giải quyết vụ án. Mặt khác, NBC còn giúp những người tham gia tố tụng khác về mặt pháp lý cần thiết [16, tr.152-153].

Việc xác định vị trí NBC có phải là người tham gia tố tụng độc lập hay không, hay chỉ là người đại diện hợp pháp của NBTG, bị can, bị cáo? họ có là một “chức danh tư pháp” độc lập hay không hay chỉ là người hoạt động trong phạm vi “bổ trợ tư pháp”, là “người tham gia tố tụng”?... là vấn đề phức tạp và được hiểu theo nhiều cách khác nhau.

Quan điểm thứ nhất cho rằng: NBC là người tham gia tố tụng độc lập. Vị trí độc lập của NBC trong TTHS được xác định bằng các qui phạm pháp luật TTHS, trong đó qui định cụ thể quyền và nghĩa vụ của họ. Một số tác giả đã dựa vào qui định của pháp luật TTHS thực định cho NBC quyền được tự mình kháng cáo bản án theo hướng có lợi cho bị cáo trong trường hợp bị cáo là người chưa thành niên, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất; quyền đưa ra tài liệu, chứng cứ và yêu cầu; có quyền trình bày quan điểm của

mình mà không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của bị can, bị cáo… từ đó coi NBC là người tham gia tố tụng độc lập [27, tr.43].

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 125 trang tài liệu này.

Quan điểm thứ hai cho rằng: không thể coi NBC là người tham gia tố tụng độc lập. Bởi vì, mối quan hệ giữa NBC và NBTG, bị can, bị cáo chỉ được thiết lập khi NBTG, bị can, bị cáo hoặc người đại diện hợp pháp, người thân của họ mời NBC hoặc được CQTHTT chỉ định và chấp thuận thông qua việc cấp Giấy chứng nhận bào chữa. Do đó, có thể khẳng định ý chí của NBTG, bị can, bị cáo luôn là yếu tố quyết định có hay không có sự tham gia tố tụng của NBC. Xuất phát từ ý chí chủ quan từ chính bản thân, họ có thể từ chối NBC ở bất kỳ giai đoạn nào của quá trình tố tụng nếu nhận thấy sự tham gia của NBC là không cần thiết, không giúp đỡ gì cho họ hoặc làm xấu hơn tình trạng của họ [60, tr.13].

Các ý kiến trên xét trên một phương diện, khía cạnh nào đó đều có tính thuyết phục, bởi các tác giả đều dựa trên thực tiễn TTHS và cơ sở pháp lý được qui định trong pháp luật TTHS. Tuy nhiên, để làm rõ vị trí của NBC trong TTHS cần đặt NBC trong mối quan hệ với các CQTHTT, người THTT, với đối tượng bào chữa và những người tham gia tố tụng khác.

- Trong quan hệ với CQTHTT và người THTT:

Theo quy định của BLTTHS hiện hành, tư cách tham gia tố tụng của NBC không bình đẳng với người THTT. NBC chỉ là người tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho đối tượng mà họ nhận bào chữa, còn người THTT là chủ thể sử dụng quyền lực, nhân danh quyền lực nhà nước để ra những phán quyết đối với người tham gia tố tụng. Người THTT là “người thực hiện một số công việc đã được định trước mang tính chủ động” [29, tr.106], còn người tham gia là người “dự vào cho đầy đủ hơn mang tính thụ động” [35, tr.717]. Ở một số nước trên thế giới, do địa vị pháp lý của NBC chỉ là người tham gia tố tụng, phạm vi hoạt động thuộc lĩnh vực

“bổ trợ tư pháp” nên thực chất họ chỉ là người trợ giúp pháp lý mang tính bị động, không có cơ sở cho việc hành nghề một cách bình đẳng và độc lập. Ở Việt Nam, vị trí của NBC chưa được quan tâm đúng mức, ở nhiều địa phương CQTHTT vẫn gây khó dễ, phiền hà đối với NBC như: không chấp nhận ý kiến của đại diện gia đình, người thân thích nhờ NBC mà bắt buộc phải có ý kiến của NBTG, bị can, bị cáo trong khi đại diện gia đình, người thân thích hoặc NBC không thể tiếp xúc với NBTG, bị can, bị cáo vì họ đang ở trong Trại tạm giam. Việc tham gia tố tụng của NBC hoàn toàn phụ thuộc vào sự chấp thuận hay không chấp thuận của CQTHTT.

Trong quan hệ với cơ quan, người THTT, NBC không được bình đẳng ở một số hoạt động như: điều tra, thu thập chứng cứ, tham gia hỏi cung bị can,… Chẳng hạn, tại điểm a khoản 2 Điều 58 BLTTHS qui định NBC chỉ được hỏi NBTG, bị can nếu được Điều tra viên đồng ý. Vậy với những câu hỏi của NBC chỉ nhằm giúp đỡ NBTG, bị can về mặt tinh thần, hoặc những câu hỏi liên quan đến vấn đề sức khỏe của bị can thì cũng phải được Điều tra viên “ đồng ý”?; hoặc khi NBC thu thập được tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ án thì có trách nhiệm giao cho CQTHTT và những chứng cứ do NBC cung cấp có nhiều tình tiết có lợi cho đối tượng bào chữa thì hầu như ít được CQTHTT chấp nhận. Cơ quan, người THTT được pháp luật trao thẩm quyền chứng minh trong VAHS, được độc quyền trong việc thu thập chứng cứ. Với tư cách là người tham gia tố tụng, NBC không có quyền thu thập chứng cứ của vụ án, chỉ có quyền cung cấp tài liệu, đồ vật, đưa ra yêu cầu. Trong toàn bộ quá trình giải quyết VAHS, CQTHTT luôn ở thế chủ động, từ việc thu thập, kiểm tra, đánh giá các chứng cứ đến việc đưa ra các quyết định tố tụng liên quan đến việc giải quyết vụ án. Do đó, không thể hiện được quyền hạn, trách nhiệm của NBC, tạo ra sự bất bình đẳng giữa NBC với cơ quan, người THTT dẫn đến tâm lý thụ động của

NBC khi tham gia bào chữa cho thân chủ của họ. Trong mối quan hệ này, dường như quan điểm của NBC trái ngược với cơ quan, người THTT. Điều đó không có nghĩa là họ chống đối lại các CQTHTT mà mục đích tham gia của họ là để đảm bảo công lý, bảo vệ pháp luật.

- Trong quan hệ với đối tượng bào chữa:

Trên cơ sở qui định của BLTTHS năm 2003 có thể thấy NBC và NBTG, bị can, bị cáo đều là những người tham gia tố tụng, tuy địa vị pháp lý khác nhau nhưng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. NBC tham gia tố tụng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho NBTG, bị can, bị cáo; ngược lại, NBTG, bị can, bị cáo muốn quyền, lợi ích hợp pháp của mình được bảo vệ một cách tốt nhất phải cần đến người có kiến thức pháp lý và kinh nghiệm tố tụng đó là NBC. Mối quan hệ giữa NBC với NBTG, bị can, bị cáo chỉ xuất hiện trên cơ sở một trong hai trường hợp: NBTG, bị can, bị cáo, người đại diện hoặc người thân thích của họ mời NBC và được CQTHTT chấp thuận; hoặc do CQTHTT cử NBC cho NBTG, bị can, bị cáo và được họ chấp nhận. Khi tham gia bào chữa, NBC có hai loại quyền:

Thứ nhất, vì đều là người tham gia tố tụng và là người đại diện cho NBTG, bị can, bị cáo nên quyền của NBC cũng là quyền của NBTG, bị can, bị cáo. Theo đó, NBC có các quyền như: quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu; quyền đề nghị thay đổi người THTT, người giám định, người phiên dịch; quyền khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người THTT, tranh luận tại phiên tòa,... Trừ một số quyền như: trình bày lời khai; quyền được nói lời sau cùng trước khi nghị án,...

Thứ hai, khác với NBTG, bị can, bị cáo, NBC có những quyền riêng theo chức năng bào chữa: quyền có mặt khi lấy lời khai của NBTG, khi hỏi cung bị can; quyền được đọc, ghi chép và sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến việc bào chữa sau khi kết thúc điều tra,...

Mặc dù cũng là người đại diện nhưng khác với việc đại diện của người bảo vệ quyền lợi cho đương sự. Người bảo vệ quyền lợi cho đương sự nếu được sự ủy quyền thì được thay mặt đương sự có toàn quyền quyết định trong quá trình tham gia giải quyết vụ án. Nhưng đối với NBC không được thay mặt đối tượng bào chữa để tham gia vào quá trình giải quyết vụ án mặc dù họ đều cùng hướng đến một mục đích là nhằm giải quyết TNHS cho NBTG, bị can, bị cáo vì quyền được tiếp xúc hồ sơ vụ án, tham gia hỏi tại phiên tòa,...là quyền riêng của NBC; quyền trình bày lời khai; quyền được nói lời sau cùng trước khi nghị án,... là quyền riêng của NBTG, bị can, bị cáo.

Như vậy, trong mối quan hệ với đối tượng bào chữa, NBC tham gia TTHS với tư cách là người đại diện và cùng với đối tượng bào chữa bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. NBC tham gia TTHS không có quyền và lợi ích liên quan đến vụ án, họ tham gia nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho đối tượng bào chữa, sự xuất hiện của họ ở một trong hai trường hợp như trên nhưng đều phụ thuộc vào ý chí của đối tượng bào chữa. Khi tham gia hoạt động bào chữa, NBC cũng có tính độc lập tương đối, họ có những quyền riêng mà đối tượng bào chữa không có, họ không chịu sự ràng buộc bởi đối tượng bào chữa nếu đó là điều kiện trái pháp luật, không phải họ đã nhận thù lao mà phải làm mọi việc do đối tượng bào chữa yêu cầu.

1.2.2. Vai trò của người bào chữa

Sự hiện diện của NBC trong quá trình tố tụng giúp cơ quan, người THTT phát hiện, sửa chữa những thiếu sót, làm rõ sự thật khách quan, xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Đồng thời, góp phần thực hiện dân chủ, công bằng bởi trong TTHS nếu chỉ ghi nhận chức năng buộc tội mà không có chức năng gỡ tội thì sẽ không có sự kìm chế và đối trọng với bên buộc tội nên dễ dẫn đến chủ quan duy ý chí, sai lầm trong quá trình giải quyết vụ án. Từ đó, sẽ làm oan người vô tội, không làm sáng tỏ được sự thật khách quan của

vụ án, vi phạm nguyên tắc cơ bản đã được Hiến pháp năm 2013 và BLTTHS năm 2003 ghi nhận, đó là nguyên tắc tranh tụng và nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của NBTG, bị can, bị cáo.

Trong một chế độ dân chủ, nói đến TA và hoạt động xét xử là nói đến NBC. Vì nội dung cơ bản của dân chủ là quyền con người và quyền công dân. Và một trong những người bảo vệ quyền con người, quyền công dân đó là NBC. Thực tiễn khẳng định, không có NBC và cơ chế đảm bảo quyền bào chữa của công dân thì khó nói đến dân chủ trong hoạt động tư pháp, càng không thể nói đến việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Do đó, việc tham gia của NBC trong TTHS không chỉ thể hiện sự bảo đảm dân chủ của quá trình tố tụng mà còn là cơ sở cho việc thực hiện quyền con người trong hoạt động tư pháp [29, tr.18].

Trong những năm qua, sự tham gia của NBC trong các VAHS chứng minh vai trò của NBC đã có những ảnh hưởng rất lớn đến kết quả hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử của các CQTHTT. Đặc biệt, sự đóng góp của NBC cho hoạt động xét xử của TA. Theo thống kê của Bộ Tư pháp trong 5 năm (2007 - 2011) đội ngũ LS đã tham gia 64.173 VAHS, trong đó có 32.752 vụ án do khách hàng mời và 31.421 vụ án theo yêu cầu của CQTHTT[13]. Những năm trước đây, người dân có khi cả CQTHTT quan niệm rằng việc tham gia TTHS của NBC chỉ là hình thức vì họ cho rằng mọi việc đã được các CQTHTT “sắp đặt” từ trước khi đưa ra quyết định hoặc bản án,… người dân chưa có thói quen nhờ NBC, chưa thấy được tầm quan trọng của NBC nên vai trò của NBC rất mờ nhạt và chưa được quan tâm đúng mức, có khi bị xem nhẹ. Hoặc có nhiều người biết nhưng lại không có tiền, sợ tốn kém nên không mời NBC. Hoặc NBTG, bị can, bị cáo không tin tưởng vào NBC, sợ NBC chịu chi phối bởi những hoàn cảnh khác mà tìm ra những chứng cứ bất lợi cho họ,… Tuy nhiên, những năm gần đây, cùng với sự phát triển của xã

hội, nhận thức của người dân từng bước được nâng cao. Sự hiện diện của NBC trước các CQTHTT, đặc biệt sự tranh luận của NBC trước TA đã thu hút được sự quan tâm của đông đảo dư luận, nhiều phiên tòa có NBC tham gia tranh tụng một cách “gay gắt” để tìm ra lẽ phải, sự công bằng, làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho đối tượng bào chữa. Nên vai trò của NBC được coi trọng, dư luận có cái nhìn thiện chí hơn đối với NBC, người dân đã bắt đầu tìm đến NBC để trợ giúp về mặt pháp luật thay vì tự mình bào chữa như trước đây. Nhiều văn bản pháp lý cũng khẳng định vai trò của NBC trong TTHS như: Nghị quyết số 08[21] và Nghị quyết số 49[22] của Bộ Chính trị, BLTTHS năm 2003, Luật LS năm 2006, Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006… Do đó, các vụ án oan, sai, án bị hủy, sửa, bị kháng cáo, kháng nghị cũng giảm thiểu một cách đáng kể so với trước đây.

Qui định NBC được tham gia TTHS bào chữa cho NBTG, bị can, bị cáo là điều kiện để NBC kiểm tra, giám sát đối với hoạt động của các CQTHTT, đồng thời NBC có ý kiến phản biện lại các ý kiến sai lầm của các cơ quan, người THTT. Từ đó, tạo ra thế “kìm chế, đối trọng”, giúp CQTHTT, người THTT đưa ra quyết định hoặc phán quyết chính xác, khách quan, đúng pháp luật.

Như vậy, vai trò của NBC trong TTHS là sự kết hợp hài hòa giữa việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NBTG, bị can, bị cáo với việc bảo đảm công lý, tôn trọng pháp luật. Mặc dù, NBC có chức năng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NBTG, bị can, bị cáo, góp phần làm sáng tỏ các tình tiết gỡ tội hay giảm nhẹ TNHS cho NBTG, bị can bị cáo, đồng thời giúp đỡ, tư vấn cho NBTG, bị can bị cáo về những vấn đề pháp lý cần thiết. Nhưng NBC cũng có trách nhiệm bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ sự thật khách quan của vụ án. Đây là hai mặt của một vấn đề có mối quan hệ hữu cơ và có sự tác động qua lại lẫn nhau, không được coi trọng mặt nào và xem nhẹ mặt nào.