Sản phụ khoa Y học cổ truyền Phần 1

GS. TRẦN THUÝ - TS. LẺ THỊ HIỂN

KHOA Y HỌC CỔ TRUYỀN - TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI

SẢN PHỤ KHOA

Y HỌC Cổ TRUYỀN

NHÀ XUẤT BẢN Y HỌC HÀ NỘI - 2002

LỜI NÓI ĐẦU

Sản phụ khoa Y học cổ truyền đã được Hải Thượng Lãn Ông đề cập đến trong các trưốc tác của mình như tập Toạ thảo lương mô (những phương pháp tốt khi sinh đẻ), Phụ đạo xán nhiên (chuyên về phụ khoa). Các tác giả đã làm sáng tỏ những vấn đê từ y lý đến đặc điểm điều trị bệnh phụ khoa. Để’ phục vụ cho vấn đề đào tạo, chúng tôi mạnh dạn biên soạn cuốn "Sản phụ khoa Y học cổ truyền " cuốn sách bao gồm các nội dung sau:

Phần thứ nhất: Thừa kê

Phần thứ hai: Hệ thông hoá đặc điểm về lý luận và lâm

sàng sản phụ khoa.

Vì tài liệu biên soạn lần đầu nên chắc chắn có nhiều thiếu sót, rất mong các đồng nghiệp và bạn đọc xa gần góp ý đê tài liệu được hoàn chính hơn trong lần xuất bản sau.

CÁC TÁC GIẨ

PHẦN THỨ NHẤT

THỪA KẾ

A. TOẠ THẢO LƯƠNG MÔ

"Toạ thảo lương mô" hay "Những phương pháp tốt khi sinh đẻ" là một tập trong pho Lãn Ông Tâm Lĩnh của Hải Thượng Lãn Ông. Tập này tiếp theo tập "Phụ đạo xán nhiên" và chuyên về sản phụ khi sinh đẻ.

Trong lời nói đầu Hải Thượng viết: Quy luật sinh hoá của thiên nhiên rất màu nhiệm, âm dương bôn mùa sinh trưởng hoá sinh, vạn vật đều có sự phân biệt khác nhau huống gì đôi với con người há không có sự nuôi dưỡng chu đáo hay sao ?.

Phụ nữ khi nằm chỗ (sinh đẻ) sự an nguy sông chết chỉ trong nháy mắt chẳng khác gì một chiếc thuyền đang vượt biển khơi, chỉ khi nào cập bến mới là bình yên thực sự.

Vậy thì ngưòi thầy thuốc không thể không phát huy trí sáng tạo... nhằm phục vụ cho sinh mạng con người đang nằm trong tay, trong khi thảng thốt vội vàng tránh sao khỏi sai lầm thiếu sót.

"... Vả lại sự ghi chép trong các sách thuôc (trước thời Hải Thượng) rất rườm rà, được cái nọ mất cái kia...".

Cho nên Hải Thượng thấy cần phải chú trọng vào các bệnh nguy cấp đế

soạn thành một tập, chia môn xêp mục cho có thứ tự, có hệ thông rành mạch đê người đọc xem qua là có thể hiểu ngay, đặt nhan đề là "Toạ thảo lương mô" (nghĩa là những phương pháp tốt khi sinh đẻ, còn các chứng thai tiền, sản hậu khác không đến nỗi nguy cấp lắm thì không viết vào đây."

MƯỜI ĐIỂU KHUYÊN DẠY KHI SINH ĐẺ

1. Có thai và sinh đẻ là hiện tượng tự nhiên bình thường của phụ nữ, nếu thai phụ khoẻ mạnh khí huyết sung túc, tinh thần đầy đủ, thư thái thì việc sinh đẻ tự nhiên như ngưòi ngủ tỉnh dậy, thai có xu thế tự nhiên tìm đường ra.

Nếu thai yếu thì nên bổ khí dưõng huyết.

Khi sinh đẻ cần được bà đỡ lành nghề, sản phụ không nên rặn sốm quá.

Thang "Bảo sản vạn toàn" giúp cho khí huyết lưu thông, uống khi sắp đẻ và sau khi đẻ đều thích hợp.

2. Khi sắp đẻ, sản phụ cần an tâm định chí thoải mái tự nhiên, đừng lo sợ, lo ăn uống đầy đủ nghỉ ngơi sinh hoạt tự nhiên, gắng chịu đau. Bình thường thì đến thòi điểm chín muồi thì tự nhiên đẻ như người đi đại tiện, như quả chín tự nhiên rụng.

3. Người đỡ không được thấy sản phụ kêu đau mà ép rặn (đẻ) sớm quá, đến khi thai xuống sản phụ không còn sức rặn đẩy thai ra.

4. Khi sắp đẻ không nên nằm co mà ngủ, nên gượng dậy đi lại trong phòng.

5. Đến lúc đẻ cần đẻ tự nhiên không nên thúc dục, sản phụ mà rặn đúng lúc như chờ cho quả chín thì cuông sẽ tự nhiên rụng.

6. Cần chọn bà đỡ trung hậu, lão thành, tác phong thư thả bình tĩnh.

7. Ngưòi đỡ cần biết phân biệt giữa tình hình cơn đau giục giã với tình hình sắp đẻ thật sự.

8. Sản phụ phải giữ sức đừng vội rặn sốm quá mà đuối sức, đợi khi con tới cửa mình thì chỉ rặn một hơi là con ra.

9. Sắp đẻ chớ nên bói toán cầu cúng mà hoang mang.

10. Sắp đẻ nên ăn cháo trắng đặc nhừ, đừng ăn đồ cứng lạnh khó tiêu, đừng để đói khát nhưng chớ ăn no mà chỉ để hơi đói là tốt.

BẢY NGUYÊN NHÂN KHÓ ĐẺ

1. Vì nhàn rỗi quá làm cho khí huyêt kém lưu thông, thường thấy phụ nữ nông thôn lao động chân tay lại đẻ dễ.

2. Vì bồi dưõng ăn uống thừa quá, thường thấy phụ nữ ăn uống sinh hoạt bình thưòng lại đẻ dễ.

3. Vì ham dâm dục làm thai động hao tổn khí huyết. Thường 3 tháng đầu và 3 tháng cuối thai dễ bị ảnh hưởng hơn.

4. Vì lo sợ hoang mang.

5. Vì nhút nhát, nhất là ở sản phụ đẻ con so hoặc sản phụ tuổi cao.

6. Vì quá sợ hoảng hốt, vội rặn sớm thai ra không bình thường.

7. Vì đuối sức rặn sớm quá nên dùng Bổ huyết thôi sinh thang và Bảo sản vạn toàn thang.

BA PHÉP CHỮA CHỦ YẾU

1. Phép thôi sinh

Đau đẻ đã lâu sản phụ đã mệt mỏi hoặc lúc sắp đẻ đầu thai đã xuống đến cửa mình thì uống thuốc bổ trợ khí huyết.

Phép điều trị chủ yếu là thuốc trơn hoạt để khai thông, thuốc ấm để khử hoặc thư thái các kinh, thuốc thơm để khai khiếu thông huyết. Khí trệ huyết khô thì kịp bồi bổ tinh huyết, mỏi mệt phiền thì cho Nhân sâm nhưng thuốc phải đúng lúc không được dùng ẩu, sớm quá như các thuốc hành khí thông huyết. Thôi sinh chẳng qua là bổ trợ khi đẻ mà thôi.

2. Phép hoạt thai

Đẻ dễ là nhờ huyết đầy đủ, huyết kém thì đẻ khó nên bồi dưỡng khí huyết làm chủ để phòng trước.

Nhưng chớ dùng thuốc hoạt lợi sớm quá mà gây nên huyết suy khí hãn, với sản phụ khoẻ mạnh thì chọn dùng bài Thúc thai (làm gọn thai) hoặc Sấu thai (làm gầy thai).

3. Các bài thuốc bồi dưởng

Tứ vật, Hoạt thai, Bát trân Ngũ phúc, Tiểu dinh.

- Các bài thuôc Thúc thai như: Tử tô ẩm (6) Bảo sinh vô ưu.

- Các bài thuốc Sấu thai như: Sấu thai chỉ xác tán (4).

BỐN PHƯƠNG THUỐC DÙNG KHI SAP ĐẺ

1. Đạt sinh tán (Bảo sản)

ích mẫu 4 g

Xuyên khung 4 g

Đương quy vĩ (sao rượu) 4

Bach thươc • • 4

Trần bì 3 g Bạch truật 3

Tô ngạnh

Phúc bì 3

Nhân sâm Chích thảo

2 g Phục linh 2g

1,2 g Gừng tươi lg

Khi sắp đẻ uống 2-3 thang để lưu thông khí huyết.

Gia giảm tuỳ theo tình trạng khí huyết hư thực, thòi tiết nóng lạnh.

2. Thúc thai hoàn (Tế âm)

Đên tháng đẻ có thể uống để gọn thai

Bạch truật Phân lượng bằng nhau Chỉ xác

Tán nhỏ luyện với cơm làm viên uống trước bữa ăn với nước ấm (viên bằng

hạt ngô đồng - liều dùng 35 viên)

3. Thúc thai tán (Cẩm nang)

Trần bì

Phục linh

120 g

28 g

Điều cầm (sao rượu) 40 g Bạch truật (kiêng lửa) 80 g

Tán nhỏ luyện với nưốc cơm làm viên bằng hạt ngô đồng, liều dùng 50 - 60 viên uống với nưốc ấm, xa bữa ăn.

4. Sâu thai chỉ xác tán

Có thai 7-8 tháng uống để gọn thai dễ đẻ.

Chỉ xác 200 g(sao cám)

Chích thảo 40 g(tán bột)

Uống với nước nóng liều 4g /ngày Có tài liệu gia thêm Hương phụ.

Hải Thượng nói Chỉ xác đắng lạnh, lạnh thai nên sắc nước Thục địa Đương quy làm thang đề uống.

Hải Thượng nói cần xét kỹ hư, thực để dùng thuốc đúng, nếu phiến diện dùng Chỉ xác phá khí sẽ làm thai yếu lại gây nên đẻ khó. Ngay đối với sản phụ béo khí thịnh Hải Thượng cũng chỉ dùng bài Thúc thai tán mà cũng không dám cho uô"ng hết thang nếu thấy tiểu tiện đã không lợi thì thôi.

BẢY PHƯƠNG KHI ở cữ

1. Hảo sản van toàn Bài Đạt sinh tán dùng được lúc trươc đe. Sinh hoá thang dùng được lúc sau đẻ. Nay dựa vào ý của 2 bài này hợp lại xây dựng nên bài Bảo sản vạn toàn.

Nhân sâm 10 - 20 g Ngưu tất 8 g Đương quy 10 g Chích thảo 2,5 g

Xuyên khung 4 g Hồng hoa 1,2 g

Can khương 1 g Nhục quế 2,5 g

Đào nhân

12 hạt

Bài này điều bố khí huyết làm chủ kiêm ôn trung tán dòm, đưa xuống

khiến nguyên khí mạnh lên không thúc mà hoá tự nhiên đẻ.

2. Tử tô ẩm (y học)

Tử tô 2g Nhân sâm 8 g

Trần bì 2g Cam thảo 8 g

Bạch thược 2gi rĩ 8 Gừng tươi 3 lát

Xuyên khung 2g Hành trắng 3 củ

Đại phúc bì

Bài này dùng uống đầy mà không thông.

khi sản phụ lo sợ khí ở hạ tiêu bức bách trướng

3. Chi cam tán (y học) như bài Sấu thai chỉ xác tán ở trên.

4. Đạt sinh tán (y học): Công thức bài thuổc ở sách này có khác với bài Đạt sinh tán (Bảo sản) ở trên, uống khi ra huyết.

Hoàng cầm 4 g Đại phúc bì 8 g

Bạch truật 4 g Cam thảo 8 g

Đương quy 4 g Hoàng dương não 1 cái

Hành trắng

5 củ

Nhân sâm 2 g

Trần bì 2g Tía tô 2 g

5. Cổ khung quy thang (y học)

Còn có tên là Phật thủ tán, dùng cả trong thai tiền, sản hậu.

Đương quy 8 - 12 g Xuyên khung 8 - 12 g Sắc xong chế vào ít rượu uống.

An thai ẩm (Bảo sản)

Đương quy 4 g Bạch thược 4 g Sinh địa 4 g Bạch truật 4 g Nhân sâm 4 g Trần bì 4 g

Xuyên khung 4 g Tử tô 4 g

Sa nhân 4 g Tử cầm 4 g

Cam thảo 4 g Gừng tươi 3 lát Sắc uống.

7. Độc sâm thang

Nhân sâm tuỳ trường hợp mà dùng, chưng cách thuỷ.

MỘT số PHƯƠNG THUỐC GIỤC ĐẺ

Cảnh Nhạc nói: nếu nước Ốì đã võ 1 - 2 giờ mà chưa đẻ nên cho uống các bài thuốc giục đẻ như Thoát hoa tiễn, Hoạt thai ẩm, ích mẫu hoàn...

1. Thoát hoa tiễn (Cảnh Nhạc)

Đương quy	24 g	Ngưu tất	4 g
Nhục quế	12 g	Xa tiền	6 g
Xuyên khung	4 g	Hồng hoa	4 g