Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh trong văn học Phật giáo Việt Nam thời trung đại

một tác phẩm luận thuyết nổi tiếng của Phật giáo vùng Đông Á, cắm cái mốc khởi đầu cho văn học Phật giáo Việt Nam; thế kỷ thứ III có Lục độ tập kinh cùng một số tác phẩm khác của Khương Tăng Hội; thế kỷ thứ V có cuộc tranh luận về Phật pháp giữa hai vị thiền sư là Đạo Cao và Pháp Minh với sứ quân Lý Miễu thông qua Sáu bức thư; từ thế kỷ thứ VI đến đến đầu thế kỷ thứ X có những thi kệ của các vị thiền sư: Pháp Hiền, Đại Thừa Đăng, Cảm Thành, Thiện Hội, Vân Phong, La Quý An, Định Hương, v.v..

Thời Lý - Trần (thế kỷ X - XIV) có những tác phẩm: Thiền uyển tập anh ngữ lục, Thánh đăng ngữ lục, Tam Tổ thực lục… chép hành trạng của các vị thiền sư, trong đó có thi kệ, nên những tác phẩm ấy không những có giá trị tư tưởng mà còn có giá trị thi ca rất lớn. Đặc biệt Khóa hư lục của Trần Thái Tông và Thượng sĩ ngữ lục của Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung, có thể nói là hai tác phẩm vừa có giá trị văn chương lại vừa có giá trị tư tưởng Thiền mang bản sắc độc đáo của Đại Việt. Ngoài ra, cần phải kể thơ văn của các vị vua chúa quý tộc quan lại thể hiện tư tưởng Thiền, mang cảm quan Thiền đạo v.v..

Những tác phẩm văn học Phật giáo thời Lý - Trần đã được các nhà nghiên cứu ở Viện Văn học sưu tầm, dịch thuật và công bố tương đối đầy đủ trong bộ tuyển tập đồ sộ Thơ văn Lý - Trần ba tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1977, 1979, 1988.

Thời Lê - Nguyễn (thế kỷ XV-XIX) có một số thi phẩm mang cảm hứng Thiền hoặc thể hiện Thiền ý của Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Du, v.v.. Đóng vai trò chủ đạo của bộ phận văn học này vẫn là những tác phẩm của các vị thiền sư như Chân Nguyên, Hương Hải, Toàn Nhật, Liễu Quán, Nguyên Thiều, Phúc Điền, v.v..

Những văn bản văn học Phật giáo vừa nêu đã được các vị thiền sư của phái Trúc Lâm sưu tầm, khắc bản rồi in ấn vào các thế kỷ: XVII, XVIII và XIX. Sau này, những tác phẩm của các vị thiền sư vừa nêu đã được Việt dịch có kèm nguyên tác chữ Hán mà người có đóng góp nhiều nhất phải kể đến những công trình nghiên cứu và dịch thuật của Lê Mạnh Thát.

Cho nên, có thể khẳng định dòng chảy của văn học Phật giáo là liên tục và xuyên suốt trong lịch sử văn học Việt Nam, là một bộ phận không thể tách rời của văn học Việt Nam.

Riêng nghiên cứu về tác gia tác phẩm văn học Phật giáo Việt Nam thời trung đại thì trước đây đã được các nhà nghiên cứu trực tiếp hay gián tiếp giới thiệu vài đoạn hoặc nhắc qua sơ lược vài dòng trong các bộ văn học sử, chẳng hạn trên miền

Bắc có: Việt Nam cổ văn học sử của Nguyễn Đổng Chi (1942); Văn học đời Lý và Văn học đời Trần của Ngô Tất Tố (1942); Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm (1943); Lịch sử văn học Việt Nam, tập 2, Bùi Văn Nguyên chủ biên (1961); Lịch sử văn học Việt Nam, tập 3, Lê Trí Viễn chủ biên (1961); Văn học cổ Việt Nam, 2 tập, Đinh Gia Khánh chủ biên (1964); Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến đầu thế kỷ XVIII, 2 tập, Đinh Gia Khánh chủ biên, (1977, 1978); Văn học Việt Nam từ giữa thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX, 2 tập, Nguyễn Lộc, (1976, 1978), Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến giữa thế kỷ XVIII, Bùi Văn Nguyên chủ biên (1989).

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 216 trang tài liệu này.

Ở miền Nam có: Văn học sử Việt Nam của Lê Văn Siêu (1956); Việt Nam văn học sử giản ước tân biên của Phạm Thế Ngũ, tập 1: Văn học lịch triều - Hán văn; tập 2: Văn học lịch triều - Việt văn, (1961-1965); Việt Nam văn học giảng bình của Phạm Văn Diêu (1960), Hai trăm năm văn học đời Lý và Văn học Trần - Hồ của Phạm Văn Diêu, in rônêô, bài giảng tại Đại học Văn khoa và Đại học Sư phạm Sài Gòn niên khóa 1971-1972 v.v..

Những công trình nghiên cứu về Phật giáo sử, về tư tưởng Thiền Phật, trong đó có đề cập văn học Phật giáo của các nhà nghiên cứu như của Trần Văn Giáp: Le Bouddhisme en Annam des origines au XIIIe siècle (BEFEO, Hà Nội, 1932); của Mật Thể: Việt Nam Phật giáo sử lược (1943); một loạt công trình nghiên cứu của Nguyễn Đăng Thục xuất bản trước năm 1975: Thiền học Việt Nam (1967), Lịch sử tư tưởng Việt Nam (1967), Lịch sử triết học Đông phương (tb 1968), Thiền học Trần Thái

Tông (1971), Phật giáo Việt Nam (1974) và các bài viết đăng trên Tạp chí Tư tưởng số 2 và 4-1972, số 4 và 6-1972. Qua những công trình trên, Nguyễn Đăng Thục đã chỉ ra những nét đặc thù của Thiền học Việt Nam: mô hình tổ chức, đường lối hoạt động, phương thức tu trì… có những đóng góp lớn trong việc phục hưng văn hóa Đại Việt.

Nguyễn Lang (Thích Nhất Hạnh) trong bộ Việt Nam Phật giáo sử luận, 3 tập, Lá Bối, SG, 1973, đã nêu lên cốt lõi tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm đời Trần thông qua thi, kệ, ngữ lục, luận thuyết trong chương viết về Phật giáo đời Trần; giới thiệu nội dung đặc sắc của tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanhcủa Ngô Thì Nhậm ở chương viết về Phật giáo cuối thời Lê trung hưng.

Những công trình của Lê Mạnh Thát: Lịch sử Phật giáo Việt Nam, 3 tập (bản in ronéo 1974, xuất bản 1999, 2001, 2002); Khương Tăng Hội toàn tập (1975); Tuyển tập Chân Nguyên thiền sư (2 tập, in ronéo 1978); Nghiên cứu về Mâu Tử (1982); Nghiên cứu về Thiền uyển tập anh (1999); Toàn tập Minh Châu Hương Hải (2000);

Toàn tập Toàn Nhật Quang Đài (2 tập, 2005); Trần Thái Tông toàn tập (2006); Trần Nhân Tông toàn tập (2006)…

Công trình của Viện Triết học: Lịch sử Phật giáo Việt Nam (1988) do Nguyễn Tài Thư chủ biên. Đặc biệt những công trình của Thích Thanh Từ như Tham đồ hiển quyết và thi tụng các thiền sư đời Lý đã chỉ ra nét đặc sắc tư tưởng Thiền học Việt Nam qua hai dòng Thiền Tỳ ni đa lưu chi và Vô Ngôn Thông có chép trong sách Thiền uyển tập anh ngữ lục; Thánh đăng lục giảng giải, tác giả đã trình bày quan điểm tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm hay giải thích ý chỉ của Trúc Lâm sơ Tổ, hoặc nhận xét về hồn thơ, về chất Thiền độc đáo, thấm đẫm tinh thần dân tộc trong thơ các vị vua Trần; Tuệ Trung Thượng sĩ ngữ lục giảng giải, tác giả đã giảng giải yếu chỉ tư tưởng thiền trong từng văn bản thơ văn. ngữ lục của Tuệ Trung Thượng sĩ. Công trình tập thể do Viện Khoa học Xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh chủ biên: Tuệ Trung Thượng sĩ với Thiền tông Việt Nam là sự tập hợp 34 bài nghiên cứu từ Hội thảo khoa học về Tuệ Trung Thượng sĩ mà Viện Khoa học Xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh cùng Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam đã tổ chức vào năm

1993.

Bên cạnh, cần phải kể đến những công trình tập thể như của Viện Sử học: Tìm hiểu xã hội Việt Nam thời Lý – Trần (1981) với 17 bài viết về ba vấn đề lớn của thời đại này: Hình thái kinh tế, Thể chế chính trị và kết cấu đẳng cấp, Văn hóa và tư tưởng; của Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam: Thiền học đời Trần (1995) với 28 bài viết của các nhà nghiên cứu; của Nguyễn Hùng Hậu: Lược khảo tư tưởng Thiền phái Trúc Lâm Việt Nam (1997); của Trương Văn Chung: Tư tưởng triết học của Thiền phái Trúc Lâm (1997); và Kỷ yếu Hội thảo Khoa học kỷ niệm 700 năm (1308- 2008) ngày Phật Hoàng Trần Nhân Tông nhập Niết bàn: “Đức vua - Phật Hoàng Trần Nhân Tông: cuộc đời và sự nghiệp” với 81 bài viết của các nhà nghiên cứu, do Giáo hội Phật giáo Việt Nam và Viện Khoa học Xã hội Việt Nam tổ chức tại Quảng Ninh ngày 26-11-2008.

Những bài giới thiệu và dịch thơ văn Lý - Trần, trong đó có văn học Phật giáo, của các nhà nghiên cứu đã công bố trên các tạp chí từ trước năm 1945 như: Đinh Văn Chấp, Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến, Ngô Tất Tố đã dịch thơ văn đời Lý, đời Trần công bố trên tạp chí Nam Phong nhiều số liền, để sau này các nhà nghiên cứu ở Viện Văn học kế thừa tiếp bước và hoàn thành bộ Thơ văn Lý – Trần ba tập (1977, 1979, 1988) mà ở trên chúng tôi có nêu.

Những bài viết về thơ văn Lý - Trần của các nhà nghiên cứu như: Nguyễn Trọng Thuật với Bình luận về sách Khóa hư đăng trên Tạp chí Nam Phong, tập XXXIII, số 189, tháng 10-1933 đã nêu lên nhận thức của tác giả về nội dung tư tưởng tác phẩm của Trần Thái Tông; Đặng Thai Mai với bài Về mối quan hệ lâu đời và mật thiết giữa văn học Việt Nam và văn học Trung Quốc (Tạp chí Nghiên cứu Văn học số 7-1961) đã chỉ ra mối quan hệ tác động qua lại giữa thơ văn Lý - Trần với thơ văn Đường - Tống; còn trong bài Mấy điều tâm đắc khi đọc lại thơ văn của một thời đại (Tạp chí Văn học số 6-1974) vị học giả lão thành đã chia văn học nước ta làm ba thời kỳ: từ thế kỷ thứ III TCN đến đầu thế kỷ thứ X; từ thế kỷ XI đến giữa thế kỷ XIX; từ giữa thế kỷ XIX đến thế kỷ XX. Trong đó, tác giả nêu lên giá trị nội dung tư tưởng của văn học đời Trần góp phần làm nên lịch sử văn học nước nhà, qua những đóng góp đáng kể của Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Tuệ Trung, Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang. Đồng thời bài viết còn đề cập đến một đạo Phật khoan dung cởi mở, từ đó sinh ra những nhà thơ có bản lĩnh, có tâm hồn phóng khoáng, giàu chất nhân bản với những bài thơ Thiền độc đáo, có khí sắc, đạo nhưng rất đời.

Kiều Thu Hoạch qua bài Tìm hiểu thơ văn của các nhà sư Lý - Trần (Tạp chí Văn học số 6-1965) đã nhận định bên cạnh những tác phẩm thơ văn đề cao ý thức tự cường dân tộc, tinh thần yêu nước chống ngoại xâm, còn có thơ văn của các thiền sư, nổi bật là thơ văn của Thiền phái Trúc Lâm. Thời Lý - Trần có nhiều nhà sư nổi tiếng về văn học. Các thiền sư hay làm thơ và có thơ hay, mảng thơ văn này có nhiều yếu tố siêu thoát, chất thơ bàng bạc, giáo lý nhà Phật được trình bày dưới một hình thức nghệ thuật khá bóng bẩy, sinh động.

Nguyễn Huệ Chi với một loạt bài viết về văn học Lý - Trần, trong đó có văn học Phật giáo đăng trên Tạp chí Văn học như: Từ nghĩa rộng và nghĩa hẹp hai chữ “văn học” trong quá khứ, đến việc phân loại các loại hình văn học Lý - Trần (số 5- 1976); Trần Tung, một gương mặt lạ trong làng thơ Thiền thời Lý - Trần (số 4- 1977); Các yếu tố Nho – Phật – Đạo được tiếp thu và chuyển hóa như thế nào trong đời sống tư tưởng và văn học thời đại Lý - Trần (số 6-1978); Hiện tượng hội nhập văn hóa dưới thời Lý - Trần (số 2-1992)… Những bài viết vừa nêu đã cho người đọc có cái nhìn bao quát về văn học Phật giáo, trong đó có văn thơ Thiền phái Trúc Lâm. Ở đó, tác giả đã khám phá chiều sâu tư tưởng Phật giáo được thể hiện qua văn thơ. Qua các bài viết, hệ thống thể loại văn học Phật giáo, loại hình tác giả thiền sư, mối

liên hệ giữa văn học Thiền Trung Hoa và Việt Nam cũng được tác giả bài viết định hướng cụ thể.

Bài viết của Trần Thị Băng Thanh: Thử phân tích hai mạch cảm hứng trong dòng văn học Việt Nam mang đậm dấu ấn Phật giáo (Tạp chí Văn học, số 4-1992) đã cho rằng bộ phận văn học này có hai mạch cảm hứng chính: một là, những tác phẩm bàn trực tiếp về triết học giáo lý, phương pháp tu hành; hai là nội dung triết học sâu sắc của đạo Phật, những cảnh già lam chỉ là những hiện thực gợi ý, những luồng ánh sáng để đưa thi nhân đến cảm hứng thi ca giúp thi nhân có những cảm hứng về cuộc đời sâu sắc hơn. Trong công trình Những suy nghĩ từ văn học trung đại (1999), có bài nghiên cứu về Trần Nhân Tông, về Huyền Quang.

Mai Quốc Liên trong bài viết Các nhà thơ đời Trần (trong tiểu luận Dưới gốc me vườn Nguyễn Huệ, 1986) đã đề cập đến những điểm cơ bản của đặc trưng thơ Thiền: văng lặng, hư tịch, phản ánh chân như của vũ trụ theo quan điểm Phật giáo, mà thơ Thiền của Trần Nhân Tông đã mang đặc trưng ấy.

Phạm Ngọc Lan trong Trần Nhân Tông và cảm hứng Thiền trong thơ (Tạp chí Văn học, số 4-1992) đã đề cập cảm hứng Thiền trong những bài thơ viết về thiên nhiên của Trần Nhân Tông.

Những bài viết trên Tạp chí Văn học, số 2-1992, số 3-1993, và công trình Khảo sát một số đặc trưng nghệ thuật của thơ Thiền Việt Nam thế kỷ XI - XIV (luận án Tiến sĩ bảo vệ 1995, xuất bản 1996) đã nêu lên những đặc trưng nghệ thuật thơ Thiền qua khảo sát ngôn ngữ thơ Thiền, hình tượng con người, thiên nhiên; không gian và thời gian nghệ thuật; thể thơ, kết cấu, cách miêu tả, giọng điệu thơ Thiền; so sánh đặc trưng nghệ thuật thơ Thiền với thơ Nho cùng thời, có đối chiếu với thơ Thiền Trung Hoa và Nhật Bản.

Công trình của Nguyễn Phạm Hùng Văn học Lý - Trần nhìn từ thể loại (1998) đã nghiên cứu hệ thống thể loại văn học thời Lý - Trần trong đó có các thể loại văn học Phật giáo như Kệ và thơ Thiền, Ngữ lục, Truyện ký v.v..; Một loạt bài viết của nhà nghiên cứu này về văn học Phật giáo in trong tuyển tập Trên hành trình văn học trung đại (2001) đã giúp người đọc có một cái nhìn chung về thẩm mỹ của thơ Thiền, cảm hứng sáng tạo của thơ Thiền, hình ảnh biểu tượng Phật lý, thủ pháp nghệ thuật đặc trưng của văn học Phật giáo và bút pháp của từng gương mặt tiêu biểu trong bộ phận văn học Phật giáo.

Nguyễn Hữu Sơn với chuyên luận Loại hình Thiền uyển tập anh (2002) đã xác định tác phẩm là sự đan xen nhiều thể loại như ngữ lục, truyện truyền đăng, có sự

tích hợp folklore và có giá trị tàng trữ thi ca, và theo ông có thể xem tác phẩm như là một thể tài biến văn. Những bài viết của nhà nghiên cứu này in trong tuyển tập Văn học trung đại Việt Nam – Quan niệm con người và tiến trình phát triển (2005) như Vịnh Vân Yên tự phú – nẻo về thiên nhiên Phật và cõi vô tâm đã khái quát cuộc đời và hành trạng của Huyền Quang, chuyển hóa cõi thiên nhiên thành cõi Phật trong bài phú; tác giả còn đặt bài phú này trong tương quan với các văn phẩm Nôm cùng thời như Cư trần lạc đạo phú, Đắc thú lâm tuyền thành đạo ca của Trần Nhân Tông, Giáo tử phú tương truyền của Mạc Đĩnh Chi? để thấy được tiến trình hình thành và phát triển dòng văn học Nôm ở Việt Nam.

Nguyễn Công Lý với Bản sắc dân tộc trong văn học Thiền tông thời Lý - Trần (1997) đã chỉ ra nét riêng của Phật giáo Thiền tông Việt Nam, nhất là dòng Thiền Trúc Lâm Yên Tử, cùng nét những đặc sắc của văn học Thiền giai đoạn này. Trong Văn học Phật giáo thời Lý - Trần: diện mạo và đặc điểm (2002) đã trình bày lực lượng tác giả, hệ thống thể loại, ngôn ngữ văn tự, đề tài phản ánh làm nên diện mạo cùng nêu lên sáu đặc điểm cơ bản của bộ phận văn học này. Ở đó, công trình nêu lên mối quan hệ giữa Phật giáo và văn học nghệ thuật, chỉ ra mối tương liên giữa tư duy Phật giáo Thiền tông và tư duy Đạo học của Lão - Trang với tư duy văn học, có đối sánh với tư duy Nho giáo, rồi khẳng định có một kiểu tư duy nghệ thuật trực cảm tâm linh trong văn chương mà bộ phận văn học Phật giáo Thiền tông thời Lý - Trần thể hiện rõ nét nhất, bởi đó là tinh hoa của văn học Phật giáo Việt Nam. Mấy chục bài viết của tác giả này đăng trên Tạp chí Văn học, Tạp chí Hán Nôm, Tạp chí Nghiên cứu Phật học… về văn học Phật giáo trước thế kỷ thứ X và về văn học Phật giáo thời Lý - Trần (công bố từ 1996 đến 2012) đã chỉ ra những nét đặc trưng tư tưởng của Phật giáo Thiền tông Việt Nam, về văn học Phật giáo Việt Nam, nhất là thời Lý - Trần.

Lê Thị Thanh Tâm với luận án Tiến sĩ: So sánh thơ Thiền Lý - Trần với thơ Thiền Đường - Tống (2007) đã tiếp thu và kế thừa những thành tựu nghiên cứu đã có để từ đó bằng phương pháp so sánh loại hình tác giả đã chỉ ra nét riêng, cái hay, cái đẹp của thơ Thiền Việt Nam thời Lý - Trần so với với thơ Thiền Trung Quốc thời Đường - Tống, mà trước đó, tác giả này cũng có một số bài viết về Phật về Thiền qua cái nhìn so sánh đăng trên tạp chí hay trong kỷ yếu hội thảo khoa học.

Thích Phước Đạt (Trần Lý Trai) với luận án Tiến sĩ: Giá trị văn học trong tác phẩm của Thiền phái Trúc Lâm (2008) đã giới thiệu Thiền phái Trúc Lâm và lịch sử truyền thừa cùa Thiền phái cùng nêu lên hai giá trị: nội dung tư tưởng và nghệ thuật

trong các tác phẩm văn - triết của các tác giả thuộc Thiền phái này. Bên cạnh, tác giả này còn có một số bài viết về tác giả, tác phẩm văn học Thiền thời Lý – Trần, nhát là về Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, công bố vào các năm 2004, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010.

Thời Lê - Nguyễn (thế kỷ XV - thế kỷ XIX), bên cạnh một số công trình viết về hành trạng và tác phẩm của các vị thiền sư thuộc giai đoạn này của các nhà Phật học, nhất là các công trình của Nguyễn Lang Thích Nhất Hạnh và của Lê Mạnh Thát như ở trên vừa nêu thì còn có một số bài viết về văn học Phật giáo, về ảnh hưởng tư tưởng Thiền Phật trong thơ văn của Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, v.v.. của các nhà nghiên cứu như: Đinh Gia Khánh, Bùi Văn Nguyên, Bùi Duy Tân, Minh Chi, Hà Thúc Minh, Trần Thị Băng Thanh, Nguyễn Hữu Sơn, Nguyễn Công Lý, Nguyễn Phạm Hùng, v.v..

2.2. Thành tựu nghiên cứu về tác gia Ngô Thì Nhậm và tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh

Từ thế kỷ XIX về trước, các bậc tiên Nho, các sử gia trong các bộ chính sử triều Nguyễn ít nhiều đã có nhắc đến Ngô Thì Nhậm.

Sang thế kỷ XX, trong các bộ văn học sử của trường Đại học Sư phạm Hà Nội, của trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, của Phạm Thế Ngũ, v.v.. mà ở trên có đề cập, ít nhiều đều có nhắc qua Ngô Thì Nhậm dù rất sơ lược, còn về tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh thì hầu như chưa được tìm hiểu trong các công trình nghiên cứu ở Việt Nam từ 1954 trở về trước.

Lần đầu tiên Nguyễn Lang (Thích Nhất Hạnh) trong Việt Nam Phật giáo sử luận tập 2 (1972), ở chương XXIV Lý học và Phật giáo đã dành 27 trang với nhiều mục (từ trang 269 đến trang 295) để giới thiều về Ngô Thì Nhậm và tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh qua các tiêu đề: Đại chân Viên giác thanh; Một tổng hợp Nho Phật độc đáo; Một số chủ đề khác của Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh; Quan niệm Thiền của Hải Lượng và các bạn; Con người của Hải Lượng. Chỉ bấy nhiêu đó nhưng cũng gợi mở giúp người đọc có cái nhìn tổng quát về tác giả và tác phẩm luận thuyết triết lý này.

Tiếp đến, Thích Minh Tuệ trong Lược sử Phật giáo Việt Nam (1993) cũng đã dành hơn 2 trang để giới thiệu về Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh của Ngô Thì Nhậm (trang 443-445).

Riêng Lê Mạnh Thát dù nhà nghiên cứu này đã có rất nhiều công trình về Phật giáo sử, về tác phẩm của các vị thiền sư thời Lê - Nguyễn nhưng lại chưa có công

trình nào viết về Ngô Thì Nhậm và tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh. Còn trong Lịch sử Phật giáo Việt Nam của ông thì chỉ xuất bản đến tập 3, tức mới viết đến Phật giáo đời Trần (thế kỷ XIII-XIV) nên cũng chưa giới thiệu tác phẩm này.

Với các nhà nghiên cứu ngoài nhà chùa, những bài viết về tác giả Ngô Thì Nhậm, về tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh đã công bố trên các tạp chí như Tạp chí Văn học (Nghiên cứu Văn học) của Viện Văn học, Tạp chí Hán Nôm của Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Tạp chí Triết học của Viện Triết học… Có thể nêu những bài nghiên cứu tiêu biểu như bài viết của cụ Lê Thước và Trương Chính: Tìm hiểu dòng văn học tiến bộ thời Tây Sơn (1971). Nhân kỷ niệm danh nhân Ngô Thì Nhậm, Tạp chí Văn học số 4-1973, đã đăng một loạt bài nghiên cứu của các tác giả: Tảo Trang: Bước đầu tìm hiểu một số nhà văn trong Ngô gia văn phái, Vũ Khiêu: Về đánh giá Ngô Thì Nhậm, Vũ Đức Phúc: Từ Ngô Thì Nhậm đến trào lưu văn học Tây Sơn, Trần Nghĩa: Tìm hiểu thái độ chính trị của Ngô Thì Nhậm, Trần Lê Sáng và Phạm Thị Tú: Về một số tập văn của Ngô Thì Nhậm. Năm 2003, nhân kỷ niệm Ngô Thì Nhậm, trên Tạp chí Hán Nôm số 3 cũng đã cho đăng một loạt bài về tác giả này như của Trịnh Khắc Mạnh: Danh nhân Ngô Thì Nhậm (1746-1803), Nguyễn Ngọc Nhuận: “Cúc thu bách vịnh” - tập thơ xướng hoạ giữa Phan Huy Ích và Ngô Thì Nhậm, Lê Việt Nga: Mấy nét về tập thơ “Ngọc đường xuân khiếu”, Trần Thị Băng Thanh: Ngô Thì Nhậm - một tấm lòng Thiền chưa viên thành, Lâm Giang: Ngô Thì Nhậm với đời thường, Phạm Thị Thoa: Văn bản “Hào mân ai lục” của Ngô Thì Nhậm. Bên cạnh, cần phải kể ra đây một số bài viết về Ngô Thì Nhậm hoặc có liên quan đến Ngô Thì Nhậm như ba bài nghiên cứu của Phạm Tú Châu đăng trên Tạp chí Văn học ở các số 2-1979; số 2-1981; số 6-1982, của Phạm Thị Tú: Đăng khoa lục sưu giảng và việc ghi nhận Ngô Thì Nhậm là tác giả “Hoàng Lê nhất thống chí” trên Tạp chí Văn học số 4-1975; Hoàng Hồng Cẩm: Về cuốn “Tam thiên tự” do Ngô Thì Nhậm soạn, Tạp chí Hán Nôm số 1-2007, v.v..

Đặc biệt, trong công trình Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, quyển 1 (1978) có hai bài nghiên cứu: Ngô Thì Nhậm - một người trí thức chân chính do học giả lão thành uyên bác Cao Xuân Huy viết và bài Tiểu sử Ngô Thì Nhậm do Mai Quốc Liên soạn; Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, quyển 2 (1978), nhóm biên dịch có mục Tiểu dẫn với dung lượng hai trang để giới thiệu tác phẩm. Còn trong công trình Ngô Thì Nhậm tác phẩm, tập 3, có bài khảo luận văn bản của nhà nghiên cứu Hà Thúc Minh: Về tình trạng của sách “Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh”.