Nghiên cứu mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

DOÃN THÙY DƯƠNG

NGHIÊN CỨU MỨC ĐỘ THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC THẬN TRỌNG TRONG KẾ TOÁN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN

HÀ NỘI - 2022

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

DOÃN THÙY DƯƠNG

NGHIÊN CỨU MỨC ĐỘ THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC THẬN TRỌNG TRONG KẾ TOÁN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM

Chuyên ngành: KẾ TOÁN, KIỂM TOÁN VÀ PHÂN TÍCH Mã số: 9340301

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Hữu Ánh

HÀ NỘI - 2022

LỜI CAM KẾT

Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm quy định liêm chính học thuật trong nghiên cứu khoa học của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân.

Hà Nội, ngày tháng năm 2022

Nghiên cứu sinh

Doãn Thùy Dương

MỤC LỤC

LỜI CAM KẾT i

MỤC LỤC ii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT v

DANH MỤC BẢNG vi

DANH MỤC HÌNH, SƠ ĐỒ vii

CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1

1.1. Tính cấp thiết của đề tài 1

1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu 3

1.2.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu về mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán 3

1.2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng tới mức độ

thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán 4

1.2.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán tới giá trị cổ phiếu 7

1.3. Khoảng trống nghiên cứu 8

1.4. Mục tiêu nghiên cứu 10

1.5. Câu hỏi nghiên cứu 10

1.6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 11

1.7. Phương pháp nghiên cứu 11

1.8. Thiết kế nghiên cứu 12

1.9. Kết cấu của luận án 13

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 14

CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ MỨC ĐỘ THỰC HIỆN THẬN TRỌNG 15

TRONG KẾ TOÁN CỦA DOANH NGHIỆP 15

2.1. Những vấn đề cơ bản về nguyên tắc thận trọng 15

2.1.1. Định nghĩa và yêu cầu nguyên tắc thận trọng 15

2.1.2. Phân loại việc thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán 17

2.2. Các lý thuyết vận dụng để nghiên cứu việc thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán 20

2.2.1. Nghiên cứu thực chứng trong kế toán 20

2.2.2. Lý thuyết đại diện 22

2.2.3. Lý thuyết thông tin bất đối xứng 25

2.3. Các phương pháp đo lường việc thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán 27

2.3.1. Mô hình Basu (1997) - Basu Asymmetric Timeliness Measure 28

2.3.2. Phương pháp tỷ lệ giá trị sổ sách so với giá trị thị trường (BTM) - Book to market based measures 30

2.3.3. Phương pháp giá trị dồn tích âm (Accrual based measures) 32

2.3.4. Phương pháp dòng tiền - Asymmetric Accrual to Cash flow Measure (AACF)..35

2.3.5. Mô hình Khan và Watts (2009) - mở rộng của mô hình Basu (1997) 36

2.4. Nhân tố ảnh hưởng tới nguyên tắc thận trọng của doanh nghiệp 41

2.4.1. Các nhân tố thuộc đặc điểm quản lý - kiểm soát 41

2.4.2. Các nhân tố cơ cấu sở hữu 48

2.4.3. Các nhân tố kiểm soát 54

2.5. Mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán và giá cổ phiếu của công ty 56

2.5.1. Một số khái niệm về cổ phiếu và giá cổ phiếu của các công ty niêm yết 56

2.5.2. Mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán và giá cổ phiếu 59

2.5.3. Nhân tố khác ảnh hưởng tới giá cổ phiếu 61

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 64

CHƯƠNG 3 XÂY DỰNG GIẢ THUYẾT KHOA HỌC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 65

3.1. Xây dựng giả thuyết nghiên cứu 65

3.1.1. Giả thuyết nghiên cứu lớp mô hình 1 65

3.1.2. Giả thuyết nghiên cứu lớp mô hình 2 72

3.2. Thiết kế nghiên cứu 74

3.2.1. Tính giá trị hệ số mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán - CScore 74

3.2.2. Xây dựng mô hình 77

3.3. Chọn mẫu và thu thập dữ liệu 86

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 89

CHƯƠNG 4 THỰC TRẠNG VỀ SỰ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC NHÂN TỐ TỚI MỨC ĐỘ THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC THẬN TRỌNG TRONG KẾ TOÁN VÀ HỆ QUẢ CỦA NÓ TỚI GIÁ TRỊ CỔ PHIẾU TẠI CÁC CÔNG TY NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM 90

4.1. Đánh giá mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán 90

4.1.1. Đánh giá mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng (Cscore) tại các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam 90

4.1.2. Đánh giá mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng (Cscore) của các công ty theo sàn niêm yết và ngành nghề 92

4.1.3. Đánh giá sự sai lệch một số khoản mục trong Báo cáo tài chính của các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam 94

4.2. Thống kê mô tả và mối tương quan giữa các biến nghiên cứu 96

4.2.1. Thống kê mô tả các biến nghiên cứu 96

4.3. Kết quả kiểm định giả thuyết lớp mô hình 1 101

4.3.1. Kết quả hồi quy theo mô hình bình phương bé nhất OLS 101

4.3.2. Kết quả hồi quy theo mô hình tác động cố định FEM và mô hình tác động ngẫu nhiên REM 103

4.4. Kết quả kiểm định giả thuyết lớp mô hình 2 106

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 109

CHƯƠNG 5 THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, CÁC KHUYẾN NGHỊ VÀ KẾT LUẬN 110

5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu của mô hình được lựa chọn 110

5.1.1. Lớp mô hình 1 110

5.1.2. Lớp mô hình 2 116

5.2. Một số khuyến nghị 117

5.2.1. Khuyến nghị với cơ quan điều hành thị trường 117

5.2.2. Khuyến nghị đối với doanh nghiệp 120

5.2.3. Khuyến nghị cho nhà đầu tư 123

5.3. Những hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu trong tương lai 124

5.3.1. Hạn chế của luận án 124

5.3.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo 124

KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 125

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN

ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 126

TÀI LIỆU THAM KHẢO 127

PHỤ LỤC 137

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT

Ký hiệu viết tắt	Nội dung
1.	AUSIZE	Quy mô Ban kiểm soát
2.	AUQ	Số chuyên gia tài chính trong Ban kiểm soát
3.	BGD	Ban giám đốc
4.	BIG4	Kiểm toán độc lập
5.	BOARDSIZE	Quy mô Hội đồng quản trị
6.	BCTC	Báo cáo tài chính
7.	CSCORE	Mức độ thực hiện nguyên tắc thận trọng trong kế toán
8.	CEO	Giám đốc điều hành
9.	DUAL	Sự kiêm nhiệm vai trò CEO và chủ tịch Hội đồng quản trị
10.	DPS	Cổ tức trên một cổ phiếu
11.	EPS	Lợi nhuận trên một cổ phiếu
12.	FIFO	Phương pháp tính giá hàng tồn kho nhập trước xuất trước
13.	FRG	Tỷ lệ sở hữu nước ngoài
14.	FEL	Số lượng thành viên nữ trong Hội đồng quản trị
15.	FEM	Mô hình hồi quy tác động cố định
16.	HĐQT	Hội đồng quản trị
17.	HNX	Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội
18.	HOSE	Sở giao dịch chứng khoán Hồ Chí Minh
19.	IASB	Hội đồng chuẩn mực Kế toán quốc tế
20.	IAS	Chuẩn mực kế toán quốc tế
21.	LIFO	Phương pháp tính giá hàng tồn kho nhập sau xuất trước
22.	MPS	Giá cổ phiếu
23.	NED	Tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị không điều hành
24.	GAAP	Nguyên tắc kế toán được chấp nhận chung
25.	GROWTH	Tốc độ tăng trưởng
26.	LEV	Hệ số nợ
27.	OWNCEO	Mức độ sở hữu của người quản lý
28.	OLS	Mô hình hồi quy bình phương nhỏ nhất
29.	ROE	Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu
30.	REM	Mô hình hồi quy tác động ngẫu nhiên
31.	STATE	Tỷ lệ sở hữu Nhà nước
32.	SIZE	Quy mô công ty
33.	TTCK	Thị trường chứng khoán