Bảo đảm quyền con người thông qua cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự

chí xác định thiệt hại và mức bồi thường, kinh phí, cơ quan có trách nhiệm bồi thường và đặc biệt là nguyên tắc và trình tự thủ tục bồi thường được quy định cụ thể theo hướng bảo đảm quyền con người; tạo cơ chế thuận lợi giúp cho người bị thiệt hại thực hiện quyền yêu cầu bồi thường do hành vi gây thiệt hại của người tiến hành tố tụng, cơ quan tiến hành tố tụng gây ra trong hoạt động tố tụng hình sự. Tuy nhiên, qua quá trình triển khai thi hành Luật TNBTCNN cho thấy, so với lĩnh vực quản lý hành chính, thi hành án dân sự, số lượng vụ việc giải quyết bồi thường cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự chiếm tỷ lệ lớn và hầu hết các vụ việc trong hoạt động tố tụng hình sự thường là những vụ việc phức tạp, kéo dài, tạo ra sự quan tâm lớn trong dư luận xã hội. Trong quá trình giải quyết bồi thường vẫn còn tình trạng đùn đẩy trách nhiệm giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, làm cho vụ việc chậm được thụ lý và việc giải quyết bị kéo dài vượt quá thời hạn theo quy định của Luật TNBTCNN chưa bảo đảm được quyền, lợi ích hợp pháp của người bị thiệt hại và gây bức xúc trong dư luận xã hội.

Nhằm nghiên cứu, phân tích, đánh giá một cách tổng thể, toàn diện cơ sở xác định trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong hoạt động tố tụng hình sự, từ đó, góp phần hoàn thiện, nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người trong hoạt động tố tụng hình sự ở Việt Nam, tác giả lựa chọn nghiên cứu đề tài “Bảo đảm quyền con người thông qua cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự”.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Trong quá trình tìm hiểu, đã có các đề tài, luận văn, báo cáo, hội thảo về lĩnh vực TNBTCNN, tiêu biểu có thể kể đến:

- Lê Mai Anh (2002), Bồi thường thiệt hại do người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng gây ra, Luận án Tiến sĩ Luật học – Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội;

- Hoàng Xuân Hoan (2013), Pháp luật của Việt Nam và một số quốc gia trên

thế giới về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, Luận văn thạc sĩ luật học, Khoa Luật Đại học Quốc gia;

- Trần Việt Hưng (2014), Thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường của nhà nước trong THADS ở Việt Nam hiện nay, Luận văn thạc sỹ luật học, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh;

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 100 trang tài liệu này.

- Lê Thái Phương (2006), Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm bồi thường thiệt hại của Nhà nước, Luận văn Thạc sĩ - Đại học Luật Hà Nội;

- Trần Quyết Thắng (2007), Cơ chế minh oan trong tố tụng hình sự Việt Nam. Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn Thạc sỹ luật học;

Một số bài viết, báo cáo liên quan:

- Nguyễn Ngọc Chí và Đào Thị Hà (2003), “Oan và sai trong tố tụng hình sự”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp;

- Nguyễn Ngọc Chí và Đào Thị Hà (2003), “Minh oan trong tố tụng hình sự”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp;

- Dương Thanh Mai và Đỗ Đình Lương (2002), “Trách nhiệm, thủ tục bồi thường thiệt hại đối với oan, sai trong tố tụng”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp;

- Dương Thanh Mai và Nguyễn Hoàng Hạnh (2001), “Bồi thường thiệt hại đối với oan sai trong tố tụng”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp;

- Đỗ Đình Lương và Hà Tú Cầu (2001), “Bàn về khái niệm oan, sai và căn cứ pháp lý xác định oan, sai trong tố tụng hình sự”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp.

3. Mục tiêu nghiên cứu

3.1. Mục tiêu tổng quát

- Đưa ra cái nhìn toàn diện, có tính hệ thống và khoa học về các vấn đề pháp lý, thực tiễn liên quan đến quyền con người trong pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự.

- Đánh giá thực trạng pháp luật, trên cơ sở đó xác định phương hướng,

giải pháp hoàn thiện, nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự.

3.2. Mục tiêu cụ thể

- Làm rò khái niệm, đặc điểm, nội dung của pháp luật về bồi thường thiệt hại cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự.

- Đánh giá thực trạng pháp luật Việt Nam về bồi thường thiệt hại cho người bị oan nhìn từ góc độ bảo đảm quyền con người.

- Đưa ra được những giải pháp hoàn thiện pháp luật về bồi thường thiệt hại cho người bị oan do người có thẩm quyền trong hoạt động TTHS gây ra.

4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Là các quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người thông qua cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự; thực trạng áp dụng pháp luật về bồi thường thiệt hại (viết tắt là BTTH) qua đó đưa ra giải pháp hoàn thiện pháp luật và giải pháp giảm oan, sai và nâng cao hiệu quả công tác bồi thường thiệt hại cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Nghiên cứu các khái niệm, nội dung pháp luật về BTTH (về vật chất và tinh thần) cho người bị oan do người có thẩm quyền trong hoạt động TTHS gây ra từ năm 2010 đến năm 2015 trong phạm cả nước.

Đề tài không bao gồm toàn bộ phạm vi bồi thường của Nhà nước nói chung và các hoạt động tố tụng trong các vụ án dân sự, kinh tế, lao động, hành chính và lĩnh vực thi hành án dân sự. Trong phạm vi luận văn, tác giả chỉ nghiên cứu về lĩnh vực BTTH cho người bị oan trong TTHS làm cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật về BTTH trong TTHS.

5. Những đóng góp của đề tài

Đề tài là công trình nghiên cứu chuyên khảo với những đóng góp về mặt khoa học trong việc phân tích một cách tương đối toàn diện các vấn đề về cơ sở lý luận và thực tiễn việc hoàn thiện pháp luật bảo đảm quyền được BTTH của người bị oan trong các giai đoạn TTHS, góp phần hoàn thiện pháp luật về BTTH cho người bị oan. Kết quả nghiên cứu luận văn có những điểm mới về mặt khoa học như sau:

Thứ nhất, phân tích và làm rò các khái niệm người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự, cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự..., các nguyên tắc xác định phạm vi trách nhiệm bồi thường, cơ quan tố tụng có trách nhiệm bồi thường; các nguyên tắc xác định tính chất, mức độ thiệt hại; tính khả thi của quá trình BTTH; vai trò, đặc điểm, nội dung, yêu cầu của quá trình hoàn thiện pháp luật trong lĩnh vực này.

Thứ hai, sự phát triển của pháp luật Việt Nam về bảo đảm quyền con người thông qua cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự qua các thời kỳ, đồng thời chỉ ra những tồn tại của pháp luật hiện hành về vấn đề này.

Thứ ba, phân tích những yêu cầu khách quan và kiến nghị các giải pháp cụ thể vận dụng trong quá trình hoàn thiện pháp luật trong lĩnh vực này, trên cơ sở tổng quan của hệ thống pháp luật Việt Nam, phù hợp với yêu cầu mới.

6. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

6.1. Cơ sở lý luận

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về Nhà nước và pháp luật, nhất là các quan điểm, chủ trương của Đảng về cải cách tư pháp, xây dựng và hoàn thiện pháp luật. Ngoài ra, luận văn còn dựa trên cơ sở lý luận của khoa học luật hình sự, luật TTHS, luật dân sự, những lý luận có tính phổ biến ở một số quốc gia về lĩnh vực này.

6.2. Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp luận của triết học Mác - Lênin, trực tiếp sử dụng các phương pháp của triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử như phương pháp kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, phương pháp lịch sử cụ thể, phương pháp phân tích và tổng hợp. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu của các bộ môn khoa học khác như phương pháp luận so sánh, phương pháp thống kê...

7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn

Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa lý luận và thực tiễn thiết thực trong việc hoàn thiện pháp luật về BTTH cho người bị oan trong hoạt động TTHS, tạo điều kiện cho việc bảo đảm các quyền con người, quyền công dân, nâng cao tinh thần trách nhiệm của người thi hành công vụ trong hoạt động TTHS, hạn chế đến mức thấp nhất tình trạng oan, sai và góp phần hội nhập khu vực cũng như hội nhập quốc tế.

Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các cơ quan nhà nước trong xây dựng, sửa đổi và thực thi các văn bản pháp luật liên quan đến bảo vệ quyền con người trong pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước cho người bị oan trong hoạt động TTHS ở Việt Nam; đồng thời có thể phục vụ cho việc nghiên cứu, giảng dạy, học tập pháp luật về lĩnh vực này.

8. Kết cấu của luận văn

Ngoài các phần: Mở đầu; Kết luận; Lời cam đoan; Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của Luận văn được chia thành 3 Chương:

Chương 1: Một số vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người thông qua cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự.

Chương 2: Quy định của pháp luật và thực tiễn thực thi pháp luật về bảo đảm quyền con người thông qua cơ chế bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự từ 2010 đến 2015.

Chương 3: Các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật bồi thường nhà nước cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự.

Chương 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CƠ CHẾ BỒI THƯỜNG NHÀ NƯỚC CHO

NGƯỜI BỊ OAN TRONG HOẠT ĐỘNG TỐ TỤNG HÌNH SỰ

1.1. Những khái niệm có liên quan

1.1.1. Khái niệm về quyền con người

Quyền con người là sự kết tinh những giá trị cao đẹp nhất trong nền văn hóa của nhân loại mà trong đó, những giá trị này “được đóng góp của tất cả các quốc gia, dân tộc, giai cấp, tầng lớp và cá nhân con người trên thế giới” [54, tr.14]. Tuy nhiên, mỗi quốc gia, mỗi dân tộc, mỗi khu vực trên thế giới có sự khác nhau về chính trị, lịch sử, văn hóa, tôn giáo, do đó, hình thành nên rất nhiều cách hiểu khác nhau về quyền con người. Cho đến nay, có đến “gần 50 định nghĩa về quyền con người” [54, tr.41], theo đó, mỗi định nghĩa tiếp cận vấn đề về quyền con người khác nhau bởi lẽ mỗi định nghĩa lại phụ thuộc vào sự nhìn nhận chủ quan của mỗi cá nhân sống tại quốc gia đó, dân tộc đó.

Ở cấp độ quốc tế, Văn phòng Cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người đã định nghĩa “quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người” [54, tr.41].

Ở Việt Nam, quyền con người thể hiện qua những ý niệm và hành động khoan dung nhân đạo xuất phát từ hàng nghìn năm lịch sử đất nước đoàn kết chống thù trong giặc ngoài, hun đúc từ nhiều thế hệ tạo nên những giá trị văn hóa, tinh thần tiêu biểu của dân tộc. Đó là sự cần cù, kiên trì, nhân ái, vị tha, tinh thần quật cường, đoàn kết của con người Việt Nam qua các thời kỳ phong kiến, thời kỳ Pháp thuộc, thời kỳ sau Cách mạng tháng 8 năm 1945 cho đến

ngày nay. Xuất phát từ bối cảnh lịch sử đó, ở nước ta, quyền con người được hiểu là “những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có và khách quan của con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế” [54, tr.42].

Như vậy, từ khái niệm mang cấp độ quốc tế đến khái niệm mang cấp độ quốc gia, mà ở đây là nước Việt Nam, cho thấy dù nhìn quyền con người ở góc độ nào và cấp độ nào thì quyền con người cũng được xác định như là những chuẩn mực được cộng đồng quốc tế thừa nhận và tuân thủ; là những giá trị cao cả cần được tôn trọng và bảo vệ trong mọi xã hội và trong mọi giai đoạn lịch sử.

1.1.2. Khái niệm người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự

Tố tụng hình sự là quá trình tiến hành giải quyết vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Quá trình đó bao gồm nhiều hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng như Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án; của cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, của người tiến hành tố tụng và người được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trong việc điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Nhiệm vụ của tố tụng hình sự là phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Bộ luật Tố tụng hình sự Việt Nam đã thể hiện rò tư tưởng “lấy dân làm gốc”, đáp ứng yêu cầu bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, phát triển nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, xử lý kiên quyết và triệt để mọi hành vi phạm tội. Tuy nhiên, hoạt động tố tụng hình sự nói riêng, hoạt động của các cơ quan nhà nước nói chung trong bất cứ lĩnh vực nào cũng sẽ không tránh khỏi những sai sót nhất định:

Xã hội hiện đại của chúng ta ngày càng đòi hỏi sự an toàn. Đòi hỏi đó làm phát sinh tư tưởng cho rằng mọi rủi ro đều phải được bảo hiểm, rằng mọi thiệt hại phải được bồi thường nhanh chóng và toàn bộ, rằng xã hội không chỉ phải bồi thường những thiệt hại do chính xã hội gây ra mà còn phải bồi thường những thiệt hại mà xã hội đã không ngăn ngừa được [27, tr.772].

Theo đó, xã hội càng hiện đại, văn minh càng đỏi hỏi tính trách nhiệm cao hơn, đầy đủ và toàn diện hơn đối với các chủ thể, trong đó có Nhà nước. Nhà nước phải là hiện thân, là mẫu hình của tính trách nhiệm toàn vẹn nhất trong xã hội.

Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho người bị oan trong hoạt động TTHS thì vấn đề quan trọng phải xác định đúng đối tượng được bồi thường. Oan theo nghĩa thông thường là “bị quy cho tội mà bản thân không phạm, phải chịu sự trừng phạt mà bản thân không đáng phải chịu” [64, tr.744] hay theo Từ điển Tiếng Việt “oan” là một người “bị quy tội không đúng, phải chịu sự trừng phạt một cách sai trái, vô lý” [65, tr.1269]. Còn dưới góc độ khoa học tố tụng hình sự, có nhận thức như sau:

- Người bị oan do người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự gây ra được bồi thường thiệt hại bao gồm:

- Người bị tạm giữ mà có quyết định của cơ quan có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự hủy bỏ quyết định tạm giữ vì người đó không thực hiện hành vi vi phạm pháp luật;

- Người bị tạm giam mà có quyết định của cơ quan có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự hủy bỏ quyết định tạm giam vì người đó không thực hiện hành vi phạm tội;

- Người đã chấp hành xong hoặc đang chấp hành hình phạt tù có thời hạn, tù chung thân, đã bị kết án tử hình mà có bản án, quyết định của Tòa án có thẩm quyền xác định người đó không thực hiện hành vi phạm tội;