Tác Động Của Biến Đổi Cấu Trúc, Chức Năng, Mối Quan Hệ Gia Đình Đến

(B.V.S, nam, 32 tuổi).

“Nhiều lúc em cũng không có việc gì làm, đặc biệt là buổi tối nhưng để bảo con học thì em chịu, em không biết gì về những cái chúng nó học cả”. (Đ.T.Y, nữ, 29 tuổi).

Với những đặc trưng của giáo dục gia đình thì dù giáo dục nhà trường và xã hội có phát triển đến mức nào thì giáo dục gia đình vẫn là một thành tố không thể thiếu trong hệ thống giáo dục nói chung.

Tìm hiểu gia đình của người Dao Quần Trắng ở Tân Hương, chúng tôi thấy rằng, từ sau Đổi mới đến nay, chức năng của gia đình đã có nhiều biến đổi, sự biến đổi đó dựa trên cơ sở kế thừa các giá trị truyền thống và tiếp thu các yếu tố tiến bộ của thời đại làm cho các chức năng của gia đình ngày càng phù hợp hơn với sự tiến bộ của xã hội.

3.3. Biến đổi mối quan hệ trong gia đình

Đi sâu tìm hiểu các mối quan hệ trong gia đình cũng là một việc làm cần thiết bởi lẽ, bản thân các mối quan hệ trong gia đình là một bộ phận cấu thành của cấu trúc gia đình. Mối quan hệ trong gia đình chủ yếu là giữa vợ với chồng, giữa cha mẹ với con cái. Các mối quan hệ trong gia đình sẽ trở lên phức tạp hơn nếu thành phần gia đình đa dạng. Trong nội dung này, chúng tôi chỉ đi sâu tìm hiểu, đánh giá hai mối quan hệ chính là quan hệ vợ chồng (quan hệ ngang) và quan hệ giữa cha mẹ và con cái (quan hệ dọc).

3.3.1. Trong quan hệ vợ chồng (quan hệ ngang)

3.3.1.1. Quan hệ giữa vợ với chồng trước Đổi mới

Giống với nhiều dân tộc ở Việt Nam có truyền thống phụ quyền, trong gia đình truyền thống của người Dao Quần Trắng, mối quan hệ này không được coi là mối quan hệ chủ đạo. Bởi lẽ, mục tiêu của hôn nhân chủ yếu là sinh con đẻ cái để duy trì nòi giống và sản sinh ra nguồn nhân lực mới. Vì vậy, vai trò được mong đợi của người phụ nữ là sinh đẻ (đẻ càng nhiều càng tốt), nuôi con và đảm nhiệm các công việc nội trợ trong gia đình.

Trong xã hội của nhóm Dao Quần Trắng trước Đổi mới, tính chất phụ quyền gia trưởng được thể hiện khá rò. Trong gia đình, quyền hành nằm trong tay người chồng, người chồng được coi là trụ cột, người sở hữu mọi tài sản của gia đình. Người vợ ở vị trí phụ thuộc và thường tuân theo các quyết định của chồng từ các công việc nhỏ đến các công việc lớn như tang ma, cưới xin, dựng nhà. Người chồng cũng là chủ gia đình đại diện cho gia đình quan hệ với xã hội. Tuy nhiên, không thể coi đây là sự chuyên quyền, độc đoán, bởi lẽ mọi việc của gia đình thường được đưa ra bàn bạc giữa vợ chồng và những người lớn tuổi.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 141 trang tài liệu này.

Một đặc điểm nổi bật trong mối quan hệ vợ chồng của người Dao Quần Trắng là vợ chồng luôn hòa thuận, ít xảy ra cãi cọ nhau và đặc biệt là hiếm xảy ra bạo lực của chồng đối với vợ. Mặc dù các cuộc hôn nhân chủ yếu là do sự sắp đặt của bố mẹ nhưng ly hôn rất hiếm khi xảy ra.

3.3.1.2. Biến đổi trong quan hệ giữa vợ và chồng

Từ sau Đổi mới đến nay, mối quan hệ vợ chồng của người Dao Quần Trắng đã có sự thay đổi. Mục tiêu của hôn nhân không chỉ dừng lại ở việc duy trì nòi giống mà còn thỏa mãn các nhu cầu về tâm lý, tình cảm. Hôn nhân dựa trên tình yêu (hay chí ít thì cũng dựa trên sự tìm hiểu và lựa chọn) vì vậy địa vị của người vợ so với chồng đã có sự cải thiện. Tính chất phụ quyền gia trưởng trong gia đình đã hạn chế, quyền bình đẳng vợ chồng đã được tôn trọng. Ngày nay, người vợ không còn bị coi là cái “máy đẻ”, người nội trợ của gia đình nhà chồng nữa.

Về mặt hình thức, thường người chồng vẫn là chủ gia đình (100% đứng tên chủ hộ là đàn ông), vẫn thường đứng tên các tài sản trong gia đình và thường vẫn là người ra quyết định. Tuy nhiên, trên thực tế tất cả mọi quyết định đều dựa trên cơ sở bàn bạc thống nhất giữa vợ và chồng. Sau đây là một số ý kiến xung quanh vấn đề này.

“Tôi vẫn là chủ gia đình và vẫn là người quyết định các công việc lớn. Tuy nhiên, trước khi quyết định thì cả nhà đều tập trung bàn bạc, có nhiều người góp ý vẫn hơn” (T.V.K, nam, 46 tuổi).

“Em đứng tên chủ hộ, sổ đỏ và xe máy, nhưng thực tế những thứ đó là của chung cả nhà chứ của riêng em đâu. Có việc gì thì hai vợ chồng cũng nói chuyện với nhau chứ một mình làm thế nào được” (B.V.H, nam, 28 tuổi).

3.3.2. Trong quan hệ giữa các thế hệ (quan hệ dọc)

3.3.2.1. Quan hệ giữa các thế hệ trước Đổi mới

Nếu như quan hệ vợ chồng là mối quan hệ cơ bản theo chiều ngang thì quan hệ giữa các thế hệ là mối quan hệ cơ bản theo chiều dọc. Trong quan hệ giữa các thế hệ trong gia đình thì quan hệ giữa cha mẹ với con cái là quan hệ chủ yếu nhất, bên cạnh đó là quan hệ giữa ông bà với con cháu.

Trong xã hội của người Dao Quần Trắng trước Đổi mới, mọi việc trong gia đình chủ yếu do cha mẹ sắp đặt và quyết định, con cái là người thụ động phục tùng. Cha mẹ không chỉ quyết định hôn nhân của con cái mà còn quyết định cả việc ly hôn (mặc dù ly hôn rất ít xảy ra). Trở lại vấn đề quyền quyết định hôn nhân trong gia đình truyền thống, chúng ta thấy có tới 82% dung lượng mẫu trả lời là hôn nhân do cha mẹ quyết định, trong đó có tới 52% là cha mẹ quyết định hoàn toàn.

Ngoài việc sắp đặt và quyết định hôn nhân của con cái, cha mẹ còn quyết định cả việc phân chia tài sản, học tập và nghề nghiệp cho con. Trong xã hội truyền thống, con gái thường không được chia tài sản của bố mẹ mà quyền thừa kế thuộc về con trai. Nếu gia đình không có con trai sẽ chọn một người con rể để thừa kế với điều kiện người con rể phải ở lại nhà của bố mẹ vợ, phải có trách nhiệm phụng dưỡng bố mẹ vợ và phải đổi họ sang họ vợ (lấy rể đời).

Một đặc trưng trong quan hệ giữa cha mẹ và con cái của đồng bào Dao Quần Trắng là quan hệ giữa bố chồng với con dâu. Bố chồng không được vào nơi ở của con dâu, không sử dụng chung đồ dung với con dâu, không ngồi ăn, uống nước cùng với con dâu và ngược lại. Trong sinh hoạt hàng ngày, con dâu và bố chồng rất ít nói chuyện trừ khi có sự phân công công việc và có gì cần dạy bảo. Những tập tục trên đã gây sự “xa cách” trong mối quan hệ giữa bố chồng với con dâu và ảnh hưởng không nhỏ đến sinh hoạt cũng như trong các hoạt động hàng ngày.

Nếu như trong quan hệ giữa bố chồng với dâu có sự “xa cách” thì trong quan hệ giữa mẹ chồng và con dâu lại có sự gần gũi. Các bà mẹ chồng thường coi con dâu như con gái, họ thường hướng dẫn để con dâu thực hiện tốt các nền nếp và gia phong của nhà chồng. Mẹ chồng và con dâu cùng đảm đương các công việc của nhà và cùng chăm sóc con cháu. Con dâu không bao giờ được cãi lại mẹ chồng và phải có trách nhiệm chăm sóc mẹ chồng như mẹ đẻ.

Như ở phần trước chúng tôi đã đề cập tới, đồng bào Dao Quần Trắng có tục “lấy rể”. Trước khi đưa vợ về nhà mình, người con trai thường phải đi làm rể từ ba đến bốn năm. Vì vậy, một đặc trưng trong quan hệ gia đình của đồng bào Dao Quần Trắng là quan hệ giữa bố mẹ vợ với con rể. Trong thời gian làm rể, con rể được coi là một thành viên chính thức của gia đình, cùng sinh hoạt và làm việc như mọi thành viên khác. Trong thời gian này, người con rể phải tuân theo mọi sự phân công, sắp đặt và quyết định của bố mẹ vợ. Để tỏ rò là một người con tốt, chàng rể thường gánh vác những công việc nặng nhọc trong gia đình, sống hòa thuận cùng mọi thành viên khác nên thường được mọi người quý trọng.

Trong những gia đình có ba, bốn thế hệ, ngoài mối quan hệ giữa cha mẹ với con cái còn có mối quan hệ giữa các cháu với thế hệ ông bà. Trong gia đình truyền thống của người Dao Quần Trắng, ông bà khi về già thường ở với con cháu (với con trai trưởng hoặc con trai út). Tuy không còn sức khỏe để làm các công việc nặng nhọc nhưng họ vẫn đỡ đần con cháu trong các việc như đọn dẹp nhà cửa, trông cháu và một số công việc nhẹ nhàng khác. Nét đẹp trong gia đình

truyền thống người Dao Quần Trắng là con cháu rất tôn trọng ông bà, quan tâm chăm sóc, phụng dưỡng và biết nghe lời.

3.3.2.2. Biến đổi quan hệ giữa các thế hệ

Từ khi Đổi mới đến nay, mối quan hệ giữa các thế hệ trong gia đình vẫn còn gìn giữ được nhiều giá trị tốt đẹp nhưng cũng đã có sự biến đổi nhất định. Con cái vẫn kính yêu, tôn trọng và nghe lời ông bà cha mẹ nhưng đã có sự độc lập nhất định, ông bà, cha mẹ cũng tôn trọng ý kiến và sự độc lập của con cái.

Ít còn hiện tượng cha mẹ sắp đặt và quyết định hoàn toàn việc hôn nhân của con cái như trước đây nữa nhưng không vì thế mà con cái không tôn trọng ý kiến của cha mẹ. Một ví dụ thực tế về quyền quyết định hôn nhân đã chứng minh điều này. Kết quả điều tra thực tế trong mẫu cho thấy, chỉ còn có 4% trả lời là do cha mẹ quyết định hoàn toàn, 14% do cha mẹ quyết định nhưng có hỏi ý kiến của con cái, 76% là do con cái quyết định nhưng có hỏi ý kiến bố mẹ và 6% là do con cái quyết định hoàn toàn. Ngoài quyền quyết định hôn nhân, các quyết định khác như định hướng nghề nghiệp của con cái cũng được tôn trọng.

Bên cạnh quyền quyết định hôn nhân, việc phân chia tài sản cho con cái cũng đã có những biến đổi, đặc biệt đối với con gái. Từ năm 1986 tới nay, chính quyền đã hoàn thành việc giao đất, giao rừng và giao ruộng cho các hộ gia đình. Những người con gái khi đi lấy chồng gần nhà bố mẹ đẻ đã được bố mẹ trao lại hoặc được quyền canh tác và thu hoạch trên phần đất tiêu chuẩn của họ. Tùy vào hoàn cảnh gia đình mà người con gái đi lấy chồng được cho số tài sản như thế nào, thậm chí có vài gia đình đã chia cho con gái cả đất để làm nhà.

“Tôi có 6 đứa con, ba trai ba gái. Hiện nay chúng nó đã xây dựng gia đình cả rồi. Thằng út đang ở cùng với tôi, hai anh trai nó tôi đã làm nhà cho ra ở riêng. Ba đứa con gái đi lấy chồng thì hai đứa gia đình đất rộng không phải cho, còn cô con gái thứ nhà chồng nó có ít đất, tôi cho nó nửa quả đổi bên kia vừa làm nhà vừa để làm nương. Còn tiền làm nhà thì tôi không có, chặt thêm cho chúng nó mấy cây gỗ thôi”. (B.V.Q, nam, 65 tuổi).

“Chồng em ở nhà em làm rể hai năm, khi chuyển về bên nhà chồng, bố mẹ em làm thủ tục chuyển luôn phần đất của em về bên nhà anh ấy. Bố mẹ em cũng bảo khi nào chúng mày làm nhà ra ở riêng thì bố mẹ sẽ cho thêm ít tiền và gỗ” (Đ.T.H, nữ, 23 tuổi).

Như vậy, có thể thấy được rằng trong gia đình của người Do Quần Trắng hiện nay, mặc dù chưa bằng con trai nhưng quyền lợi kinh tế của người con gái qua việc phân chia tài sản đã được quan tâm ở mức nhất định.

Mối quan hệ của bố chồng và con dâu cũng đã có sự biến đổi, giữa con dâu

và bố chồng không còn nhiều kiêng kị như ngày xưa nữa. Con dâu có thể ăn cùng mâm, uống nước nơi tiếp khách, thoải mái trao đổi cùng bố chồng và giặt giũ đồ cho bố. Tuy nhiên, trong mối quan hệ này cũng có sự khác biệt ở độ tuổi. Quan sát thực tế tai địa bàn cho thấy: Đối với những phụ nữ lớn tuổi họ thường giữ kẽ hơn còn đối với những người ít tuổi thì có xu thế thoải mái hơn.

“Nhà chị đông người, ăn cơm thường dọn làm hai mâm. Một mâm con trai, một mâm con gái. Những ngày thường thì hai mâm dọn cùng một chỗ ăn cho vui, nhưng những hôm có khách lạ thì mâm con gái và trẻ con thường dọn ra chỗ khác. Chỉ có con trai mới ngồi tiếp khách. Bố chị muốn như vậy” (L.T.T, nữ, 47 tuổi).

“Vợ chồng em ở với bố mẹ, bố em hay đi làm thuê nên cũng rất thoải mái, bố em cũng bảo bây giờ tân tiến rồi, không phải kiêng kị như ngày xưa nữa”. (T.H.H, nữ, 21 tuổi).

Mối quan hệ của người cao tuổi với con cháu hiện nay ở cộng đồng Dao Quần Trắng không có nhiều thay đổi, người già vẫn ở cùng con cháu và giúp đỡ con cháu các công việc nhẹ, ngược lại con cháu vẫn tôn trọng và phụng đưỡng ông bà, cha mẹ. Quan sát những gia đình người Dao Quần Trắng trên địa bàn không thấy có trường hợp người già ra ở riêng và không bị con cháu ngược đãi.

Thông qua việc phân tích, so sánh các số liệu từ đợt khảo sát điền dã tại địa bàn nghiên cứu, chúng tôi thấy rằng: Từ sau Đổi mới đến nay, cấu trúc, chức năng và mối quan hệ gia đình người Dao Quần Trắng đã có sự biến đổi trên nhiều khía cạnh. Trong bước chuyển đổi này, đã xuất hiện nhiều yếu tố mới trong cấu trúc, chức năng và mối quan hệ gia đình, nhưng về cơ bản, gia đình người Dao Quần Trắng vẫn nằm trong khung cảnh văn hóa truyền thống của tộc người. Bên cạnh các yếu tố lạc hậu dần bị xóa bỏ, các yếu tố tiến bộ được tiếp nhận, các giá trị tốt đẹp vẫn được bảo lưu trong đời sống gia đình.

3.4. Tác động của biến đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình đến đời sống gia đình và xã hội

Sự biến đổi cấu trúc, chức năng và mối quan hệ gia đình người Dao Quần Trắng ở Tân Hương từ sau Đổi mới đã có những tác động nhất định đời sống của gia đình cũng như xã hội. Sự tác động đó biểu hiện trên các khía cạnh sau:

Một là, số con của các cặp vợ chồng giảm đi đã tạo điều kiện cho cho các cặp vợ chồng có nhiều thời gian hơn để phát triển kinh tế, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho gia đình. Đặc biệt là người phụ nữ, họ có thời gian để tham gia vào các công việc tạo thu nhập, chăm lo cho chính bản thân và gia đình nhiều hơn. Bên cạnh đó, ít con còn là điều kiện để đầu tư cho con cái tốt hơn,

đặc biệt là đầu tư cho ăn học, bớt đi gánh nặng xã xội cho việc xóa mù chữ và phổ cập giáo dục. Dưới đây là một số ý kiến trích ra từ các cuộc phỏng vấn sâu:

“Tôi sinh được 6 đứa, lúc chúng nó còn bé vợ chồng tôi vất vả lắm, ông ấy vừa phải đi làm vừa phải ra hồ bắt cá để lấy cái cho chúng nó ăn. Nhiều lần đẻ tôi chỉ nghỉ hơn chục ngày là đã phải đi làm. Các con cũng vất vả, phải đi làm từ bé. Cơm ăn còn chẳng đủ lấy đâu tiền mà đi học nhiều”. (L.T. L, nữ, 53 tuổi). “Vợ chồng em có hai đứa thôi, một đứa mẫu giáo còn một đứa cấp 1, bọn

em cố gắng để dành để cho chúng nó đi học chứ học ít như bọn em khổ lắm” (B.V.Đ, nam, 27 tuổi).

“Tuy vẫn còn trẻ em bỏ học sớm nhưng về cơ bản các gia đình đã chủ động cho con tới trường nên chúng tôi cũng không phải vất vả đi vận động như ngày xưa nữa”(N.H.V, nữ, 42 tuổi – giáo viên).

Hai là, quy mô gia đình nhỏ và ít thế hệ đã giúp cho các gia đình, đặc biệt là gia đình trẻ tự chủ hơn trong phát triển kinh tế. Quy mô gia đình nhỏ, ít con đã thúc đẩy sự bình đẳng, dân chủ trong đời sống vợ chồng, tình cảm riêng tư của vợ chồng được coi trọng hơn, các cặp vợ chồng cũng có điều kiện để chăm lo đến nhau hơn.. Người phụ nữ đã được bình đẳng hơn, họ không chỉ tham gia vào sản xuất và phát triển kinh tế mà còn có ý kiến đóng góp và quyết định nhiều công việc. Nhiều cặp vợ chồng trẻ tách ra ở riêng sớm cũng đã tránh được những va chạm trong quan hệ giữa các thế hệ trong gia đình.

Ba là, quyền quyết định hôn nhân đã thuộc về những người trong cuộc, nam nữ đã được tự do tìm hiểu, yêu thương và lựa chọn bạn đời của mình trên cơ sở tham khảo ý kiến của cha mẹ và những người thân. Bên cạnh đó, tuổi kết hôn được nâng cao là điều kiện cho nam nữ có nhiều thời gian hơn để tham gia vào các công tác xã hội nhằm năng cao nhận thức, hoàn thiện bản thân cả thể chất, tinh thần đến tâm lý để bước vào cuộc sống vợ chồng. Trong những năm gần đây, trên địa bàn xã không còn hiện tượng một số học sinh bỏ học để lấy vợ, lấy chồng nữa. Những ý kiến sau đã góp phần chứng minh điều này.

“Cả 5 thôn người Dao hiện nay đều có chi đoàn thanh niên, họ thường xuyên tham gia vào các hoạt động xã hội như biểu diễn văn nghệ quần chúng, tuyên truyền vận động vệ sinh, chăm sóc sức khỏe sinh sản và kế hoạch hóa gia đình...Hoạt động đoàn được đẩy mạnh góp phần làm cho thanh niên hạn chế kết hôn dưới tuổi quy định”. (Đ.V, H, nam, 29 tuổi – BCH Đoàn xã Tân Hương).

“Bây giờ thanh niên người Dao chúng em cũng ít lấy vợ, lấy chồng sớm rồi. Xây dựng gia đình sớm không có thời gian vui chơi bạn bè. Bố mẹ em cũng

giục lấy vợ rồi nhưng em muốn đi làm mấy năm nữa để mua xe máy và để dành ít tiền”. (B.V.C, nam, 22 tuổi).

Bên cạnh những mặt tích cực nêu trên, biến đổi cấu trúc, chức năng và mối quan hệ gia đình cũng có những tác động tiêu cực như thời gian dành cho con cái của các bậc phụ huynh cũng không nhiều vì họ còn mải đi làm để kiếm tiền, với những cặp vợ chồng tách ra ở riêng sớm sẽ liên quan đến vấn đề nuôi dạy, trao truyền kiến thức và kinh nghiệm cho trẻ nhỏ mà trước đây việc này thường được chia sẻ bởi ông bà và những người thân khác trong gia đình. Bên cạnh đó, quy mô gia đình nhỏ, ít con làm cho gia đình thiếu nguồn lao động khó khăn cho sản xuất nông nghiệp.

Như vậy, sự biến đổi cấu trúc, chức năng và mối quan hệ gia đình đã tác động đến đời sống gia đình và xã hội trên cả hai mặt tích cực và tiêu cực. Những tác động này là vấn đề đặt ra đối với việc quản lý xã hội và cần có sự nghiên cứu và nhận thức một cách đầy đủ.

Tiểu kết chương 3

Từ Đổi mới đến nay, gia đình người Dao Quần Trắng đã và đang diễn ra sự biến đổi mạnh mẽ trên các phương diện từ cấu trúc, chức năng đến mối quan hệ trong gia đình.

Trước hết là biến đổi cấu trúc gia đình. Sự biến đổi này diễn ra theo xu hướng quy mô gia đình nhỏ, ít con ngày càng tăng lên, quyền quyết định hôn nhân đã thuộc về nhưng người trong cuộc, không gian địa lý của sự kết hôn được mở rộng, tuổi kết hôn dần được nâng cao. Tuy vẫn tồn tại các gia đình ba, bốn thế hệ, nhưng xu hướng hạt nhân hóa gia đình ngày càng tăng lên.

Thứ hai là biến đổi các chức năng của gia đình. Các chức năng của gia đình từ chức năng sinh đẻ, chức năng kinh tế đến chức năng giáo dục vẫn là những chức năng cơ bản của gia đình nhưng trong từng chức năng có sự biến đổi cho phù hợp với môi trường xã hội mới.

Thứ ba là biến đổi mối quan hệ trong gia đình. Nếu như trong xã hội truyền thống của đồng bào Dao Quần Trắng, người chồng, người cha là chủ gia đình, vợ con đều phải tuân thủ mọi sự sắp đặt của người chủ gia đình, thì hiện nay, các mối quan hệ trong gia đình cũng có sự biến đổi mạnh mẽ, quyền bình đẳng giữa vợ và chồng, của con cái đối với cha mẹ và thế hệ ông bà được mở rộng

hơn. Các quyết định trong gia đình đều được bàn bạc thống nhất giữa các thành viên.

Sự biến đổi này do nhiều nguyên nhân, trong đó có các nguyên nhân chính là do đời sống vật chất, tinh thần đã được cải thiện, nhận thức của đồng bào được nâng lên và do tác động từ các chính sách của Đảng và Nhà nước. Những biến đổi này, đến lượt nó lại có những tác động trở lại đến chính đời sống gia đình và xã hội trên cả hai chiều hướng tích cực và tiêu cực.

Sự biến đổi trong cấu trúc, chức năng và mối quan hệ của gia đình không tách khỏi các yếu tố truyền thống mà là sự kế thừa, tiếp nối của các giá trị truyền thống để điều chỉnh, thích nghi với hoàn cảnh của xã hội mới.