Tác Động Của Xu Hướng Tự Do Hoá Môi Trường Đầu Tư Quốc Tế

hàng loạt thách thức trong các hoạt động kinh tế quốc tế như hàng rào phi thuế quan, nguy cơ bị mất đi lợi thế so sánh truyền thống của mình là chi phí lao động thấp và tài nguyên thiên nhiên, cũng như sẽ bị cạnh tranh khốc liệt hơn trong một thị trường mà ở đó thị phần dành cho sản phẩm tham dụng lao động và tài nguyên ngày càng thu hẹp lại. Trong lĩnh vực FDI, tiến trình toàn cầu hoá đang tác động mạnh mẽ vào môi trường đầu tư, vào thị trường, và cả vào các yếu tố sản xuất của Việt Nam; do vậy làm thay đổi giá trị và cơ cấu dòng FDI vào Việt Nam. Xuất phát từ mô hình cơ chế tác động của toàn cầu hóa đối với dòng đầu tư (Hình 1.2), sau đây, chúng ta sẽ nghiên cứu sự vận động của dòng FDI vào Việt Nam dưới tác động của môi trường đầu tư, thị trường và các yếu tố nguồn lực trong nước.

2.2. TÁC ĐỘNG CỦA TOÀN CẦU HOÁ KINH TẾ ĐỐI VỚI SỰ VẬN ĐỘNG CỦA DÒNG FDI VÀO VIỆT NAM

Đường lối mở cửa, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế đã tạo điều kiện để Việt Nam tiếp cận với thị trường vốn quốc tế. Như bất cứ một nền kinh tế nào khác, dòng FDI vào Việt Nam cũng chịu tác động của tiến trình toàn cầu hoá qua các kênh môi trường, thị trường và các yếu tố sản xuất như đã phân tích tại chương I của luận án.

2.2.1. Tác động của môi trường FDI toàn cầu

MÔI TRƯỜNG FDI QUỐC TẾ 

MÔI TRƯỜNG FDI TRONG NƯỚC GIÁ TRỊ VÀ CƠ CẤU FDI

Môi trường FDI toàn cầu gồm các văn kiện có giá trị pháp lí ở cấp quốc gia, khu vực hoặc toàn cầu liên quan tới việc di chuyển vốn FDI ra ngoài biên giới của một quốc gia hoặc lãnh thổ, được kí kết trên cơ sở song phương hoặc đa phương, hệ thống cơ sở hạ tầng như hoạt động của ngân hàng, của thị trường chứng khoán, của các phương tiện giao thông, thông tin liên lạc, các thể chế liên

quan tới hoạt động của dòng FDI, xu hướng hoạt động của các TNC, của các nền kinh tế riêng lẻ và của khu vực. Những tiến triển mạnh mẽ của môi trường FDI toàn cầu, như đã trình bày tại Chương I của luận án, trong khoảng 2 thập niên vừa qua đã tạo động lực và cả áp lực để môi trường FDI trong nước thay đổi, đồng thời cũng tác động trực tiếp tới dòng FDI vào Việt Nam.

Trước hết, chúng ta hãy xem xét những bước cải thiện của môi trường FDI trong nước trong đó có các yếu tố như hành lang pháp lí, hệ thống thể chế, cơ sở hạ tầng, các yếu tố văn hoá, xã hội…Tuy nhiên, trong khuôn khổ giới hạn, luận án sẽ chỉ tập trung phân tích những bước tiến trong hệ thống hành lang pháp lí, hệ thống thể chế và những tác động của những bước tiến này đối với dòng FDI.

2.2.1.1. Tác động của xu hướng tự do hoá môi trường đầu tư quốc tế

Dưới tác động của xu hướng tự do hóa môi trường đầu tư quốc tế, môi trường pháp luật và thể chế liên quan tới FDI của Việt Nam trong 20 năm qua đã có những bước tiến quan trọng, tạo sức hút mạnh mẽ đối với dòng FDI vào Việt Nam.

Như đã trình bày, trước năm 1986, với xuất phát điểm là một nền kinh tế vận hành theo cơ chế tập trung, quan liêu, bao cấp và gần như tách rời khỏi nền kinh tế toàn cầu, hệ thống văn bản pháp luật, đặc biệt là hệ thống pháp luật liên quan đến kinh tế quốc tế hầu như chưa tồn tại. Tuy nhiên, với chủ trương Đổi mới, mở cửa nền kinh tế; dưới sức ép của xu hướng tự do hoá, phi điều tiết đang diễn ra trên toàn cầu, và với mong muốn tiếp cận với nền kinh tế thế giới để thu hút nguồn lực từ bên ngoài, Việt Nam đã có những bước đi ban đầu trong việc xây dựng, điều chỉnh và hoàn thiện dần hệ thống hành lang pháp lí của mình.

Thứ nhất, các văn bản pháp luật về đầu tư trực tiếp nước ngoài được gia tăng về số lượng và được cải thiện về chất lượng, trong đó, quan trọng nhất

phải kể đến sự ra đời và từng bước được hoàn thiện của Bộ Luật Đầu tư trực tiếp nước ngoài. Luật đầu tư nước ngoài tại Việt Nam lần đầu tiên được Quốc hội thông qua lần vào ngày 29 tháng 12 năm 1987, một năm sau khi đường lối Đổi mới ra đời. Ngay tại Chương I, Luật đã phản ánh tinh thần cởi mở đối với các tổ chức, cá nhân muốn đầu tư vốn và công nghệ tại Việt Nam trên cơ sở tôn trọng pháp luật, công bằng và cùng có lợi. Trên tinh thần đó, Luật cũng đưa ra những quy định về quyền sở hữu, hoạt động của các nhà đầu tư và chế độ ưu đãi dành cho các nhà đầu tư nước ngoài. Mục tiêu chính của Luật là tạo môi trường pháp lý thuận lợi để nền kinh tế hội nhập với các dòng vốn quốc tế mà trước đây Việt Nam không thể tiếp cận nhằm thu hút vốn, công nghệ hiện đại và kĩ năng quản lý. Luật Đầu tư trực tiếp nước ngoài năm 1987 đã được cộng đồng các nhà đầu tư quốc tế hoan nghênh và đánh giá có độ cởi mở khá cao đối với hoạt động của dòng vốn FDI.

Để đáp ứng những chuyển biến trong môi trường đầu tư toàn cầu, Luật Đầu tư trực tiếp nước ngoài của Việt Nam tiếp tục được sửa đổi, điều chỉnh, bổ sung vào các năm 1990, 1992, 1996, 2000. Đây là những bước đi quan trọng trong nỗ lực từng bước hội nhập với nền kinh tế quốc tế và với thị trường vốn toàn cầu. Để thực thi Luật Đầu tư trực tiếp nước ngoài có hiệu quả, nhiều văn bản dưới luật như các hướng dẫn, nghị định trong những lĩnh vực liên quan cũng được ban hành.

Luật Đầu tư trực tiếp nước ngoài năm 1996 và Luật sửa đổi năm 2000 chú trọng vào việc một số lĩnh vực sau:

- Giảm thiểu các trở ngại và rủi ro cho các nhà đầu tư; cho phép các công ty FDI sử dụng quyền sử dụng đất để vay tiền đầu tư; điều chỉnh theo hướng cở mở hơn các quy định liên quan tới cán cân thanh toán của nhà đầu tư;

- Trao quyền tự quyết cao hơn các công ty có vốn FDI; Cho phép các nhà đầu tư quyền tự do chuyển đổi hình thức đầu tư, tổ chức lại doanh nghiệp, chuyển giao vốn...; Tiếp tục cải tiến hơn nữa việc quy trình xét duyệt và quản lí các dự án đầu tư;

- Trao nhiều ưu đãi hơn cho các nhà đầu tư thông qua việc giảm hoặc bỏ một số dòng thuế nhập khẩu, giảm thuế chuyển lợi nhuận ra nước ngoài.

Về lĩnh vực đầu tư, Luật cho phép các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào hầu hết các lĩnh vực kinh tế của Việt Nam, trừ một số ngành nhạy cảm về an ninh quốc phòng và một số ngành dịch vụ quan trọng. Về loại hình đầu tư, Bộ Luật cho tạo điều kiện để các nhà đầu tư thực hiện việc đưa đồng vốn vào Việt Nam theo các hình thức: (1) Hợp đồng kinh doanh;

(2) Liên doanh; (3) Và 100% vốn nước ngoài.

Mặc dù đã được nhiều lần sửa đổi cho phù hợp với tình hình mới, Luật Đầu tư trực tiếp nước ngoài vẫn chưa đáp ứng được những đòi hỏi của những diễn biến trong tình hình đầu tư quốc tế trong những năm qua và nhu cầu thu hút đầu tư của Việt Nam. Đáng lưu ý là cả các nhà đầu tư trong nước và quốc tế đều bày tỏ quan ngại về việc chưa được đối xử ngang bằng như phía đối tác. Một trong những nỗ lực quan trọng nhằm cải thiện tình hình trên và tạo một sân chơi công bằng cho các cả các nhà đầu tư trong nước và nước ngoài là sự ra đời của Bộ Luật Đầu tư được Quốc hội thông qua vào tháng 11 năm 2005 và có hiệu lực từ 01 tháng 7 năm 2006. Theo đó, “Nhà nước đối xử bình đẳng trước pháp luật đối với các nhà đầu tư thuộc mọi thành phần kinh tế, giữa đầu tư trong nước và đầu tư nước ngoài; khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động đầu tư”.

Bộ Luật cũng phản ánh tinh thần chủ động hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, theo đó “Nhà nước cam kết thực hiện các điều ước quốc tế liên quan đến đầu tư mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên”; đặc biệt Điều 8, Điều 9 và Điều 12 của Bộ Luật quy định rõ các quy định về mở cửa thị trường đầu tư, thị trường hàng hoá và dịch vụ, nghĩa vụ và quyền lợi của nhà đầu tư trong việc chuyển lợi nhuận ra nước ngoài v.v... và cam kết của Việt Nam trong việc thực hiện các quy định quốc tế, trong đó có các quy định quốc tế về xử lí tranh chấp trong đầu tư. Để thực thi Bộ Luật, ngày 22/9/2006, Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Nghị định số 108 về việc Hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Đầu tư. Nghị định đã cụ thể hóa một số Điều, Khoản trong Bộ Luật với tinh thần đảm bảo yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế, và mở rộng phân cấp quyết định đầu tư cho các tỉnh thành. Theo đó, lần đầu tiên thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội được cấp phép dự án đầu tư với giá trị tới 15 triệu USD, khu công nghiệp và khu chế xuất được cấp giấy phép với giá trị tới 40 triệu USD.

Thứ hai, hệ thống văn bản pháp luật liên quan gián tiếp tới đầu tư như thương mại, môi trường kinh doanh, hoạt động của các thành phần kinh tế, thuế, đất đai, môi trường... cũng lần lượt ra đời, bổ trợ cho hoạt động của khu vực FDI. Bên cạnh Luật Đầu tư đã có hiệu lực từ ngày 01/7/2006, nhiều luật khác liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến nguồn vốn FDI đã làm cho môi trường đầu tư của Việt Nam ngày càng được cải thiện mạnh mẽ và trở nên hấp dẫn hơn. Trong số đó phải kể đến Luật Công ty năm 1990 và Luật Doanh nghiệp năm 2005 và nhiều dự án luật khác như Luật Thương mại, Luật Ngân hàng, Luật Đất đai, Luật Cạnh tranh sẽ lần lượt được Quốc Hội thông qua. Trong xu hướng tự do hoá thương mại và đầu tư, với vai trò ngày càng quan

trọng của khu vực tư nhân; và cũng phù hợp với chủ trương phát triển một nền kinh tế nhiều thành phần, huy động mọi nguồn lực cho phát triển của Nhà nước Việt Nam, sự ra đời của Luật Công ty năm 1990, luật Doanh nghiệp mới năm 1999, Luật Doanh nghiệp Nhà nước năm 2003 đã mở đường cho hàng trăm ngàn công ty được thành lập (Bảng 2.1).

Với khu vực tư nhân ngày càng phát triển và môi trường sản xuất, kinh doanh và thương mại thuận lợi, theo hướng cởi mở hơn, tiếp cận gần hơn với các tiêu chuẩn quốc tế, môi trường FDI của Việt Nam ngày càng hấp dẫn hơn. Ngoài ra, môi trường đầu tư của Việt Nam còn luôn luôn được hậu thuẫn bởi hàng loạt Nghị quyết, Chỉ thị phản ánh chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước, ý chí quyết tâm theo đuổi cơ chế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. Nghị quyết số 07/NQ-TW ngày 27/11/2001 của Bộ Chính trị về hội nhập kinh tế quốc tế là một số trong những văn bản quan trọng đó. Trên cơ sở Nghị quyết này, Chính phủ đã đưa ra chương trình hành động cụ thể theo đó các bộ, ngành đề ra chiến lược phát triển, hội nhập kinh tế quốc tế của từng ngành; Đẩy mạnh đàm phán gia nhập tổ chức quốc tế, khu vực; song phương, đa phương, đặc biệt là việc gia nhập WTO; Xây dựng mới và điều chỉnh khung pháp lý trong các lĩnh vực như môi trường, bản quyền, lao động, thuế, tài chính, ngân hàng, thị trường chứng khoán để tiếp cận gần hơn với tiêu chuẩn quốc tế, tạo điều kiện tốt hơn cho công tác hội nhập.

Bảng 2.1. Số doanh nghiệp đang hoạt động tính theo loại hình (tới 31/12/2004)

2000	2001	2002	2003	2004
	Doanh nghiệp
Tổng	42288	51680	62908	72012	91755
Doanh nghiệp nhà nước	5759	5355	5364	4845	4596
Trung ương	2067	1997	2052	1898	1967
Địa phương	3692	3358	3312	2947	2629
Doanh nghiệp ngoài quốc doanh	35004	44314	55236	64526	84003
Hợp tác xã	3237	3646	4104	4150	5349
Tư nhân	20548	22777	24794	25653	29980
Công ty hợp danh	4	5	24	18	21
Công ty trách nhiệm hữu hạn	10458	16291	23485	30164	40918
Công ty cổ phần có vốn nhà nước	305	470	557	669	815
Công ty cổ phần không có vốn nhà nước	452	1125	2272	3872	6920
Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài	1525	2011	2308	2641	3156
Doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài	854	1294	1561	1869	2335
Liên doanh	671	717	747	772	821
	Cơ cấu (%)
Tổng	100,00	100,00	100,00	100,00	100,00
Doanh nghiệp nhà nước	13,62	10,36	8,53	6,73	5,01
Trung ương	4,89	3,86	3,26	2,64	2,14
Địa phương	8,73	6,50	5,26	4,09	2,87
Doanh nghiệp ngoài quốc doanh	82,78	85,75	87,80	89,60	91,55
Hợp tác xã	7,65	7,05	6,52	5,76	5,83
Tư nhân	48,59	44,07	39,41	35,62	32,67
Công ty hợp danh	0,01	0,01	0,04	0,02	0,02
Công ty trách nhiệm hữu hạn	24,73	31,52	37,33	41,89	44,60
Công ty cổ phần có vốn nhà nước	0,73	0,91	0,89	0,93	0,89
Công ty cổ phần không có vốn nhà nước	1,07	2,18	3,61	5,38	7,54
Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài	3,61	3,89	3,67	3,67	3,44
Doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài	2,02	2,50	2,48	2,60	2,54
Liên doanh	1,59	1,39	1,19	1,07	0,90