Giải Pháp Hoàn Thiện Mô Hình Tố Tụng Và Pháp Luật Về Bảo Đảm Thực Hiện

xứng đáng, trao cho mỗi người cái họ đáng hưởng”, hay đó là nghĩa vụ “hoàn lại, trả lại cho mọi người cái mà họ có quyền được hưởng”. Vì vậy, hầu hết các tư tưởng, học thuyết về công lý đều khẳng định chức năng to lớn của công lý là một “giá trị chung", là điểm “quy chiếu chung” của toàn xã hội trong việc phòng ngừa và giải quyết xung đột, duy trì sự hài hòa, ổn định, gắn kết và đồng thuận xã hội. Công lý và bảo vệ công lý được xác định là một trong những mục tiêu cơ bản của Chiến lược cải cách tư pháp của Việt Nam đến năm 2020 (Nghị quyết số 49- NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị). Cụ thể, Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã nêu rò việc: “Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao”. Cùng với đó, trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra những biện pháp nhằm đảm bảo cơ sở chính trị cho hoạt động cải cách tư pháp để từ đó xây dựng cơ quan tư pháp phải thật sự là chỗ dựa vững chắc trong hoạt động bảo vệ công lý và quyền con người cho nhân dân. Cụ thể, về mục đích và lộ trình thực hiện, Văn kiện xác định: “Tiếp tục đẩy mạnh việc thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp, xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, từng bước hiện đại; bảo vệ pháp luật, công lý, quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức và cá nhân. Phân định rành mạch thẩm quyền quản lý hành chính với trách nhiệm, quyền hạn tư pháp trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan tư pháp”.

Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, Hiến pháp năm 2013, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 giao cho các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là Tòa án thực hiện nhiệm vụ thiêng liêng là “bảo vệ công lý”. Đây là những quy định hoàn toàn phù hợp với chủ trương hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân và mục tiêu xây dựng một nền tư pháp vững mạnh “thật sự là chỗ dựa của nhân dân trong việc bảo vệ công lý, quyền con người” trong Chiến lược cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước ta thời gian tới. Để thực hiện mục tiêu của Chiến lược cải cách tư pháp, đòi hỏi chúng ta phải hoàn thiện hệ thống

pháp luật, trong đó có hệ thống pháp luật tố tụng hình sự cho phù hợp. Những tư tưởng, nguyên tắc pháp luật đã được cộng đồng quốc tế thừa nhận như là giá trị to lớn của văn minh nhân loại phải được ghi nhận trong pháp luật tố tụng hình sự nước ta. Chính vì vậy, việc ghi nhận và bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội là đòi hỏi tất yếu của luật tố tụng hình sự trong Nhà nước pháp quyền.

Có thể nhận định rằng, suy đoán vô tội là một nguyên tắc tiến bộ. Bảo đảm thực hiện nguyên tắc này là bảo vệ chính sách nhân đạo của pháp luật hình sự và lợi ích của người bị truy cứu trách nhiệm hình sự là khi cơ quan tố tụng không chứng minh được hành vi phạm tội thì phải suy đoán theo hướng ngược lại. Ngoài ra, nguyên tắc suy đoán vô tội cũng đặt ra yêu cầu cao hơn cho những người tiến hành tố tụng trong việc chứng minh tội phạm: Họ không thể làm sai mà vẫn áp đặt ý chí chủ quan của mình để kết tội nghi can. Hơn nữa, nguyên tắc này đảm bảo tính pháp chế trong Bộ luật Tố tụng hình sự, là nhân tố phát triển tính đúng đắn của lĩnh vực tố tụng hình sự.

4.2. Giải pháp hoàn thiện mô hình tố tụng và pháp luật về bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội

Suy đoán được hiểu là sự công nhận một vấn đề nào đó là đúng cho đến khi chứng minh được điều ngược lại. Trong pháp luật, là suy đoán pháp lý nên suy đoán vô tội là một quan điểm pháp lý coi một người không phải là người phạm tội khi người đó chưa bị Tòa án kết tội bằng bản án có hiệu lực pháp luật. Suy đoán vô tội thể hiện quan điểm của Nhà nước tôn trọng danh dự, nhân phẩm của con người, tôn trọng tính “bản thiện”, loại trừ định kiến, kết tội một chiều trong quá trình tố tụng. Do đó, để đảm bảo thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội trong pháp luật tố tụng hình sự cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự nói chung, các quy định về bảo đảm quyền được suy đoán vô tội nói riêng. Mặc dù, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã được sửa đổi, bổ sung rất cơ bản, đồng bộ, có căn cứ khoa học, đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong giai đoạn hiện nay, tuy nhiên, để đảm bảo thực hiện hiệu quả nguyên tắc suy đoán vô tội, chúng tôi cho rằng, cần tiếp tục nghiên cứu để bổ sung và hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự và một số quy định về bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội.

4.2.1. Hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự

Để bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội trong tố tụng hình sự Việt Nam, trước hết cần tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự phân chia các chủ thể tố tụng theo chức năng của tố tụng hình sự và tiếp tục tăng cường hơn nữa các yếu tố tranh tụng.

Như trên đã phân tích, mô hình tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay là mô hình tố tụng thẩm vấn có đan xen yếu tố tranh tụng, chưa có sự phân biệt rò ràng, rành mạch các chức năng của tố tụng là chức năng buộc tội, chức năng bào chữa và chức năng xét xử. Bộ luật tố tụng hình sự cũng thiết kế không theo chức năng này mà theo thẩm quyền của từng cơ quan trong quá trình tố tụng hình sự được phân chia thành các giai đoạn. Chính vì không có sự rành mạch về chức năng dẫn đến sự chồng lấn trong chức năng, ví dụ Toà án có chức năng buộc tội như trả hồ sơ để điều tra bổ sung, khởi tố vụ án hình sự. Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 đã cho thấy những sửa đổi, bổ sung quan trọng nhưng nhìn chung chưa cho thấy sự thay đổi về mô hình tố tụng. Tố tụng của chúng ta vẫn là tố tụng xét hỏi có cài đặt yếu tố tranh tụng bằng việc quy định nguyên tắc tranh tụng và bổ sung thêm các quy định nhằm tăng cường tranh tụng. Tuy nhiên, nhiều quy định, đặc biệt là quy định các quyền tố tụng của các chủ thể có trong mô hình tranh tụng được bổ sung nhưng thực tế cho thấy sự cài đặt này là không nhuần nhuyễn. Những quyền tố tụng, như quyền bào chữa, tranh tụng chỉ phát huy hiệu quả cao khi và chỉ khi nó được đặt trong mô hình tố tụng tranh tụng thực chất. Chính vì vậy tố tụng hình sự Việt Nam chứa đựng các yếu tố của tố tụng buộc tội. Quá trình tố tụng là quá trình buộc tội qua các giai đoạn, mức độ khác nhau và các chủ thể khác nhau để buộc tội. Do vậy mô hình tố tụng hình sự Việt Nam cần hoàn thiện theo hướng: Chức năng buộc tội thuộc về Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, chức năng gỡ tội thuộc về người bào chữa, người bị buộc tội, chức năng xét xử thuộc về Toà án; đảm bảo cho các bên gỡ tội được bình đẳng với bên buộc tội, có quy định cụ thể như vậy thì mới đảm bảo cho bên gỡ tội thực hiện chức năng của mình, đó là một hệ thống quyền của họ cũng như cơ chế đảm bảo cho họ thực hiện quyền này [122].

4.2.2. Hoàn thiện pháp luật về bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 192 trang tài liệu này.

4.2.2.1. Hoàn thiện quy định về nguyên tắc suy đoán vô tội quy định tại Điều 13 trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015

Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định về nguyên tắc suy đoán vô tội quy định: “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Khi không đủ và không thể làm sáng tỏ căn cứ để buộc tội, kết tội theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải kết luận người bị buộc tội không có tội”.

Theo NCS, việc Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định, người bị buộc tội được “coi” là vô tội… là chưa rò, chưa chính xác. Bởi lẽ, chữ “coi” không được nhìn nhận như một ngôn ngữ luật học. Hơn nữa, người ta có thể và có quyền “coi” việc này là đúng hay không đúng theo cảm nhận riêng của mỗi người. Do vậy, quy định: người bị buộc tội được “suy đoán vô tội”… là phù hợp, đúng với tên gọi của điều luật là “suy đoán vô tội”, chứ không phải “coi” là vô tội. Mặt khác, quy định: người bị buộc tội được coi là vô tội cho đến khi bị kết tội là không phù hợp về nội dung cốt lòi mà điều luật cần quy định. Bởi vì, quy định này cần dứt khoát khẳng định trạng thái vô tội chứ không thể vừa vô tội, vừa có tội. Theo đó, cần quy định: người bị buộc tội được suy đoán vô tội khi tội phạm chưa được chứng minh theo trình tự luật định là phù hợp với logic, phù hợp với trạng thái chưa có bản án của kết tội có hiệu lực pháp luật, thì vẫn là vô tội. Một điều hiển nhiên là, chưa chứng minh được tội phạm có nghĩa là chưa có tội [132]. Do vậy, Điều 13 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 cần được sửa đổi như sau:

Điều 13. Suy đoán vô tội

1. Người bị buộc tội được suy đoán là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật.

2. Người bị buộc tội có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là mình vô tội.

3. Khi không đủ và không thể làm sáng tỏ căn cứ để buộc tội, kết tội theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải kết luận người bị buộc tội, không có tội.

Như vậy, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 trong đó có quy định tại Điều 13. Suy đoán vô tội và các nguyên tắc khác liên quan mật thiết với nhau trong pháp luật tố tụng hình sự. Đồng thời qua các vụ án oan sai đã xảy ra trên thực tế như đã nêu và phân tích ở trên cho chúng ta khẳng định một điều là các cơ quan tiến hành tố và người có thẩm quyền tiến hành tố tụng đã không nhận thức đầy đủ nội dung, ý nghĩa giá trị pháp lý, không nghiêm túc thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội (một nguyên tắc tiến bộ, bảo vệ chính sách nhân đạo của pháp luật hình sự và lợi ích của người bị buộc tội), mà bỏ qua trong quá trình tiến hành áp dụng pháp luật tố tụng hình sự nên đã gây nên những hậu quả vô cùng nghiêm trọng, dẫn đến oan sai cho người vô tội, xâm phạm thô bạo đến quyền con người, đó là quyền thiêng liêng bất khả xâm phạm, được pháp luật Việt Nam, pháp luật quốc tế thừa nhận và bảo vệ. Qua đó cũng thấy rằng các cơ quan tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng lại phải trải qua nhiều vòng tố tụng, mất thời gian công sức và tiền của nhà nước; còn người dân vô tội lại thêm những năm tháng bị giam cầm oan ức, sau mỗi lần hủy án và kết quả của bản án cuối cùng đã khẳng định người bị tình nghi, không phạm tội. Các hành vi tố tụng sai trái nêu trên cần phải được nghiêm túc chấn chỉnh và có chế tài đủ mạnh, xử lý nghiêm minh những hành vi có ý bất chấp, bỏ qua nguyên tắc suy đoán vô tội, với tư cách là một nguyên tắc cơ bản, tiến bộ, gắn bó với các nguyên tắc tố tụng khác và chi phối nguyên tắc xuyên suốt cả quá trình áp dụng pháp luật tố tụng hình sự.

Do đó những nhà xây dựng pháp luật cần nghiên cứu sao cho hạn chế đến mức thấp nhất có thể việc hoàn tất hồ sơ ở Tòa án cấp xét xử sơ thẩm, còn đối với Tòa án cấp phúc thẩm cần hạn chế đến mức thấp nhất áp dụng Điều 358 Hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại hoặc xét xử lại, nhằm bảo đảm thực hiện được Điều 13. Suy đoán vô tội của Bộ luật tố tụng hình sự từ giai đoạn khởi tố điều tra ban đầu, của cơ quan điều tra và Viện kiểm sát cùng cấp, đến giai đoạn Tòa án xét xử cũng bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội. Để ban hành bản án liên quan đến sinh mệnh con người cần thực sự công tâm, khách quan và chính xác, góp phần đảm bảo xây dựng nền pháp chế xã hội chủ nghĩa, để bảo vệ được quyền, lợi ích hợp pháp của con người và lợi ích hợp pháp của Pháp nhân bị buộc tội.

4.2.2.2. Hoàn thiện quy định về các nguyên tắc có liên quan đến việc bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015

Là một trong những nguyên tắc của tố tụng hình sự với tư cách là những tư tưởng và quan điểm chủ đạo, có khả năng định hướng cho cả hệ thống pháp luật tố tụng hình sự và hệ thống tư pháp hình sự, nguyên tắc suy đoán vô tội nhất thiết phải có mối liên hệ với các nguyên tắc khác nhằm tạo nên tính nhất quán, tính hệ thống của các nguyên tắc tố tụng. Sự nhất quán đó không chỉ là việc giao thoa, bổ sung cho nhau về nội dung của các nguyên tắc mà còn là sự nhất quán với nhau trên một định hướng chung cho toàn bộ các hoạt động và quan hệ tố tụng hình sự, đó chính là mục đích của tố tụng hình sự [120]. Để bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội, ngoài việc hoàn thiện nguyên tắc này, đồng thời cũng cần phải hoàn thiện một số nguyên tắc khác. Cụ thể là:

- Sửa đổi, bổ sung nguyên tắc pháp chế theo hướng không chỉ nhấn mạnh tính hợp pháp của các hoạt động tố tụng của bản án, quyết định, mà cần khẳng định hậu quả pháp lý của việc vi phạm pháp chế bằng cách bổ sung nội dung: “Mọi hoạt động tố tụng, chứng cứ sẽ không được thừa nhận nếu không được thực hiện hiện một cách hợp pháp”. Với nội dung này, chẳng những đạt được mục đích bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự nói chung, mà còn đảm bảo cho tố tụng hình sự xác định được sự thật của vụ án, làm cơ sở cho việc giải quyết các vấn đề khác của tố tụng hình sự.

- Sửa đổi, bổ sung quy định tại khoản 1 Điều 15 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 về “Xác định sự thật của vụ án” theo hướng xác định rò trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về các chủ thể có quyền buộc tội ở các giai đoạn tố tụng hình sự. Trong quá trình chứng minh tội phạm, các chủ thể này phải có nghĩa vụ bảo đảm thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội, bảo đảm quyền được suy đoán vô tội của người bị buộc tội.

- Sửa đổi, bổ sung nguyên tắc tranh tụng trong xét xử (Điều 26) theo hướng sửa tên điều luật thành “Bảo đảm tranh tụng trong xét xử”; quy định cụ thể việc xét xử vụ án hình sự được tiến hành trên cơ sở tranh tụng giữa bên buộc tội và bên bào chữa để bảo đảm chức năng buộc tội do các chủ thể của bên buộc tội thực hiện; chức năng bào chữa do các chủ thể của bên bào chữa thực hiện. Quy định về trình

tự phát biểu trong tranh tụng (Điều 320) cần sửa đổi, bổ sung phần nội như sau: “Kiểm sát viên trình bày luận tội; bị hại, nguyên đơn dân sự và người đại diện của họ trình bày ý kiến; người bào chữa trình bày lời bào chữa, bị cáo, người đại diện của bị cáo có quyền bổ sung ý kiến bào chữa (nếu không có người bào chữa thì bị cáo tự bào chữa); bị hại, nguyên đơn dân sự và người đại diện của họ trình bày ý kiến. Trường hợp vụ án khởi tố theo yêu cầu của bị hại thì bị hại hoặc người đại diện của họ trình bày buộc tội trước khi Kiểm sát viên luận tội”; bổ sung khoản 4 với nội dung sau: “Bị cáo và người bào chữa có quyền phát biểu sau cùng”.

Đặc biệt, nguyên tắc tranh tụng trong xét xử cần quy định rò sự bình đẳng của bên buộc tội và bên bào chữa trong việc đưa ra chứng cứ và tranh luận trước Hội đồng xét xử. Bị can, bị cáo, người bào chữa được quyền tìm kiếm chứng cứ bằng bất cứ phương thức hợp pháp nào; chứng cứ và chứng minh chỉ có giá trị sau khi được trình ra và lập luận tại phiên tòa. Điều đó có nghĩa là phải song song thừa nhận những chứng cứ có trong hồ sơ và ngoài hồ sơ vụ án. Tòa án thực hiện chức năng xét xử song cũng có trách nhiệm trong việc thẩm tra, đánh giá chứng cứ từ quá trình tranh tụng. Bản án, quyết định của Tòa án phải căn cứ vào kết quả tranh tụng và những chứng cứ đã được thẩm tra, đánh giá tại phiên tòa. Bản án kết tội không được căn cứ vào các giả định.

Lần đầu tiên ở nước ta, nguyên tắc tranh tụng được thể hiện trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, đồng thời từ đó vấn đề tranh tụng cũng đã được thể hiện trong một loạt các quy định khác nhau của Bộ luật, với mục đích tăng cường tranh tụng trong tố tụng hình sự, nhằm bảo đảm quyền con người, chống oan sai, nhanh chóng xác định sự thật khách quan của vụ án và bảo đảm quyền được suy đoán vô tội của người bị buộc tội được thể hiện qua một số vấn đề sau:

Về thời điểm xuất hiện tranh tụng: Sau khi kết thúc phần thẩm vấn công khai tại phiên tòa, chuyển sang phần tranh tụng: Tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự, phần tranh tụng được thể hiện tập trung cao độ để xem xét chứng cứ giữa các bên buột tội và bên bị buột tội đưa ra công khai tại phiên tòa, quan điểm đánh giá của các bên về chứng cứ mới, dưới sự điều khiển của Chủ tọa phiên tòa, trong trường hợp cần thiết thì triệu tập cả những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Tuy nhiên nếu chỉ nhìn nhận tranh luận tại phiên tòa là tranh tụng thì quan điểm này đã

phủ nhận những quy định về quyền được tranh tụng giữa bên buộc tội và bên gỡ tội trước khi mở phiên tòa và cả sau phiên tòa. Nếu quan điểm tranh tụng bắt đầu cùng với giai đoạn bắt đầu của tố tụng hình sự thì cũng chưa cho thấy sự xác đáng. Bởi lẽ trong giai đoạn ban đầu của tố tụng hình sự, hoạt động khởi tố vụ án (đã xác định có dấu hiệu tội phạm) trong nhiều trường hợp khi chưa có quyết định khởi tố bị can thì cũng không xuất hiện hai lợi ích đối kháng nhau, thực hiện các chức năng tố tụng đối lập nhau là chức năng buộc tội (của nhà nước) và chức năng gỡ tội. Do đó, tranh tụng xuất hiện khi trong tố tụng hình sự xuất hiện hai chức năng tố tụng đối lập nhau của các chủ thể đó là chức năng buộc tội và chức năng bào chữa, tức là tranh tụng chỉ xuất hiện khi có sự tham gia của bên có lập trường tương phản với quan điểm của sự buộc tội. Thống nhất với quan điểm trên, Điều 26 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 đã mở rộng phạm vi của việc tranh tụng hơn so với quan điểm được thể hiện trong các Nghị quyết của Đảng cũng như quy định của Hiến pháp 2013. Theo đó, tranh tụng được xác định cả trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử thì Điều tra viên, Kiểm sát viên, người bị buộc tội, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác đều được quyền tham gia vào quá trình tranh tụng. Đây là điểm mới, tiến bộ hơn so với Hiến pháp 2013, khi Hiến pháp chỉ quy định “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm”.

Về chủ thể tranh tụng: Bản chất của hoạt động tranh tụng là sự tranh luận qua lại giữa hai bên buộc tội và bào chữa để tìm ra sự thật của vụ án. Chính vì vậy, tranh tụng chỉ đặt ra giữa bên buộc tội gồm: Cơ quan điều tra trực tiếp nhất là Điều tra viên và Viện kiểm sát, trực tiếp nhất là Kiểm sát viên và bên bào chữa gồm bị can, bị cáo hoặc người bào chữa. Như vậy, tranh tụng chỉ thực sự có thể có và được bảo đảm nếu có sự phân chia các chức năng cơ bản của tố tụng hình sự ra thành ba chức năng chính là: buộc tội, bào chữa và xét xử. Theo đó, Tòa án chỉ đứng ra thực hiện nhiệm vụ là “trọng tài” xem xét quá trình tranh tụng của các bên. Điều này cũng cho thấy, một số quyền hạn của Tòa án của Hội đồng xét xử theo quy định của BLTTHS hiện hành như: quyền khởi tố vụ án khi xét thấy có việc bỏ lọt tội phạm, nghĩa theo cái nhìn có hành vi phạm tội và theo xu hướng buộc tội thì lại không đảm bảo nguyên tắc Tòa án chỉ là “trọng tài” trong quá trình tố tụng hình sự.