Thơ Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI

Thơ đầu thế kỷ XXI có một lực lượng sáng tác đông đảo từ các nhà thơ 3X, 4X, trưởng thành trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, cho đến các nhà thơ 5X, 6X trưởng thành sau 1975 và trẻ nhất là thế hệ 7X, 8X (thậm chí cả 9X); trong đó, các nhà thơ lớp giữa giữ vai trò là lực lượng sáng tác chủ đạo. Đây là các nhà thơ chủ yếu thành danh từ cuối thế kỷ trước vẫn giữ được phong độ, cá biệt có những người không ngừng làm mới thơ mình với những thử nghiệm đáng ngưỡng mộ, tiêu biểu như Mai Văn Phấn. Nhưng đem đến cho thơ sự táo bạo và mới mẻ nhiều nhất là các nhà thơ trẻ thuộc thế hệ thứ ba. Tuy phần lớn sáng tạo thử nghiệm của họ chưa được người đọc chấp nhận nhưng họ hứa hẹn là lực lượng sáng tác sáng giá giữ vai trò chủ đạo cho giai đoạn thơ sau.

Về mặt nội dung, dòng thơ thế sự ngày càng chiếm vị trí chủ đạo trong thơ hiện nay. Nếu thơ cuối thế kỷ XX có sự sa đà vào khía cạnh đời tư, tạo cảm giác thơ toàn nói đến cái vụn vặt, bé nhỏ, thì thơ đầu thế kỷ XXI quan tâm nhiều hơn đến các vấn đề thế sự, trong đó có những vấn đề của dân tộc và nhân loại; qua đó thể hiện trách nhiệm công dân, thể hiện nhân cách của người nghệ sĩ đối với cuộc đời. Cảm hứng thế sự chiếm vai trò chủ đạo đã mở rộng bình diện phản ánh hiện thực trong thơ, giúp thơ luôn bám sát và song hành cùng cuộc sống. Bên cạnh đó, bản chất của thơ trữ tình là ý thức về cái tôi. Bộc cái tôi luôn là một nội dung quan trọng của thơ trữ tình. Thế giới cái tôi trong thơ hiện nay không chỉ dừng lại ở những trạng thái cảm xúc yêu thương hờn giận mà quan trọng là khẳng định cái tôi cá thể với cá tính mạnh mẽ, ngạo nghễ trong mối quan hệ với thế giới hoặc đào sâu vào cái tôi bản thể để khám phá những cái tôi khác trong con người mình, những bí ẩn trong nội tâm mà chính mình chưa ngờ tới. Thơ cũng chạm đến chiều sâu tâm linh của con người thời nay với niềm tin tôn giáo, thế giới của tiềm thức, vô thức, khiến đời sống bên trong của con người hiện lên đầy đủ hơn, sinh động hơn và qua đó thơ cũng đạt được giá trị nhân bản mới.

Một trong những đặc điểm nội dung quan trọng của thơ đầu thế kỷ XXI, hoàn toàn khác biệt với thơ cuối thế kỷ XX, đó là sự trở lại của cảm hứng dân tộc lịch sủ với chủ đề biển đảo và lịch sử, truyền thống dân tộc. Tất nhiên, sự trở lại của cảm hứng này là do sự tác động của tình hình chính trị, xã hội, nhưng điều đó cũng

khẳng định chủ nghĩa yêu nước và anh hùng dân tộc luôn là một nội dung lớn trong văn học Việt Nam nói chung và thơ nói riêng.

Hình thức thể hiện thơ đầu thế kỷ XXI có những cách tân táo bạo. Khuynh hướng tự do hóa hình thức thơ, xâm nhập chất văn xuôi vào thơ là để đáp ứng nhu cầu mở rộng bình diện phản ánh. Hiện thực đời sống cũng như hiện thực tâm hồn không còn bị bó hẹp trong khuôn khổ vần, luật mà tràn ra trên trang giấy. Ngôn ngữ và hình ảnh thơ cũng có nhiều thay đổi. Trong thơ đầu thế kỷ XXI, bên cạnh ngôn ngữ trong sáng, giản dị và ngôn ngữ hàm súc vốn là hai loại ngôn ngữ phổ biến của thơ, có sự gia tăng đáng kể ngôn ngữ đời thường, trần tục. Điều này xuất phát từ hai lí do, đó là khuynh hướng mở rộng tự do, dân chủ cho thơ và sự ảnh hưởng của quan điểm mỹ học hậu hiện đại. Tuy vậy, ở một số tác giả, nhóm tác giả việc sử dụng ngôn ngữ trần tục đã bị đẩy đến mức cực đoan tạo nên sự phản cảm. Xu hướng thể nghiệm những chất liệu biểu đạt ngoài ngôn ngữ như kí hiệu, tranh vẽ, nghệ thuật trình diễn cho thấy nỗ lực làm mới thơ không ngừng của các nhà thơ cách tân. Nhưng những thử nghiệm ấy chỉ gây ấn tượng ở yếu tố “lạ” chứ chưa làm thơ phát triển về chất bởi xét đến cùng thơ vẫn là nghệ thuật của ngôn từ, không có yếu tố nào có thể thay thế ngôn từ trong thơ được. Về hình ảnh, đáng chú ý nhất là sự chiếm ưu thế của các hình ảnh của cuộc sống đời thường, phù hợp với vai trò chủ đạo của cảm hứng thế sự, đời tư trong thơ hiện nay. Bên cạnh đó là sự gia tăng các hình ảnh siêu thực trong nỗ lực làm lạ hóa thơ của các tác giả có xu hướng cách tân. Thơ hôm nay cũng có sự đa dạng, phong phú về giọng điệu. Đó là hệ quả tất yếu của sự đa dạng, phức tạp trong đời sống tình cảm, cảm xúc của con người.

Nhìn chung thơ Việt Nam đầu thế kỷ XXI có nhiều đổi mới cả về nội dung và hình thức biểu hiện (trong đó hình thức biểu hiện có nhiều đổi mới táo bạo hơn cả). Tuy nhiên không phải đổi mới nào cũng thành công, chưa kể một số thử nghiệm mang tính cực đoan khiến chất lượng thơ đi xuống. Các khuynh hướng thơ phát triển không đồng nhất, tác phẩm thơ in ra ồ ạt thiếu chọn lọc, nhiều cách tân chưa chín, người đọc không mặn mà với thơ, tất cả những yếu tố đó làm cho thơ Việt Nam đầu thế kỷ XXI, dù rò ràng đã mang những diện mạo và đặc điểm riêng, vẫn chưa bứt phá thành một giai đoạn thơ phát triển rực rỡ và mới mẻ như Thơ mới từng làm được đầu thế kỷ trước.

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1. Trần Thị Minh Tâm (2013), “Hà Nội trong thơ Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI”, Tạp chí Tản Viên Sơn (10), tr 60 – 63.

2. Trần Thị Minh Tâm (2014), “Cảm nhận về tập thơ Những lớp sóng ngôn từ của Mã Giang Lân”, Tạp chí Tản Viên Sơn (3), tr.69-70.