Tác động của toàn cầu hóa kinh tế đối với dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam

Hệ quả là việc ứng dụng khoa học và công nghệ vào sản xuất trong tiến trình toàn cầu hóa đã tác động đến nguồn nhân lực trên quy mô toàn cầu. Một mặt, một nguồn nhân lực có tri thức, kĩ năng và làm việc trong các ngành có hàm lượng công nghệ cao được hình thành, phát triển về cả số lượng và chất lượng. Nguồn nhân lực này chủ yếu tập trung ở các nước phát triển, và một phần nhỏ ở các nước đang phát triển, ngoại trừ trường hợp của Trung Quốc và Ấn Độ. Mặt khác, ở những nước đang phát triển, nguồn nhân lực có kĩ năng giản đơn, với những ứng dụng mới của máy móc và quá trình tự động hoá đã được chuyên môn hoá sâu hơn trong dây chuyền sản xuất và phân phối toàn cầu.

Như vậy, vốn và công nghệ là hai yếu tố đầu vào ngày càng có lợi thế so sánh cao hơn so với nguồn nhân lực có kĩ năng giản đơn; trong khi đó nguồn nhân lực có kĩ năng công nghệ cao vẫn chưa đủ để đáp ứng nhu cầu cho các dòng FDI vào lĩnh vực công nghệ cao. Những thay đổi trong tương quan lợi thế so sánh giữa các yếu tố nguồn lực này chính là một trong những động lực quan trọng đối với sự di chuyển của vốn và nguồn nhân lực trong hai thập niên qua. Dòng di chuyển của vốn và nguồn nhân lực cũng diễn ra không đồng đều. Việc di chuyển nguồn nhân lực đã trở thành mối quan tâm của các quốc gia tại Vòng đàm phán về Hiệp định chung về Thương mại và Dịch vụ (Urugoay), theo đó “phương thức di chuyển tạm thời của các nhà cung cấp dịch vụ cá nhân (phương thức 4) được đề cập đến” [26]. Tuy nhiên theo phương thức này, lợi thế so sánh về nguồn nhân lực dồi dào và rẻ của các nước đang phát triển lại không được phát huy do các nước phát triển đưa ra nhiều hạn chế trong việc di chuyển nguồn nhân lực thiếu kĩ năng. Trong khi đó, nguồn vốn từ các nước đang phát triển lại có xu hướng tìm đến nguồn nhân lực có trình độ ở các nước đang phát triển.

Tóm lại, những biến động của môi trường FDI toàn cầu, quá trình mở rộng thị trường hàng hoá và dịch vụ, sự thay đổi tương quan so sánh giữa các yếu tố sản xuất và sự di chuyển của các yếu tố sản xuất là động lực và có tác động trực tiếp tới sự vận động của dòng FDI trên toàn cầu trong hai thập niên vừa qua. Sau đây, chúng ta sẽ điểm lại một số nét chính của sự vận động đó.

1.3. SỰ VẬN ĐỘNG CỦA DÒNG FDI TOÀN CẦU

1.3.1. Giá trị FDI

Môi trường thương mại và đầu tư được cải thiện làm gia tăng tổng giá trị FDI trên toàn cầu. Mặt khác, chính dòng FDI tăng đột biến vào khu vực các nước có nền kinh tế chuyển đổi lại đẩy mạnh quá trình tự do hoá thương mại ở khu vực này và trên toàn cầu. Tổng giá trị FDI thu hút được năm 1980 là 54.945 triệu USD đ tăng lên 202.777 triệu USD năm 1990 và đạt mức

735.146 triệu USD năm 2001 và duy trỡ ở mức tương tự cho tới năm 2006. Tổng giỏ trị FDI xuất phát từ các nước cũng có bước nhảy vọt tương tự từ mức 53.674; 233.315 và 620.713 triệu USD vào các năm tương ứng. Như vậy dũng FDI vào và xuất phát từ các nước trên toàn cầu đ tăng khoảng 4 lần giữa năm 1980 và 1990; và khoảng 3,5 lần giữa 1990 và 2001. Đáng lưu ý, dũng vốn FDI vào các nước Đông Âu (là các nước có nền kinh tế đang chuyển đổi thuộc khối x hội chủ nghĩa trước đây) tăng ủột biến từ mức 11 triệu USD năm 1980 lên 568 triệu USD năm 1990 và đạt mức 24.458 triệu USD năm 2001. Trong khi đó dũng FDI xuất phát từ khu vực này chỉ đạt mức 3.294 triệu USD vào năm 2001. Những con số trên [95] phản ỏnh tỏc ủộng của toàn cầu hoỏ ủối với dũng FDI và ngược lại, cũng phản ỏnh vai trò của FDI trong tiến trình toàn cầu hoá từ phương Tây sang phương Đông. Thực chất, việc dũng FDI di chuyển từ các nước công nghiệp phát triển sang các nước có nền kinh tế đang chuyển đổi ở Đông Âu là một quá trình được điều tiết bởi sức mạnh của quy luật Cung - Cầu, được giải phóng bởi quá trình chuyển đổi của các nền kinh tế và ủược thúc đẩy bởi ý chí chính trị của các quốc gia tham gia. Núi cách khác, ủú là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa toàn cầu húa kinh tế với toàn cầu hóa chính trị trong giai đoạn này.

Sự chuyển dịch các dòng FDI theo khu vực địa lý như trên là kết quả trực tiếp của tiến trình tự do hoá, tư nhân hoá và phi điều tiết đã diễn ra ở các nền kinh tế đang chuyển đổi vào cuối những năm 1980. Ở những quốc gia này, khi

nền kinh tế thị trường dần có chỗ đứng thay cho một nền kinh tế kế hoạch hóa - tập trung, bàn tay vô hình của thị trường đã góp phần vào việc huy động các nguồn lực cho sản xuất một cách hiệu quả hơn, trong đó có nguồn vốn FDI. Điều này phản ánh bản chất của việc xuất khẩu tư bản và tự do hoá thương mại là nhằm đạt lợi nhuận cao hơn. Trên nguyên tắc này, các nước tư bản phát triển, với thế mạnh là khoa học công nghệ, với đội quân các công ty xuyên quốc gia hùng mạnh và các chi nhánh, với sự trợ giúp của hàng loạt các thể chế kinh tế, thương mại, các thiết chế tài chính, các liên kết, hiệp ước kinh tế khu vực và quốc tế, đã mở rộng phạm vi hoạt động của mình ra ngoài biên giới quốc gia.

Nếu so sánh bản đồ FDI thế giới từ giữa những năm 1980 với tình hình thu hút FDI trong giai đoạn từ 1990 đến 2005, ta sẽ nhận thấy xu hướng dòng FDI tăng lên ở các nước có nền kinh tế đang chuyển đổi và các nền kinh tế đang phát triển là nổi bật. Vào giai đoạn giữa những năm 1980, giá trị FDI được phân bổ một cách rất mất cân đối giữa các khu vực kinh tế, giữa các quốc gia phát triển và đang phát triển (Hình 1.7.). Tuy nhiên tình hình này đã được cải thiện rõ rệt từ cuối những năm 1980 khi, và đặc biệt là từ đầu 1990 khi làn sóng phi điều tiết và tự do hóa diễn ra mạnh mẽ ở nhiều khu vực trên thế giới.

Tổng toàn cầu

Các nước phát triển

Các nước đang phát triển

Các nước SEE và CISs

Nguồn: UNCTAD. World Investment Report 2005

Hình 1.7. Giá trị FDI vào các nước tính theo nhóm các nền kinh tế (1980 -2004)

Tổng giá trị FDI các nước phát triển thu hút được tăng trung bình 46%/năm kể từ năm 1985, đạt mức 163 tỷ USD, chiếm 81% tổng FDI thế giới. Giá trị dòng FDI ra bên ngoài của các nước phát triển cũng chiếm tỷ trọng lớn, tăng trung bình 38%/năm, đạt 187 tỷ năm 1989. Trong đó, chỉ riêng 5 quốc gia thu hút đầu tư lớn nhất thế giới gồm Pháp, Đức, Nhật, Anh và Mỹ đã chiếm 70% tổng số vốn đầu tư ra bên ngoài này. Trong khi đó, cùng thời gian này, giá trị đầu tư vào và ra từ các nước đang phát triển, mặc dù có tăng, song vẫn chỉ chiếm một phần nhỏ trong tổng giá trị FDI thế giới, đạt 3,2% tổng FDI toàn cầu. Tổng vốn FDI vào các nền kinh tế này tăng trung bình 22%./năm, đạt mức khiếm tốn là 30 tỷ USD năm 1989. Trong đó, khu vực Đông Á và Đông Nam Á đạt mức tăng trưởng 37%/.

Dòng FDI thế giới trên cho thấy tiềm năng vốn để đầu tư ra nước ngoài cũng như khả năng cạnh tranh thu hút vốn (gồm các yếu tố quyết định đầu tư) của các nước phát triển vượt trội hơn hẳn các nước đang phát triển. Một mặt, sự phân bổ FDI trên thế giới trong giai đoạn này cũng phản ánh tình trạng chưa tự do hoá các dòng đầu tư và giao thương trên thế giới trước thời kì Liên Xô và các nước Đông Âu tan rã. Trên thực tế, các nền kinh tế thuộc khu vực này hầu như chưa có mặt trên bản đồ đầu tư thế giới. Ngoài ra, việc tăng trưởng FDI ở châu Á, khu vực Đông Á và Đông Nam Á cũng cho thấy mối giao thương của khu vực này với các nền kinh tế công nghiệp phát triển. Khu vực kinh tế này gồm Trung Quốc, 4 nền kinh tế công nghiệp mới nổi lên, vốn được mệnh danh là 4 con rồng châu Á là Singapore, Hàn Quốc, Hồng Công và Đài Loan cùng với một số quốc gia Đông Nam Á, vốn ít nhiều có quan hệ về kinh tế, chính trị với các nước tư bản phương Tây.

Tuy nhiên, bức tranh về đầu tư và thương mại đã thay đổi kể từ sau khi Liên Xô và khối các nước Đông Âu tan rã. Như trên đã trình bày, dòng đầu tư vào nghiên cứu và triển khai (R&D) của các nước tư bản phát triển đã mang lại một số

thành tựu nổi bật trong khoa học và công nghệ; cùng thời điểm đó, làn sóng tự do hoá, tư nhân hoá và phi điều tiết đã tạo điều kiện để các thành tựu trên được ứng dụng rộng rãi hơn, kéo theo dòng đầu tư mới vào những thị trường và lĩnh vực mới.

Từ năm 1990 đến 1992, do những biến động của tình hình chính trị thế giới và xu hướng sát nhập của các công ty xuyên quốc gia có chiều hướng chững lại, dòng tổng giá trị FDI trên thế giới cũng suy giảm. Tuy nhiên, theo Báo cáo Đầu tư Thế giới năm 2005, đầu tư vào khu vực Trung và Đông Âu vẫn tăng hai lần tính từ đầu năm 1991 tới đầu năm 1992, với tổng số 34.422 dự án đầu tư nước ngoài, đạt giá trị hơn 9 tỷ USD. Mặc dù, con số này còn nhỏ so với giá trị FDI vào một số nước phương Tây Âu, song với sức hút của thị trường mới và làn sóng tự do hoá, tư nhân hoá và phi điều tiết ngày càng mạnh hơn, tại thời điểm này, các nhà chuyên môn đã dự tính tổng giá trị FDI vào khu vực này đạt từ 75 đến 100 tỷ vào cuối thập kỉ 1990 [98]. Cũng theo báo cáo này: “Những thay đổi mạnh mẽ nhất trong chế độ thu hút FDI đã diễn ra tại khu vực Trung và Đông Âu. Những biến động cơ bản về kinh tế và chính trị, vốn bắt nguồn từ năm 1989, đòi hỏi phải có luật mới nhằm đáp ứng các nguyên tắc của thị trường ở mọi lĩnh vực của hoạt động kinh tế” [98].

Trên thực tế, bất chấp nhiều biến động trong dòng FDI toàn cầu, FDI đổ vào khu vực này tăng đều đặn, kể cả trong thời điểm khủng hoảng tài chính khu vực Đông Nam Á. Tại thời điểm năm 1999, FDI vào khu vực Trung và Đông Âu tăng liên tục trong 3 năm, đạt 23 tỷ USD. Trong khi đó, xu hướng tự do hoá và chính sách thu hút đầu tư và mở cửa thị trường của các nền kinh tế đang phát triển ở các khu vực khác cũng góp phần làm thay đổi hướng FDI. Trong tổng giá trị 560 tỷ USD dòng FDI thu hút được, các nước phát triển chiếm 367 tỷ USD, các nền kinh tế khu vực Trung và Đông Âu chiếm 21 tỷ USD, các nước đang phát triển còn lại chiếm 172 tỷ USD. Như vậy, so với thời điểm cuối 1980 và đầu 1990, các nước phát triển vẫn chiếm một tỷ lệ lớn trong tổng giá trị dòng FDI; tuy nhiên, tỷ lệ này đã giảm xuống sau thập niên 1990 - thời kì giai đoạn toàn cầu hoá diễn ra mạnh mẽ nhất [98]. Một điểm đáng lưu ý khác trong vận

động của dòng FDI thế giới là dòng FDI xuất phát từ các nước đang phát triển, các nền kinh tế mới nổi lên đã bắt đầu xuất hiện và tăng dần, tuy chỉ chiếm một tỷ trọng không đáng kể trong tổng giá trị FDI toàn cầu (Hình 1.8).

Với những thay đổi trên của dòng FDI vào các khu vực kinh tế trên thế giới, thị trường hàng hoá và dịch vụ toàn cầu cũng được định vị lại, rộng và mở hơn; và vì thế có tính cạnh tranh cao hơn. Dòng FDI này đã giúp nối thông thị trường giữa các nước phát triển và đang phát triển, đặc biệt với các nền kinh tế đang chuyển đổi thuộc khu vực Trung và Đông Âu sau khi Liên Xô và các nước Đông Âu tan rã. Chính các hoạt động đầu tư này đã tạo tăng trưởng và nhu cầu trong khu vực. Hệ quả là thương mại nội vùng cũng như với các khu vực khác trên thế giới đã tăng lên. Việc thương mại giữa khu vực này với Tây Âu được tự do hơn còn là hệ quả của việc rỡ bỏ rào cản về ý thức hệ vốn được dựng lên từ thời chiến tranh lạnh. Cụ thể là chế độ kiểm soát xuất khẩu được Mỹ và đồng minh dựng lên từ năm 1949 mang tên Uỷ ban Phối hợp Kiểm soát Xuất khẩu Đa phương (Coordinating Committee for Multilateral Export Controls - CoCom) nhằm hạn chế thương mại giữa phương Tây với Liên Xô đã được huỷ bỏ sau thời kì chiến tranh lạnh. Ngày 16 tháng 11 năm 1993, tại Hội nghị cấp cao CoCom, các quốc gia thành viên đã thống nhất chấm dứt chế độ kiểm soát này [83].

- SEE và CIS

- Châu Phi

- Mỹ Latinh và Carribe

- Châu Á và TBD

Các nước đang phát triển, SEE và CIS

Nguồn: UNCTAD. World Investment Report 2005.

Hình 1.8. Giá trị FDI xuất phát từ các nền kinh tế đang phát triển, Trung và Đông Âu, CIS, tính theo nhóm 1984 -2004 (tỷ USD)

Vai trò của FDI đối với tăng trưởng GDP và thương mại của các nền kinh tế cũng được xác nhận. Ở các nền kinh tế đang chuyển đổi thuộc Nga và Đông Âu, các dự án đầu tư đã có kết quả, tăng trưởng dần đi vào ổn định, nhu cầu đầu tư và tiêu dùng tăng liên tục đã tạo bàn đạp cho thương mại. Ở châu Á, đó là sự nổi lên của Trung Quốc - nước thu hút phần lớn FDI vào khu vực các nước đang phát triển ở châu Á và có mức tăng trưởng GDP cao nhất thế giới liên tục trong hơn 10 năm - 4 nền kinh tế công nghiệp mới và một số quốc gia Đông Nam Á như Thái Lan và Ma-lai-xi-a. Ở các nước công nghiệp phát triển, đó là sự tăng trưởng đã bước sang một giai đoạn mới - giai đoạn phát triển công nghệ cao, đặc biệt là công nghệ thông tin - cơ sở xuất phát điểm của toàn cầu hóa.

Ở châu Á, khu vực Đông và Nam Á, mặc dù tăng trưởng có chững lại hoặc tăng trưởng âm trong một vài năm do tác động của khủng hoảng tài chính tiền tệ năm 1997, nhìn chung mức tăng trưởng trung bình của các nền kinh tế tính từ đầu thập kỉ 1990 trở lại đây vẫn nằm trong xu hướng tăng lên. Chính sự tăng trưởng trên cùng với những thay đổi về chính sách thương mại theo hướng cởi mở hơn ở hầu hết các khu vực trên thế giới như ở Trung Quốc, ASEAN, Mỹ Latinh… đã đẩy nhanh tiến trình hội nhập quốc tế của các nền kinh tế. Trên thực tế, tới năm 2003, tỷ lệ tăng trưởng hàng năm trong thương mại của các nước đang phát triển và có nền kinh tế chuyển đổi là cao hơn nhiều so với tỷ lệ này ở các nước phát triển, mặc dù giá trị tuyệt đối trong kim ngạch thương mại của các nền kinh tế này còn nhỏ hơn nhiều so với kim ngạch thương mại tuyệt đối của các nước phát triển, và phản ánh đúng bức tranh đầu tư và tăng trưởng GDP (Hình 1.9).

Châu Á

Các nền kinh tế đang chuyển đổi

Bắc Mỹ

Mỹ Latinh