Quốc triều hình luật – các giá trị nhân văn, tiến bộ và sự kế thừa trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay

luật được biên soạn vào đầu thế kỷ XIX: Hoàng Việt luật lệ” [64, tr.17]. Kết quả nghiên cứu các giá trị nhân văn, tiến bộ của QTHL sẽ đóng góp vào việc bảo tồn, kế thừa và phát huy các di sản văn hoá dân tộc, các truyền thống pháp luật ở nước ta hiện nay. Quan trọng hơn, qua đó chúng ta rút ra được những kinh nghiệm và bài học bổ ích đối với quá trình xây dựng pháp luật, cải cách hành chính, cải cách tư pháp và công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng đảm bảo cao nhất quyền lợi chính đáng của mọi người dân. Đây còn là việc làm thiết thực thể hiện quyết tâm thực hiện thắng lợi Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI Đảng Cộng Sản Việt Nam đó là: “Tiếp tục xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc” [12, tr.321]. Vì những lí do này, tôi lựa chọn vấn đề “Quốc triều hình luật - các giá trị nhân văn, tiến bộ và sự kế thừa trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận án Tiến sĩ luật học của mình.

2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án

2.1. Mục đích: Luận án nhằm mục tiêu nhận thức các giá trị nhân văn, tiến bộ của QHTL để kế thừa và phát triển các giá trị đó trong hoạt động xây dựng pháp luật, xây dựng con người Việt Nam và nền văn hoá dân tộc hiện nay, góp phần bảo đảm thắng lợi của sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong tiến trình đổi mới đất nước hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ

+ Làm rò bối cảnh xã hội (kinh tế, chính trị, xã hội và văn hoá tư tưởng…) có ảnh hưởng trực tiếp tới tư duy làm luật của các nhà lập pháp thời Lê sơ dẫn đến sự ra đời của bộ QTHL.

+ Phân tích một số chế định cơ bản thể hiện các giá trị nhân văn, tiến bộ của bộ luật.

+ Phân tích nhu cầu và khả năng tiếp tục kế thừa các giá trị nhân văn, tiến bộ của QTHL trong điều kiện xây dựng NNPQ XHCN Việt Nam hiện nay, góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội dân

chủ, công bằng, văn minh.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 208 trang tài liệu này.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của Luận án

- Đối tượng nghiên cứu của luận án là QTHL, trong đó đặc biệt nghiên cứu các quy phạm pháp luật có giá trị nhân văn, tiến bộ.

- Phạm vi nghiên cứu của luận án là những quy phạm pháp luật của QTHL, những nhân tố tác động đến quan điểm, tư tưởng của nhà lập pháp thời Lê sơ cũng như những yêu cầu của công cuộc đổi mới và xây dựng NNPQ XHCN Việt Nam hiện nay.

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu đề tài

- Cơ sở lý luận để giải quyết những nhiệm vụ của Luận án là hệ thống quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước về xây dựng NNPQ XHCN. Đây là sợi chỉ đỏ xuyên suốt quá trình thực hiện Luận án.

- Phương pháp nghiên cứu đề tài là các phương pháp nghiên cứu cơ bản của khoa học pháp lý và lịch sử, tiến hành nghiên cứu sử liệu, các thư tịch, kết hợp nghiên cứu thông sử với lịch sử nhà nước và pháp luật. Ngoài ra còn có các phương pháp so sánh, phân tích và tổng hợp, lôgíc, liên ngành khoa học xã hội.v.v.

+ Hệ thống phương pháp nghiên cứu của khoa học lịch sử, nhất là phương pháp phân tích, so sánh được sử dụng chủ yếu tại Chương 2 vì đây là phần nghiên cứu về lịch sử tư tưởng nhân văn, tiến bộ trong tiến trình phát triển chung của nhân loại. Các phương pháp lịch sử khác như tiến hành nghiên cứu sử liệu, các thư tịch của lịch sử nhà nước và pháp luật được áp dụng để phân tích các nguyên nhân xã hội chủ yếu đã làm nảy sinh tư tưởng nhân văn, tiến bộ trong lịch sử nhân loại, đồng thời so sánh với các giá trị nhân văn, tiến bộ của Việt Nam được phản ánh thông qua QTHL.

+ Phương pháp nghiên cứu, phê phán sử liệu, các thư tịch, kết hợp nghiên cứu thông sử được sử dụng nhiều nhất trong Chương 3 để nêu bật các

giá trị nhân văn, tiến bộ của QTHL thông qua các điều luật cụ thể. Điều này giúp tác giả phân tích, lập luận, đánh giá các vấn đề được nhận định là nhân văn, tiến bộ mà luận án nghiên cứu.

+ Các phương pháp so sánh, phân tích và tổng hợp, lôgíc, liên ngành khoa học xã hội.v.v.... được sử dụng xuyên suốt trong Luận án. Tuy nhiên, các phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong Chương 1 và chương 4 để có thể khái quát được các vấn đề cần nghiên cứu, kết luận các vấn đề đã nghiên cứu và làm cơ sở cho việc nghiệm thu, đánh giá các kết quả đã nghiên cứu.

5. Những điểm mới của Luận án

Từ góc độ lí luận và lịch sử nhà nước và pháp luật, Luận án góp phần nghiên cứu một cách có hệ thống các giá trị nhân văn, tiến bộ của QTHL, ý nghĩa lịch sử và đương đại, nhu cầu và phương hướng kế thừa phát triển các giá trị đó.

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án

Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần làm phong phú thêm cơ sở lý luận nhận thức về các giá trị truyền thống cũng như vai trò của truyền thống đối với hiện tại.

Luận án góp phần vào việc khai thác, bảo tồn và phát huy các giá trị trong kho tàng di sản văn hoá dân tộc trong đó có truyền thống pháp luật Việt Nam. Qua đó, góp phần giải bài toán quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, tạo động lực cho công cuộc đổi mới đất nước, xây dựng xã hội dân chủ, công bằng, văn minh theo định hướng XHCN.

Luận án có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách, các chuyên gia trong lĩnh vực lập pháp và có thể được dùng làm tài liệu tham khảo trong chương trình đào tạo thạc sĩ và cử nhân luật học.

7. Kết cấu của Luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, và danh mục tài liệu tham khảo, Luận án được chia thành bốn chương:

Chương 1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu Quốc triều hình luật Chương 2. Cơ sở lí luận và lịch sử về giá trị nhân văn, tiến bộ của

Quốc triều hình luật

Chương 3. Nội dung cơ bản của các giá trị nhân văn, tiến bộ trong Quốc triều hình luật

Chương 4. Kế thừa các giá trị nhân văn, tiến bộ của Quốc triều hình luật trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay

CHƯƠNG 1‌‌

TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU QUỐC TRIỀU HÌNH LUẬT

1.1. Những công trình nghiên cứu đã công bố có liên quan đến đề tài

1.1.1. Công trình nghiên cứu của các nhà khoa học Việt Nam

QTHL là bộ luật tiêu biểu cho các giá trị văn minh và văn hóa Việt Nam trong lịch sử tồn tại và phát triển hàng ngàn năm của dân tộc. Trong bối cảnh xây dựng NNPQ XHCN của dân, do dân và vì dân, bộ luật đã được Đảng, nhà nước, những nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau ở trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Ở tầm quốc gia, đã có nhiều cuộc hội thảo về QTHL nói chung, về Lê Thánh Tông và thời đại của ông nói riêng. Ngoài ra còn có rất nhiều các sách chuyên khảo, sách tham khảo, những bài viết riêng, các buổi tọa đàm về QTHL được tổ chức ở nhiều nơi, với nhiều cấp độ khác nhau. Có thể chỉ ra một số công trình nghiên cứu tiêu biểu sau đây có liên quan đến đề tài:

1.1.1.1. Nhóm công trình chuyên khảo

Công trình chuyên khảo Quốc triều hình luật, lịch sử hình thành, nội dung và giá trị do TS Lê Thị Sơn chủ biên, được Nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản tại Hà Nội năm 2004. Chuyên khảo này gồm 16 công trình của các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có nhiều công trình trực tiếp khai thác giá trị của bộ luật trên các phương diện dân tộc học, luật học, quân sự, chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội… và các giá trị nhân văn, tiến bộ của bộ luật trên từng lĩnh vực nghiên cứu đã được các nhà khoa học khẳng định. Cụ thể qua các công trình: Quốc triều hình luật và những giá trị lập pháp; Quốc triều hình luật - công cụ thực hiện chức năng kinh tế của nhà nước phong kiến Việt Nam thời Lê sơ; Quan chế triều Lê qua Quốc triều

hình luật; Vấn đề tội phạm trong Quốc triều hình luật; Vấn đề hình phạt trong Quốc triều hình luật; Nội dung và giá trị của những quy định về các tội phạm cụ thể trong Quốc triều hình luật; Những nội dung cơ bản của tố tụng hình sự trong Quốc triều hình luật; Khế ước và thừa kế trong Quốc triều hình luật; Chế định sở hữu trong Quốc triều hình luật; Giá trị của Quốc triều hình luật qua các quy định điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình… Qua các công trình này, giá trị về tư tưởng lập pháp, kỹ thuật lập pháp, chính sách kinh tế, chính sách sử dụng quan lại, chính sách hình sự, chính sách dân sự (trong đó có quan hệ hôn nhân và gia đình) đã được các nhà khoa học nghiên cứu toàn diện. Từ nhiều góc độ nghiên cứu, các tác giả đã đưa ra những kết luận xác đáng về mặt khoa học và có những kiến nghị cụ thể cho những nhà hoạch định chính sách về nhu cầu cũng như khả năng tiếp thu, vận dụng các giá trị của QTHL (trong đó có các giá trị nhân văn, tiến bộ) vào hoạt động quản lý, điều hành đất nước.

Công trình Bộ luật Hồng Đức di sản văn hoá pháp lý đặc sắc của Việt Nam do nhà nghiên cứu Lê Đức Tiết thực hiện và được Nxb Tư pháp ấn hành tại Hà Nội năm 2010 đã đề cập đến QTHL trên ba phương diện: thứ nhất là Những tư tưởng lớn về trị quốc an dân trong quá trình soạn thảo và thực thi Bộ luật Hồng Đức; thứ hai là Bộ luật Hồng Đức với tác dụng là sự định hướng, là hành lang pháp lý cho việc soạn thảo, thực thi luật tục của các dân tộc miền núi và hương ước, lệ làng của dân tộc Kinh ở vùng trung du và châu thổ; thứ ba là kế thừa và phát huy kinh nghiệm soạn theo, thực thi Bộ luật Hồng Đức vào sự nghiệp hoàn thiện pháp luật của NNPQ XHCN Việt Nam. Từ các góc độ nghiên cứu khác nhau, tác giả đã tiếp cận QTHL trên nhiều hướng, nhưng quan trọng hơn cả là sự tiếp cận những giá trị về tư tưởng lớn trong đạo trị quốc an dân. Tác giả đã đề cập đến các vấn đề như trị nước phải có pháp luật; kết hợp đức trị với pháp trị; có quốc gia là có vò bị; hiền tài là

nguyên khí của quốc gia; trăm quan là nguồn gốc của trị, loạn; với dân, mọi việc lợi nên làm, mọi mối hại nên bỏ; và chính sách hình sự nghiêm và khoan dung. Và cuối cùng, tác giả đưa ra quan điểm kế thừa và phát huy kinh nghiệm soạn thảo, thực thi QTHL vào sự nghiệp hoàn thiện pháp luật của NNPQ XHCN Việt Nam như những nội dung cách tân về ý thức, quan điểm và chính sách pháp luật trong QTHL; cách soạn thảo QTHL và cách làm cho pháp luật được tuân thủ nghiêm.

Ngoài ra còn có một số công trình có đề cập đến QTHL như công trình của nhà bác học Lê Quý Đôn và của nhà sử học Phan Huy Chú, các chuyên khảo, giáo trình về lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam của các tác giả như Vũ Văn Mẫu, Vũ Thị Phụng, Vũ Minh Giang, Nguyễn Thị Việt Hương, Thái Vĩnh Thắng, Nguyễn Ngọc Hòa, Vò Khánh Vinh, vv... Rất tiếc, trong khuôn khổ hạn hẹp của Luận án này chúng tôi chưa có dịp tổng quan đầy đủ và chi tiết được.

1.1.1.2. Kỷ yếu hội thảo cấp quốc gia

Thứ nhất, Hội thảo cấp quốc gia Lê Thánh Tông (1442 - 1497) Con người và sự nghiệp kỷ niệm 500 năm ngày mất của vua Lê Thánh Tông do Nhà xuất bản Đại học Quốc gia ấn hành năm 1997 tại Hà Nội, gồm 33 bài viết của các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong Kỷ yếu này, cuộc đời và sự nghiệp của Lê Thánh Tông được nghiên cứu theo từng chuyên đề khác nhau: Phần I là Thân thế; Phần II là Xây dựng vương triều; Phần III là Phát triển kinh tế xã hội; Phần IV là Củng cố quốc phòng; Phần V là Mở mang văn hoá. Trong đó có một số công trình trực tiếp đề cập đến QTHL như bài viết Một số vấn đề về sự điều chỉnh của pháp luật nhà Lê trong Quốc triều hình luật của tác giả Hoàng Thị Kim Quế đã tiếp cận bộ luật ở những vấn đề như những nguyên tắc cơ bản, đặc điểm, phạm vi, mức độ, phương pháp điều chỉnh pháp luật, kỹ thuật lập pháp, một số giá trị đương đại và vấn đề kế thừa

QTHL. Trong những nguyên tắc cơ bản của QTHL, tác giả cho biết mỗi kiểu pháp luật có những nguyên tắc riêng của nó, bên cạnh những nguyên tắc chung, phổ biến của pháp luật mọi thời đại. Trong QTHL, tuy không có những điều luật quy định trực tiếp về các nguyên tắc như vẫn thường thấy trong các bộ luật hiện đại, song qua nội dung của nó vẫn toát lên một số nguyên tắc cơ bản về chính trị - pháp lý, pháp lý - kỹ thuật nhất định. Đó là các nguyên tắc như bảo vệ, củng cố chế độ quân chủ phong kiến; nguyên tắc bảo vệ, củng cố chế độ tư hữu về ruộng đất, quy định sự lệ thuộc của giai cấp nông dân vào giai cấp địa chủ phong kiến; nguyên tắc bảo vệ, củng cố hệ tư tưởng thống trị đương thời mà hạt nhân là nho giáo; nguyên tắc không có tội, không có hình phạt nếu không được quy định trong bộ luật; nguyên tắc trách nhiệm hình sự tập thể; nguyên tắc nhân đạo; nguyên tắc có lỗi - không có tội nếu không có lỗi; nguyên tắc chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép, tất cả những gì không cho phép đều bị cấm. Điều không được phép và bị cấm ở đây là những gì trái pháp luật, trái đạo lý, trái thuần phong mỹ tục, có phương hại đến trật tự chung. Quy định này thể hiện trình độ lập pháp cao, nhà làm luật đã dự liệu trước cách giải quyết những vụ việc trong thực tế khi thiếu những điều luật cụ thể, phải vận dụng tinh thần chung của pháp luật.

Thứ hai, Kỷ yếu Hội thảo quốc gia về Quốc triều hình luật những giá trị lịch sử và đương đại góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam do Nhà xuất bản Tư pháp ấn hành năm 2008. Công trình gồm 22 bài nghiên cứu của nhiều nhà khoa học ở các lĩnh vực khác nhau và 2 bài phát biểu của nguyên Tổng bí thư Lê Khả Phiêu và Phó thủ tướng Trương Vĩnh Trọng. Trong đó có một số công trình tiêu biểu như Quốc triều hình luật - công trình mang đậm bản sắc văn hóa pháp lý và tính nhân văn của dân tộc Việt Nam của GS.TS Lê Minh Tâm. Nội dung bài viết đề cập khái quát về sự ra đời, hoàn thiện của QTHL với nhiều ý kiến của các học giả trong và ngoài nước.