Các Nhóm Giải Pháp Nhằm Bảo Vệ Hiệu Quả Quyền Và Lợi Ích Hợp Pháp Của

Cải cách tư pháp, trong đó có tư pháp hình sự được khởi động mạnh mẽ từ những năm đầu tiên của thế kỷ 21 với những văn kiện chính trị chủ đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam như Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02 tháng 11 năm 2002 của Bộ Chính trị BCHTW Đảng Cộng sản Việt Nam: “Về một số nhiệm vụ cấp bách cải cách tư pháp trong thời gian tới”; Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24 tháng 5 năm 2005 của Bộ Chính trị “Về chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020”; Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ Chính trị BCHTW Đảng Cộng sản Việt Nam: “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”. Cải cách tư pháp được tiếp tục khẳng định trong Cương lĩnh xây dựng và phát triển đất nước trong thời kỳ quá độ (được bổ sung, phát triển năm 2011) và trong các văn kiện đại hội lần thứ XI gần đây nhất của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Quá trình thi hành BLTTHS 2003 cho thấy về cơ bản hoạt động tố

tụng điều tra, truy tố, xét xử nói chung và hoạt động điều tra, truy tố, xét xử đối với NCTN nói riêng hiện nay còn theo nếp cũ, nhiều thủ tục còn rườm rà, phức tạp chưa kịp thời đổi mới tư duy để thuận lợi cho việc áp dụng, quá trình tố tụng diễn ra còn chậm chạp, kéo dài và chưa tiết kiệm về thời gian và nhân lực, vật lực. Vì vậy, để góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu cải cách

tư pháp được ghi trong Nghị

quyết số

49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ

Chính trị là xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý… thì việc khẩn trương triển khai nghiên cứu sửa đổi BLTTHS năm 2003 (trong đó có nội dung sửa đổi chương XXXII - thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên) nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác tư pháp thời gian tới là cấp thiết. Việc sửa đổi toàn diện BLTTHS nói chung và chương về thủ tục tố tụng đối với NCTN nói riêng cần phải quán triệt 5 quan điểm cơ bản sau đây:

Thứ nhất, phải quán triệt và thể chế hoá các Nghị quyết của Đảng về chiến lược cải cách tư pháp, nhất là Nghị quyết số 08, 49 và Kết luận số 79 ngày 28/7/2010 của Bộ Chính trị, đáp ứng yêu cầu của cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm trong tình hình mới;

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 195 trang tài liệu này.

Thứ hai, việc sửa đổi Bộ luật phải tập trung giải quyết những vấn đề bức xúc, phức tạp nhất của TTHS trên nền tảng của cải cách tư pháp; đồng thời, việc sửa đổi Bộ luật phải gắn liền với những thay đổi các chế định về tội phạm và hình phạt trong BLHS theo yêu cầu: bảo đảm đường lối điều tra, truy tố và xét xử tập trung đấu tranh với các loại tội phạm nghiêm trọng, phức tạp; hạn chế việc tạm giam, đề cao tính nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong việc xử lý người phạm tội và phòng ngừa tội phạm.

Thứ ba, cải cách mạnh mẽ các thủ tục tố tụng theo hướng dân chủ, bình đẳng, công khai, minh bạch, chặt chẽ, thuận tiện, bảo đảm sự tham gia và giám sát của nhân dân đối với hoạt động tư pháp; Bảo đảm tranh tụng và nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp; Hoàn thiện cơ chế bảo đảm để luật sư thực hiện tốt việc tranh tụng tại phiên tòa.

Thứ tư, phải bảo đảm tốt hơn các quyền tự do, dân chủ của công dân, quyền con người, quyền trẻ em…. đã được quy định trong Hiến pháp, các văn bản luật trong nước và các Công ước, Quy tắc quốc tế mà Việt Nam đã gia nhập và phê chuẩn.

Thứ năm, việc sửa đổi Bộ luật được tiến hành trên sở tổng kết những vướng mắc trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự; có kế thừa truyền thống pháp lý và tham khảo kinh nghiệm pháp luật tố tụng tiên tiến của các nước; gắn với việc đổi mới mô hình tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp theo hướng độc lập trên cơ sở đề cao pháp luật và

thực hiện đầy đủ nguyên tắc giám sát, cân bằng quyền lực nhằm chống lạm quyền, đồng thời phát huy cao độ tính chủ động của mỗi cơ quan tố tụng.

Trên tinh thần những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta như trên, việc sửa đổi và hoàn thiện những quy định của BLTTHS nói chung và chương XXXII về thủ tục đặc biệt đối với NCTNPT nói riêng là một việc làm cần thiết trong xu thế hội nhập quốc tế sâu sắc và quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân.

4.2. CÁC NHÓM GIẢI PHÁP NHẰM BẢO VỆ HIỆU QUẢ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

4.2.1. Giải pháp về tăng cường thể chế

Các chuẩn mực quốc tế về tư pháp người chưa thành niên kêu gọi các quốc gia thiết lập hệ thống tư pháp riêng cho đối tượng dưới 18 tuổi so với hệ thống của người trưởng thành nhằm đảm bảo việc bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên vi phạm pháp luật hình sự. Theo CƯQTE, một hệ thống riêng như vậy cần bao gồm “luật pháp, thủ tục, các cơ quan, và thể chế áp dụng riêng cho trẻ em” [20]. Ngoài ra, Quy tắc Bắc Kinh cũng nêu rõ “cần

nỗ lực thiết lập trên vùng lãnh thổ thuộc quyền tài phán quốc gia một hệ

thống luật pháp, quy tắc, và điều khoản áp dụng riêng cho người chưa thành niên, cũng như các thiết chế và cơ quan được giao đảm trách nhiệm vụ quản lý tư pháp người chưa thành niên” [68], bao gồm hệ thống Tòa án và các đơn vị chuyên trách trong cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và đội ngũ cảnh sát,

kiểm sát viên, Thẩm phán, cũng như

xây dựng đội ngũ luật sư

bào chữa

chuyên trách đại diện cho người chưa thành niên tham gia tố tụng [116]. Bình luận chung số 10 của UB Quyền trẻ em, đoạn 10 giải thích và kêu gọi xây

dựng hệ thống tư pháp riêng cho người chưa thành niên: “Trẻ em khác với

người lớn về sự phát triển tâm lý và thể chất, nhu cầu về học hành và tình cảm. Sự khác biệt này tạo cơ sở cho việc quy định năng lực hình sự của trẻ

em thấp hơn so với người lớn. Những sự khác biệt này và sự khác biệt khác là lý do cần phải tách hệ thống tư pháp người chưa thành niên và cần phải có biện pháp đối xử khác với trẻ em”.

Một số quốc gia trên thế giới như Nhật Bản, Pháp, Đức đã ban hành một đạo luật riêng về người chưa thành niên vi phạm pháp luật hình sự còn Việt Nam có một chương riêng quy định thủ tục tố tụng điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án áp dụng đối với các đối tượng là người chưa thành niên. Tuy chưa quy định về toà án người chưa thành niên, nhưng BLTTHS đã có một số quy định đặc biệt trong thủ tục xét xử các vụ án người chưa thành niên.

Trong thực tiễn thi hành pháp luật, các cán bộ tư pháp cho biết họ

thường gặp khó khăn trong việc áp dụng một số quy định cụ thể của Bộ luật Tố tụng hình sự do thiếu các nguồn lực con người và tài chính.

Tác giả cho rằng, việc thiết lập một đạo luật riêng về tư pháp người chưa thành niên sẽ đảm bảo rằng các chuẩn mực trong khuôn khổ quốc tế được thể hiện đầy đủ trong các điều khoản của hệ thống tư pháp người chưa

thành niên. Tuy nhiên, việc xây dựng một đạo luật chuyên biệt như vậy

không phải là dễ dàng. Nhiều quốc gia thuộc hệ thống pháp luật dân sự cũng chỉ quy định vấn đề tư pháp người chưa thành niên trong một chương riêng trong Bộ luật Hình sự. Do vậy, thay vì xây dựng một đạo luật riêng về tư pháp người chưa thành niên, có thể sửa đổi, bổ sung một số quy định mang tính nguyên tắc ở Phần những quy định chung về xử lý vụ án có người chưa thành niên tham gia tố tụng để làm cơ sở nền tảng cơ bản sửa đổi những quy định cụ thể trong các giai đoạn tố tụng của quá trình giải quyết vụ án; đồng thời hoàn thiện Chương 10 của Bộ luật Hình sự và Chương 32 của Bộ luật Tố tụng hình sự để bảo đảm rằng nội dung của hai chương là đảm bảo đầy đủ, có tính khả thi trong thực tiễn áp dụng và phù hợp với các chuẩn mực quốc tế.

Hướng sửa đổi Chương 32, trước hết là quy định thủ

tục tố

tụng

chuyên biệt, đặc thù trong giải quyết vụ án hình sự có người chưa thành niên

tham gia. Theo đó, phạm vi áp dụng, gồm tất cả người chưa thành niên tham gia tố tụng, bao gồm người chưa thành niên phạm tội và người chưa thành niên là người nạn nhân, nhân chứng của tội phạm.

Về thủ tục tố tụng người chưa thành niên, hướng sửa đổi sẽ có ba nội dung, tương đương 3 Mục: 1) quy định nguyên tắc chung về xử lý vụ án có người chưa thành niên tham gia tố tụng; 2) quy định về thủ tục tố tụng người chưa thành niên phạm tội; 3) quy định thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên là bị hại, nhân chứng trong vụ án hình sự

Những người chưa thành niên tham gia tố tụng với tư cách khác như nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan cũng có những sửa đổi để đảm bảo lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên. Tuy nhiên do địa vị pháp lý và các hoạt động tham gia tố tụng hình sự của đối tượng này không phổ biến, đồng thời thường không liên quan, ảnh

hưởng nghiêm trọng đến tính mạng, sức khỏe và quyền cơ bản khác của

người chưa thành niên nên nội dung sửa đổi đối với các đối tượng này không nhiều, do đó sẽ quy định ở Phần những quy định chung là phù hợp hơn với kết cấu của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành.

Cụ thể, tác giả xin đề xuất một số phương hướng sửa đổi, bổ sung để hoàn thiện các quy định về thủ tục điều tra, truy tố, xét xử người chưa thành niên phạm tội trong BLTTHS năm 2003 như sau:

4.2.1.1. Bổ sung những vấn đề mang tính nguyên tắc

Nguyên tắc chung khi tiến hành tố tụng đối với người chưa thành niên là những vấn đề chung cần tiếp cận, xử lý khi giải quyết vụ án có người chưa thành niên tham gia.

Như phần trên đã trình bày, Công ước quyền trẻ em và các Văn kiện quốc tế khác đều yêu cầu pháp luật quốc gia cần đảm bảo các nguyên tắc chung, cơ bản nhất để bảo vệ quyền trẻ em trong tố tụng hình sự, trong đó nguyên tắc đầu tiên quan trọng nhất là “đảm bảo lợi ích tốt nhất của trẻ em”.

Nghiên cứu quy định pháp luật quốc tế cho thấy, một trong những

nguyên tắc quan trọng nhất đối với một hệ thống tư pháp người chưa thành niên là “Trong tất cả mọi hành động liên quan đến trẻ em, dù do các cơ quan phúc lợi xã hội công cộng hay tư nhân, toà án, các cơ quan hành chính hay cơ quan lập pháp tiến hành thì lợi ích tốt nhất của trẻ em phải là mối quan tâm

hàng đầu” [20]. Quy tắc Bắc Kinh, được xây dựng trước CƯQTE, nêu rõ

nguyên tắc lợi ích của trẻ em trong Quy tắc 14.2: “thủ tục tố tụng phải thúc đẩy lợi ích tốt nhất của người chưa thành niên và sẽ được tiến hành trong không khí thấu hiểu, cho phép người chưa thành niên tham gia vào và bày tỏ ý kiến một cách tự do”. Quy tắc này sau đó đã được khẳng định tại Điều 3 của CƯQTE, theo đó quy định những lợi ích tốt nhất của trẻ em sẽ được xem xét đầu tiên trong tất cả các hành động liên quan đến trẻ em chứ không chỉ giới hạn trong việc quản lý tư pháp người chưa thành niên. Ủy ban Quyền trẻ em cũng đưa ra khuyến nghị các quốc gia thành viên khi đưa ra những quyết định trong bối cảnh quản lý tư pháp người chưa thành niên, cần cân nhắc trước hết đến lợi ích tốt nhất của trẻ em, đảm bảo tuân thủ nguyên tắc lợi ích tốt nhất của trẻ, theo đó “Việc bảo đảm lợi ích tốt nhất của trẻ em có nghĩa là chẳng hạn khi xử lý những trường hợp trẻ em vi phạm pháp luật, cần ưu tiên các mục tiêu phục hồi, giáo dục hơn là những mục tiêu truyền thống của tư pháp hình sự là trấn áp/trừng phạt. Việc này có thể được thực hiện đồng thời với việc quan tâm đến việc bảo đảm sự an toàn của cộng đồng một cách hiệu quả” [116].

Bộ luật Tố tụng hình sự của Việt Nam chưa có điều khoản nào quy định rõ nguyên tắc khi giải quyết các vụ án liên quan đến người chưa thành niên trong tố tụng hình sự “phải cân nhắc để đảm bảo lợi ích tốt nhất của trẻ em”. Điều 69 của Bộ luật Hình sự quy định nguyên tắc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội là chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội, nhưng trong thực tiễn, không phải lúc nào nguyên tắc lợi ích tốt nhất của trẻ em cũng

được coi là mối quan tâm hàng đầu, vẫn còn những người tiến hành tố tụng chưa quán triệt triệt để nguyên tắc này trong quá trình xử lý các vụ án liên quan đến trẻ em.

Để thể hiện rõ những quan điểm và tư tưởng trên đây, tác giả kiến nghị bổ sung vào Phần thứ nhất - Những quy định chung, Chương II - Những nguyên tắc cơ bản của BLTTHS năm 2003 một Điều luật mới trong đó quy định các nội dung mang tính nguyên tắc của việc điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự liên quan người chưa thành niên, trên cơ sở kế thừa quy định của TTLT số 01/2011/TTLT-VKSTC-TANDTC-BCA-BTP-BLĐTBXH của Viện

kiểm sát nhân dân tối cao - Tòa án nhân dân tối cao - Bộ Công an - Bộ Tư

pháp - Bộ

Lao động, Thương binh và Xã hội

ngày 12/7/2011. Trên cơ sở

nguyên tắc chung này, sẽ định hướng tiếp theo các định chế cụ thể nhằm bảo vệ quyền của người chưa thành niên. Đây là cơ sở pháp lý cơ bản nhất cho người tiến hành tố tụng xem xét, cân nhắc khi ra các quyết định xử lý vụ án có người chưa thành niên tham gia. Cụ thể, đề nghị bổ sung:

Điều… (mới). Tiến hành tố tụng đối với người chưa thành niên

“1. Mọi hoạt động tố tụng hình sự tiến hành đối với người tham gia tố tụng là người chưa thành niên phải bảo đảm tránh gây tổn hại về sức khỏe, tâm lý, danh dự, nhân phẩm và phải đảm bảo lợi ích hợp pháp tốt nhất cho họ.

2. Hoạt động tố tụng hình sự tiến hành đối với người chưa thành niên phải được thực hiện nhanh chóng, kịp thời, trong môi trường thân thiện.

3. Tôn trọng và bảo vệ sự riêng tư của người chưa thành niên. Các thông tin cá nhân của người chưa thành niên tham gia tố tụng phải được bảo đảm giữ bí mật. Việc công bố bất kỳ thông tin nào dẫn đến việc nhận dạng được người chưa thành niên phạm tội đều bị cấm trừ khi có quyết định của các cơ quan có thẩm quyền.

4. Người tiến hành tố tụng phải cân nhắc các biện pháp khác nhau cho các vụ án có liên quan đến người chưa thành niên, bảo đảm tôn trọng quyền

riêng tư, bảo vệ sức khỏe và tránh gây tổn hại cho những người chưa thành niên có liên quan.

3. Phát huy vai trò, trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, gia đình và cá nhân trong việc giám sát, giáo dục người chưa thành niên phạm tội, giúp đỡ người chưa thành niên phạm tội sửa chữa sai lầm và trở thành người có ích cho gia đình và xã hội”.

4.2.1.2. Sửa đổi các quy định về chưa thành niên

điều tra, truy tố, xét xử

người

Để khắc phục những vướng mắc, bất cập nảy sinh trong nhận thức và áp dụng các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội, đáp ứng yêu cầu bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự

và đường lối, chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh

phòng, chống tội phạm do người chưa thành niên thực hiện; tác giả xin đề xuất một số phương hướng sửa đổi, bổ sung để hoàn thiện các quy định về thủ tục điều tra, truy tố, xét xử người chưa thành niên phạm tội trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 như sau:

* Sửa đổi quy định về phạm vi áp dụng các quy định trong Chương XXXII về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên

Luật hiện hành chỉ quy định phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng đặc biệt đối với người chưa thành niên phạm tội. Để phù hợp với chuẩn mực pháp luật quốc tế, bảo vệ trước hết cần phải quan tâm tiến hành trong tố tụng hình sự phải là những người chưa thành niên bị tổn thương, bị thiệt hại bởi tội phạm và người làm chứng tội phạm là người chưa thành niên, theo đó cần sửa đổi phạm vi áp dụng tại Điều 301 BLTTHS bao gồm người chưa thành niên phạm tội, người làm chứng, người bị hại, người bị kết án là người chưa thành niên. Đồng thời để đảm bảo lợi ích cho người chưa thành niên cho đến độ tuổi được xác định, cần giải quyết vướng mắc thực tiễn của vụ án người chưa thành niên mà Bộ luật tố tụng hình sự không quy định cụ thể là trong