Cái tôi trữ tình trong thơ nữ trẻ sau 1986 qua các tác giả - Vi Thùy Linh, Ly Hoàng Ly, Bùi Sim Sim

lại có phần “khiêm tốn” hơn hẳn so với Đàng Ngoài. Do bối cảnh văn hóa và sở trường sáng tác mà văn học Đàng Trong hoàn toàn thiếu vắng thể loại truyền kỳ, ngâm khúc, hát nói nhưng lại “đỡ đầu” cho những thể loại đặc thù phương Nam như vãn, vè, tuồng, là những thể loại gần với dân gian, được sáng tác ra không phải để đọc thầm, suy niệm như ở Đàng Ngoài mà là để nói và trình diễn. Những thể loại này vừa là sản phẩm, là ánh phản của phương thức sinh hoạt văn nghệ đặc biệt nơi vùng đất mới, vừa là nguồn dưỡng chất duy trì, làm nên sức sống bền bỉ cho phương thức sinh hoạt văn nghệ đặc biệt ấy. Với văn học Đàng Trong, trên một số phương diện, nếu tách bạch rạch ròi văn chương bình dân và văn chương bác học, sáng tác văn học và nghệ thuật trình diễn, có thể sẽ gây ra những rào cản cho quá trình nhận thức về không gian sinh hoạt văn hóa – văn nghệ nơi đây. Chắc chắn, nghiên cứu văn học Đàng Trong, nếu chỉ dừng ở văn học viết thôi chưa đủ, vì đó chỉ là một mảnh ghép trong bức tranh văn học vùng. Sự nhập nhằng, đôi khi khó phân định giữa văn chương bác học và văn chương bình dân (ở một vài thể loại), thực tế đã gây ra không ít khó khăn cho người nghiên cứu khi xác định đối tượng, khoanh vùng nghiên cứu, song cũng gợi mở, hứa hẹn không ít những điều lý thú về sinh hoạt văn hóa – văn nghệ địa phương. Vậy nên, bức tranh văn học vùng, muốn hoàn chỉnh, rồi đây sẽ phải được lắp đầy bởi các mảng ghép văn học dân gian và cả văn học thành văn của các tộc người cơ bản khác, dù rằng đó hoàn toàn không phải là một nhiệm vụ dễ dàng.

3. Đàng Trong là nơi khởi đầu cho hai thể loại tự sự trường thiên của dân tộc (tiểu thuyết chương hồi và truyện Nôm bác học). Tuy nhiên, đó không phải là thành tựu của riêng văn học Đàng Trong. Bởi hai tác giả mở đầu cho hai thể loại đó đều được thừa hưởng nguồn học vấn sâu sắc và kinh nghiệm sáng tác của Đàng Ngoài. Cho nên, đó chắc hẳn phải là sản phẩm của sự “cộng hưởng” giữa truyền thống văn học Đàng Ngoài với văn hóa bản địa phương Nam (trong bối cảnh không gian – xã hội thời “mở cửa”), và một phần với thành tựu văn chương Trung Hoa. Điều đáng nói là, những thể loại mới ấy ra đời tại Đàng Trong, nhưng những tác phẩm đỉnh cao của thể loại lại đều được tựu thành trên vùng văn chương truyền thống Bắc Hà một thời gian sau đó. Lộ trình ấy cũng lặp lại với các thể loại văn chương thời cận – hiện đại như báo, kịch nói, truyện ngắn, truyện dài, tiểu thuyết... Điều này dường như đã trở thành một quy luật. Có lẽ bởi, cái mới bao giờ cũng dễ ra đời và dễ được

chấp nhận, dung chứa ở những vùng văn hóa – xã hội có sự khai phóng, cởi mở về tư tưởng, nơi mà con người ít bị ràng buộc bởi lịch sử và truyền thống, như Đàng Trong hồi thế kỷ XVII - XVIII. Nhưng ngoài ý nghĩa “kích hoạt” cho cái mới mạnh dạn phát khởi, khi mà nội lực tri thức - văn hóa chưa đủ sự dồi dào, trưởng thành và chín chắn để “dưỡng nuôi” và thỏa mãn những điều kiện cần thiết cho sự phát triển của chính đối tượng đó, Đàng Trong nói riêng và mỗi một vùng đất mới bất kỳ nói chung, khó có thể tạo ra những sản phẩm văn hóa đỉnh cao. Văn học Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII nói riêng, văn học miền Nam nói chung, “đi trước” mà lại “về sau” cũng một phần vì lẽ đó.

4. Có thể nói, với sự xác lập lần lượt các trung tâm văn học Thuận Quảng - Hà Tiên - Gia Định, văn học Đàng Trong đã hoàn thành sứ mệnh được lịch sử văn học giao phó: xác lập bản đồ văn học Việt như chúng ta có hiện nay. Nếu như Thuận Quảng là trung tâm văn học đầu tiên khởi động cho tiến trình Nam tiến thì trung tâm Hà Tiên đưa lại cho dải đất phương Nam sự hưng khởi của văn chương bác học, khi mà lần đầu tiên, văn chương bác học có thể gây ảnh hưởng xuyên suốt, lan tỏa khắp toàn cõi; và rồi cuối cùng, Gia Định vươn lên, trở thành trung tâm văn hóa của cả đồng bằng sông Cửu Long, đồng thời cũng là trung tâm văn học được thừa hưởng nhiều nhất và “thuần chất” nhất những thành tựu của hai trăm năm văn học viết Đàng Trong.

Trong quá trình ấy, không thể phủ nhận vai trò của những cá nhân kiệt xuất, không chỉ tác động tích cực tới văn học vùng mà còn với cả tiến trình văn học dân tộc. Đó là một Đào Duy Từ không chỉ khởi đầu cho những cá tính văn học Đàng Trong mà còn trực tiếp trung chuyển những giá trị và kinh nghiệm của văn chương Đàng Ngoài, khiến cho văn học Đàng Trong ngay từ buổi đầu hình thành, đã gắn bó hữu cơ với truyền thống sáng tác của dân tộc, đồng thời tạo tác ra một loại hình nhân vật mới cho văn học dân tộc – hình tượng người anh hùng thời loạn. Đó còn là một Nguyễn Hữu Hào, Nguyễn Khoa Chiêm “khai sinh” ra những thể loại trường thiên tự sự (truyện Nôm bác học và tiểu thuyết chương hồi); một Nguyễn Cư Trinh táo bạo trong phương thức sáng tác “vè” phương Nam; một Ngô Thế Lân khắc khoải ưu sầu thời đại; một Mạc Thiên Tích khởi xướng lên cả một trào lưu văn học sôi động nơi miền biên viễn, góp phần đưa các tổ chức tao đàn từ cung đình bước ra

cuộc sống ngoài xã hội; hay một nhóm nhà thơ tài danh đã trở thành niềm tự hào của cả một vùng đất (Gia Định tam gia)...

5. Những dấu ấn đó trong văn học Đàng Trong, chắc chắn chỉ có thể là “sản phẩm” của một vùng đất đặc biệt (vùng đất mới) trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt (giai đoạn đối kháng Đàng Trong - Đàng Ngoài). Với “tuổi đời” khá chênh lệch, ít nhất cũng trên dưới 700 - 800 năm, văn học Đàng Trong khó có thể so sánh với Đàng Ngoài về độ “bề thế”, sự thành thục và hệ giá trị trong truyền thống sáng tác văn chương. Nhưng mặt khác, chính sự cộng hưởng của “sức trẻ” với những đặc thù không gian văn hóa - lịch sử địa phương (như những dấu hiệu loại biệt của Nho học vùng đất mới, cấu trúc đặc biệt trong thành phần cư dân, sự tươi mới của không gian xã hội đô thị - thị dân…) đã làm nên một diện mạo đặc biệt cho văn học Đàng Trong, bổ sung cho văn học Đàng Trong một số đặc tính và cả “đặc quyền, đặc lợi” mà văn học Đàng Ngoài, với sức mạnh trì kéo của truyền thống, của cái “mặc định”, cái “có sẵn”, khó có thể có được. Trong đó, thái độ cởi mở (từ cả phía dân chúng lẫn chính thể cầm quyền) đối với ngoại thương là nhân tố then chốt làm nên sức mạnh của Đàng Trong, đưa Đàng Trong nhanh chóng “hội nhập” với thời đại, tiến dần về mô hình năng động của Đông Nam Á thời “mở cửa”, khác xa với mô hình Đông Á giáo điều, khép kín ở Đàng Ngoài; và một trong những hệ quả của nó là đem lại cho văn hóa – văn học Đàng Trong những giá trị mà Đàng Ngoài khó có thể có được. Điều đặc biệt là mặc dù có những sự khác biệt nhưng văn học hai Đàng chưa bao giờ đối kháng, phủ định lẫn nhau (có lẽ vì suy cho cùng, tất cả vẫn chịu sự chi phối bởi những đặc tính chung của văn học thuộc “thời đại thứ nhất” - văn học phương Đông), trái lại, còn bổ sung cho nhau, làm phong phú và sinh sắc thêm cho nền văn học dân tộc.

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1. Trần Thanh Thủy (2011), “Ngôn ngữ sắc dục trong văn học Trung đại Việt Nam”, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật (323), tr. 45 - 50.