Nghĩa Vụ Con Người Qua Một Số Bộ Luật Và Sự Kiện Lịch Sử

vụ từ thiện cho người nghèo (Zakat)240.

- Đạo Nho của Khổng Tử là một hệ thống triết lý giáo dục, đạo đức, xã hội, chính trị nhằm xây dựng mối tương quan giữa con người với nhau kỹ lưỡng, một xã hội hài hòa, đất nước thái bình thịnh vượng, con người biết ứng xử đúng với lẽ phải và đạo đức. Khổng Tử đã đưa ra tư tưởng chính danh yêu cầu con người thực hiện một cách đúng mức Nghĩa vụ của bản thân trước cộng đồng và xã hội. Ai cũng có vị trí, trách nhiệm, danh dự của người đó. Đó là ngũ luân: vua-tôi, cha-con, vợ-chồng, anh-em, bậu-bạn241. Khổng Tử cũng có đề cập đến thượng đế242, nhưng không rõ ràng và quy trách nhiệm cho con người trong đời sống thực tế là chính. Con người phải tu dưỡng ngũ thường: nhân, lễ, nghĩa, trí, tín; phải giữ gìn tiết tháo, danh dự của mình để không bị ai chê trách, gọi là người quân tử. Người quân tử phải phân biệt đúng sai rạch ròi. Việc thực hành trách nhiệm tốt đẹp trong các mối quan hệ đưa đến hạnh phúc của người quân tử, đó là uy tín, nhân phẩm. Có thể nói rằng những bổn phận mà Khổng Tử xây dựng cho con người trong thời đại đó là một sự tiến bộ cao cấp. Vì thế, Ngài được tôn vinh là Vạn Thế Sư Biểu - Bậc thầy tiêu biểu của muôn đời.

- Đạo Phật: Đạo Phật cho rằng kiếp sống của một con người thật ngắn ngủi, tạm bợ. Mặt khác, để được duy trì sự sống, con người phải tranh đấu, bươn chải rất vất vả. Do đó, Đức Phật khẳng định bản chất của sự sống là khổ (tiếng Pali là dukkha). Mục tiêu của tôn giáo này là đạt được giác ngộ, giải thoát khỏi luân hồi khổ đau, để thành tựu được trí tuệ phủ trùm, đức hạnh yêu thương tất cả chúng sinh. Mục tiêu đó đạt được bằng cách giữ giới243 và tu tập theo con đường Bát Chánh Đạo. Theo đó, người tu tập phải có quan điểm tu hành đúng, xây dựng tâm hồn, lời nói hiền thiện, làm được nhiều điều tốt lành cho người khác. Cùng với đó, hành giả phải sinh sống bằng nghề nghiệp lương thiện, phải tinh tấn thiền định chuyên sâu, nhiếp tâm diệt trừ những bản năng sâu kín như ích kỷ, tham lam, sân hận, đố kỵ. Nhờ vậy, hành giả lần lượt đạt được những Thánh vị cao cả thoát khỏi luân hồi, mà sự chứng ngộ tột cùng là thành A la hán, thành Phật. Mục tiêu (quyền lợi) đó thật lớn lao, cao siêu nên sự cố gắng, phụng sự (Nghĩa vụ) của một người cũng phải vất vả tương xứng, và trải qua

240 Con số thông thường là 2,5% thu hoạch hàng năm, hay 10% lợi tức từ mùa màng hay kinh doanh của họ. Dẫn theo Th. Van Baaren (Trịnh Huy Hóa biên dịch - 2002), Hồi giáo, Nxb trẻ, tr. 61.

241 Đoàn Trung Còn dịch (2017), Tứ thư, tập Trung dung, Nxb Thuận Hóa, Chương 20, tr. 69.

242 Đoàn Trung Còn dịch (2017), tlđd, tập Luận ngữ, Quyển 7, Chương 13, Mục 12, tr. 203.

243 Đức Phật đưa ra 5 giới cấm cho người Phật tử tại gia: 1. không giết người, hại vật; 2. không trộm cắp; 3. không tà dâm; 4. không nói lời ác độc; 5. không dùng chất say nghiện. Vua Trần Nhân Tông của Việt Nam mở rộng thành đạo đức “Thập thiện”, trở thành Nghĩa vụ đạo đức mà dân chúng phải thực hành. Dẫn theo Minh Hạnh (2014), Đạo đức theo quan điểm của Phật giáo, Tạp chí nghiên cứu Phật học, số 5, tr. 3-5.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 320 trang tài liệu này.

một thời gian dài. Đó chính là sự công bằng theo Luật Nhân Quả - Nghiệp báo, giáo lý nền tảng nhất của Đạo Phật. Vì có niềm tin vào sự khách quan của Luật Nhân Quả, vì yên tâm rằng cuối cùng Luật Nhân Quả sẽ đem lại quyền lợi, hạnh phúc một cách công bằng mà không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của ai, nên con người cố gắng sống có trách nhiệm, tích cực, năng động và tử tế.

Như vậy, Nghĩa vụ con người từ lâu đã tồn tại trong mệnh lệnh của thủ lĩnh thời xã hội nguyên thủy, trong pháp luật của nhà nước, quy định của tổ chức, tư tưởng của triết học, chính trị, đạo đức và tín điều của tôn giáo. Các bổn phận, trách nhiệm tốt đẹp thực sự là nguồn động lực giúp xây dựng sự ổn định cho xã hội và phẩm giá cho con người.

2. Nghĩa vụ con người qua một số bộ luật và sự kiện lịch sử

Như đã phân tích ở trên, Nghĩa vụ con người là một nội dung quan trọng, chủ yếu, là “bản sắc” của pháp luật. Từ thời cổ đại đến cận, hiện đại, từ phương Đông sang phương Tây, các quy định về Nghĩa vụ con người trong pháp luật là phần lớn, và là điều đương nhiên. Vì điều kiện chính trị - xã hội, nên các quy định đó đôi khi có phần hà khắc, tuy nhiên, nó định hình, hướng dẫn cho mọi người cách hành xử hợp lý nhằm tạo ra nguồn lực cho xã hội. Từ đó, mỗi cá nhân đều được lợi ích và cộng đồng được ổn định, nề nếp và phát triển. Có thể nhắc lại vài nội dung của các bộ luật tiêu biểu như:

i. Bộ luật Hammurabi244

Bộ luật Hammurabi là một bộ luật cổ xưa, tiêu biểu của Lưỡng Hà cổ đại, được ban hành bởi vị vua cùng tên của vương quốc Babylon (thế kỷ XVIII TCN). Bộ luật quy định những cách hành xử cho dân chúng trong nhiều lĩnh vực như quân sự, dân sự, hôn nhân gia đình, thừa kế, tố tụng:

Dân tự do thuê ruộng để cày, nếu ruộng không có thóc thì người này bị coi là chưa hết sức chăm bón, phải lấy người bên cạnh làm tiêu chuẩn để nộp thóc cho chủ ruộng (Điều 42); Nếu không cày cấy mà để ruộng bỏ hoang, thì người này phải căn cứ theo người bên cạnh để nộp thóc cho chủ ruộng và còn phải cày bừa ruộng đã bỏ hoang cho bằng phẳng rồi trả lại cho chủ ruộng (Điều 43); Nếu dân tự do mở cống của mình, không cẩn thận làm ngập ruộng của người bên cạnh, thì người này phải căn cứ theo khu vực bên cạnh để đền thóc (Điều 55); Nếu dân tự do xâm phạm chỗ ở của người khác thì bị xử tử (Điều 2); Nếu dân tự do phạm tội ăn cướp mà bị bắt thì

244 Văn bản này được phát hiện vào năm 1901, bởi một đoàn khảo cổ người Pháp, được khắc trên một phiến đá bazan, cao 2,25m. Ngày nay Bộ luật này được trưng bày ở Bảo tàng Louvre ở Paris, Pháp. Nó gồm 247 Điều có thể đọc được trong tổng số 282 Điều.

bị xử tử (Điều 22); Nếu nhà nào bị cháy mà người tự do đến chữa cháy dòm ngó tài sản và lấy bất cứ một vật gì, thì người ấy bị ném vào lửa đỏ (Điều 25); Nếu vợ vì người đàn ông khác mà giết chồng thị bị xử tội ngồi bàn chông (Điều 153)…

ii. Bộ luật Manu245

Bộ luật Manu cũng là một trong những bộ luật cổ xưa nhất trên thế giới (khoảng thế kỷ XII TCN). Theo bộ luật Manu, xã hội Ấn Độ được phân ra làm bốn đẳng cấp. Trong đó, mỗi đẳng cấp có những quyền lợi và trách nhiệm bắt buộc để duy trì sự ổn định của xã hội, cụ thể: đẳng cấp Brahmins (những tu sĩ Bà La Môn) có Nghĩa vụ nghiên cứu và giảng dạy kinh Vệ Đà, phân phát và nhận của bố thí, chuyên trách về nghi lễ tôn giáo đề cầu phúc cho người khác; đẳng cấp Kshatriyas (vua, quan lại) có trách nghiệm bảo vệ nhân dân trong khu vực của mình cai trị, phân phát của bố thí, hành lễ tôn giáo và nghiên cứu kinh Vệ Đà; đẳng cấp Vaishyas có trách nhiệm chăn nuôi gia súc, buôn bán, cho vay lãi, canh tác, phân phát của bố thí, cúng lễ…246

iii. Luật 12 bảng247

Luật 12 bảng (khoảng năm 450 TCN) quy định những cách hành xử đúng pháp luật mà mọi người phải tuân theo và những hình phạt nếu vi phạm. Ví dụ:

Thẩm phán sẽ bị xử tử hình nếu có bằng chứng về việc phạm tội nhận hối lộ (Điều 4 Bảng IX); Tội phản loạn: Bất cứ ai làm phản hoặc tham gia với tư cách là thành viên của nhóm phản động phải chịu hình phạt tử hình (Điều 5 Bảng IX); Cấm xử tử hình một người mà chưa thông qua xét xử (Điều 6 Bảng IX); Đàn ông phục vụ quân đội không được phép kết hôn cho đến khi việc huấn luyện kết thúc (Bảng XI); Nếu ai đó được triệu tập đến Tòa, người đó phải đến. Nếu người đó không đến anh ta sẽ bị bắt giữ (Điều 1 Bảng I); Không một người quá cố nào được hỏa táng hoặc được chôn ở trong thành phố (Điều 1 Bảng X)…

iv. Bộ luật của Vua A Dục

Bộ luật của Vua A Dục (hay Vua Asoka, khoảng năm 272 - 231 TCN) gồm 33 sắc lệnh được khắc trên 29 bia đá và trụ đá (đã tìm thấy 14 tảng đá lớn - The Fourteen Rock Edicts; 2 tảng đá ở Kalinga - The Kalinga Rock Edicts; 3 tảng đá nhỏ - Minor Rock Edicts; 7 trụ đá lớn - The Seven Pillar Edicts; 3 trụ đá nhỏ - The Minor Pillar Edicts), rải

245 Luật Manu còn có tên tiếng Sanskrit là Manavadharmasastra hay Manusmrti, gồm có 12 chương, 2.685 điều. 246 Phan Trọng Hòa (2007), Lịch sử Nhà nước và Pháp luật Thế giới, Nxb Hồng Đức, TP. Hồ Chí Minh, tr. 57-58. 247 Năm 450 TCN, một uỷ ban gồm 5 bình dân và 5 quý tộc được thành lập để soạn thảo một bộ luật thành văn. Nội dung được khắc trên 12 bảng bằng đồng (số 12 là số may mắn theo quan điểm của người châu Âu), đặt ở nơi quảng trường La Mã cho mọi người xem, nên bộ luật này được gọi là “Luật 12 bảng”.

rác ở khắp các nơi như Ấn Độ, Nepal, Pakistan và Afghanistan. Các sắc lệnh này hướng đến xây dựng đời sống đạo đức cho toàn dân, khuyến khích sự bình đẳng giữa các tôn giáo, bảo vệ môi trường và sinh vật. Trong các sắc lệnh đó, Vua Asoka cũng đã ghi rõ những quyền lợi mà người dân được thụ hưởng (Quyền) cũng như những điều mà quan lại, các giáo sĩ tín đồ và người dân nên làm và cấm không được làm (Nghĩa vụ).

Những Nghĩa vụ nổi bật: Nghĩa vụ vâng lời cha mẹ, tôn sư trọng đạo: “…Phải kính trọng, vâng lời cha mẹ và các bậc trưởng thượng. Phải tôn trọng sinh mạng. Đừng nói dối. Phải thực hành những giới luật này của Chánh Pháp. Cũng như thế, học trò phải tôn kính thầy, và trong gia đình phải lịch thiệp với người thân …Ai cũng phải hành động như thế…”248; Nghĩa vụ tôn trọng tự do tôn giáo của người khác: “…Dù bất kỳ lý do nào, tín ngưỡng của người khác cần phải được tôn trọng. Có như vậy thì tôn giáo của mình và tôn giáo của người khác cũng được lợi ích. Ngược lại thì tôn giáo của mình và tôn giáo của người khác sẽ bị tổn hại. Kẻ nào huênh hoang về tôn giáo của mình vì cuồng tín và phỉ báng tôn giáo kẻ khác với ác ý “Để ta làm vinh quang đạo của ta”, thì chỉ làm tổn hại đến tôn giáo của mình. Vì thế, sự hòa đồng tôn giáo là điều tốt. Ai cũng phải lắng nghe và tôn trọng giáo lý của đạo khác…”249; Nghĩa vụ bảo vệ môi trường: “…Hai mươi sáu năm sau khi đăng quang, trẫm ra lệnh những thú vật sau đây được triều đình bảo vệ: két, chim sáo sậu, ngỗng, vịt trời, dơi, kiến chúa, ba-ba, cá không xương, rùa, nhím, sóc, hươu có gạc già, bò đực, thú nuôi trong nhà, tê giác, lừa hoang, aruna, nandimukhas, gelatas, vedareyaka, gangapuputaka, sankiya, okapinda, bồ câu nuôi hoặc hoang và tất cả những thú bốn chân có ích hoặc không ăn được. Những dê cái, cừu cái, hoặc heo rừng cái đang nuôi con hoặc cho con bú, những con thú dưới sáu tháng cũng được bảo vệ. Gà trống không bị thiến, vỏ cây đang che chở sinh vật không bị đốt, và rừng cây không bị đốt để giết thú hoặc không có lý do chính đáng. Không được dùng một con thú để nuôi con thú khác…”250.

Điều cấm không được làm: Không sát hại sinh linh: “…Trong lãnh thổ do trẫm cai trị, không sinh linh nào bị sát hại hoặc tế sống, và không tiệc tùng liên hoan nào được tổ chức, vì Thiên tử - Vua Piyadasi (Asoka) thấy nhiều điều xấu ác trong những cuộc tụ họp liên hoan ấy…”251.

248 Xem Ven. S. Dhammika, tlđd, MRE II, tr. 34. 249 Xem Ven. S. Dhammika, tlđd, RE XII, tr. 25. 250 Xem Ven. S. Dhammika, tlđd, PE V, tr. 39. 251 Xem Ven. S. Dhammika, tlđd, RE I, tr. 15.

v. Các bộ luật của Trung Quốc

Trung Quốc thời đại quân chủ có các bộ luật tiêu biểu như: bộ luật Hình thư của nước Trịnh, bộ Hình Phù, Pháp kinh của nước Hàn, bộ Hiến lệnh của nước Sở, Đường luật sớ nghị, Tống hình thống, Luật Đại Minh, Đại Thanh luật lệ… Điểm chung cơ bản của các bộ luật này là xác lập và củng cố những bổn phận, trách nhiệm cho từng cá nhân, mà quan trọng nhất là đạo ngũ luân. Đó là Quân - thần: đạo nghĩa giữa vua và bề tôi, vua có nhân đức, bề tôi trung thành (quân nhân, thần trung); Phụ - tử: đạo nghĩa giữa cha mẹ và con cái, cha mẹ nhân từ, con cái hiếu thảo (phụ từ, tử hiếu); Phu - phụ: đạo nghĩa giữa chồng và vợ, chồng tử tế, vợ nghe theo (phu nghĩa, phụ thính); Huynh - đệ: đạo nghĩa giữa anh em, anh tốt lành, em tôn trọng (huynh lương, đệ đễ) (hoặc Trưởng - ấu: đạo nghĩa giữa người lớn và kẻ nhỏ, người lớn ban ơn, kẻ nhỏ vâng theo (trưởng huệ, ấu thuận)); Bằng hữu: đạo nghĩa giữa bạn bè, bạn bè giao thiệp với nhau phải giữ niềm tin (bằng hữu thủ tín)252.

vi. Các bộ luật của Việt Nam

Quốc triều Hình luật (còn gọi là bộ luật Hồng Đức hay luật hình triều Lê) được ban hành dưới thời vua Lê Thánh Tông năm 1483. Đây là bộ luật tiến bộ trong lịch sử lập pháp của Việt Nam và thế giới. Trong đó, nhiều Nghĩa vụ tốt đẹp được đặt ra cho mọi thành phần trong xã hội. Một số nội dung có thể được kể ra như:

Trong kinh thành hay phường, ngõ và làng xóm có kẻ đau ốm mà không ai nuôi nấng, nằm ở đường xá… thì xã quan ở đó phải dựng lều lên mà giữ gìn, săn sóc và cho họ cơm cháo, thuốc men, cốt sao cứu cho họ sống… (Điều 294); Những người goá vợ, goá chồng, mồ côi, tàn tật nặng, nghèo khổ không có người thân thích để nương tựa, không thể tự mình nuôi sống được, quan sở tại phải thu nuôi họ (Điều 295); Vợ chồng có Nghĩa vụ phải chung sống tại một nơi và phải có trách nhiệm với nhau (các Điều 308, 309 và 321); chồng không được ngược đãi vợ (Điều 482); Nghĩa vụ chung thủy (điều 401, 405); người ít tuổi phải tôn trọng người lớn tuổi (Điều 292); Các quan đang tại chức mà trễ nhác việc công, thì bị phạt 70 trượng, biếm và bãi chức (Điều 199); Khi đi đánh giặc, người nào dối trá để tránh việc quân thì phải tội chém (Điều 258)… Đặc biệt, vua Lê Thánh Tông đặt ra 24 thanh điều, huấn dụ nhân dân phải học

để rèn luyện đạo đức và thói quen tốt, như253:

1. Cha mẹ dạy con phải có phép tắc, trai gái đều có nghề nghiệp, không được

252 Lý Minh Tuấn (2017), Tứ thư bình giải, Nxb Tôn giáo, tr. 716.

253 Trần Trọng Kim (2011), Việt Nam Sử lược, Nxb Văn học, tr. 225-226.

rượu chè cờ bạc, tập nghề hát xướng để hại thuần phong;

2. Người gia trưởng tự mình phải giữ lễ phép làm gương để cho cả nhà bắt chước; nếu con em làm càn, thì bắt tội người gia trưởng;

3. Vợ chồng phải cần kiệm làm ăn, ân nghĩa vẹn tròn, duy chỉ có khi nào người vợ phạm tội thất xuất254 thì mới được bỏ, chớ không được bao che tùy tiện mà làm hại đến phong hóa;

4. Làm kẻ tử đệ phải yêu mến anh em, thuận hòa với người hương đảng, phải lấy lễ nghĩa mà cư xử; nếu trái phép thì người tôn trưởng dạy răn, có tội to phải đưa đến quan trừng trị;

5. Ở hương đảng, trong tôn tộc, có việc gì phải giúp đỡ lẫn nhau. Ai có tiếng là người hạnh nghĩa, thì quan sở tại phải bẩm lên tòa Thừa, tòa Hiến để tâu vua mà tinh biểu cho;

6. Đàn bà có lỗi mà cha mẹ và chồng đã trừng trị, thì phải sửa mình bỏ lỗi, không được tự tiện trốn đi, làm hư mất nết đàn bà;

7. Người đàn bà góa không được chứa những trai trẻ ở trong nhà, nói dối là con nuôi để ám hành những việc gian dâm;

8. Người đàn bà góa chồng, đối với các con vợ cả, hoặc vợ lẽ, nàng hầu, nên có lòng thương xót, không được mưu mô để chiếm đoạt gia tài làm của riêng mình;

9. Đàn bà có chồng, chưa có con cái, phải ở nhà chồng để giữ đủ tang lễ, không được chuyển vận của cải mang về nhà mình;

10. Phận đàn bà thì phải theo chồng, không được cậy cha mẹ mình, phú quý mà khinh rẻ nhà chồng, nếu không như thế, thì bắt tội đến cha mẹ;

11. Kẻ sĩ phu nên quý phẩm hạnh và giữ phép quan, nếu xứ xu nịnh những kẻ quyền quý để cậy thế làm càn thì phải cách bỏ đi không kể đến nữa;

12. Kẻ điển lại chỉ việc giữ sổ sách giấy má để làm việc quan, nếu làm những sự điên đảo án từ, thì quan trên sẽ xét ra mà trừng trị;

13. Quan dân đều phải hiếu đễ, và chăm chỉ làm ruộng, cùng giúp đỡ lẫn nhau; khi đi làm việc quan, không được trễ biếng, trốn tránh. Nếu ai có tiếng là người lương thiện thì quan phủ huyện phải trình tòa Thừa, tòa Hiến mà tinh biểu cho;

14. Kẻ thương mãi phải tùy thời giá mà buôn bán với nhau, không được thay đổi thương thấu, và tụ tập đồ đảng để đi trộm cướp, nếu phạm điều ấy thì trị tội rất nặng;

15. Việc hôn giá tế tự phải giữ phép tắc, không được làm càn;

254 Là 7 điều phạm phải: Không con, dâm, không thờ cha mẹ chồng, lắm điều, trộm cắp, ghen tuông, bị bệnh khó chữa.

16. Chỗ dân gian có mở trường du hí, hoặc cúng tế, thì con trai con gái đến xem không được đứng lẫn lộn, để khỏi thói ham dâm;

17. Các hàng quán bên đường, có phụ nữ đi xa đến trọ, thì phải phòng giữ. Nếu để hà hiếp ô nhục người ta, việc phát giác ra, thì người phạm cùng với chủ nhà đều phải trị tội cả;

18. Phủ huyện phải lập bia ở các nơi sở tại để con trai con gái không được tắm cùng một bến, để cho có phân biệt;

19. Các thôn xã phải chọn ra vài người già cả, đạo đức làm trưởng, những ngày thong thả đem dân ra đình, tuyên giảng những lời cáo dụ, để khiến dân bắt chước làm điều thiện, thành ra mỹ tục;

20. Trong hạt phủ huyện có kẻ cường hào xâm chiếm điền thổ, ức hiếp cô độc và xúi giục người ta kiện tụng, thì cho xã thôn cáo giác lên để quan xử trị, nếu mà ẩn nặc thì phải biếm bãi;

21. Các nhà vương, công, đại thần dung túng những đứa tiểu nhân, đưa người khấn lễ, và để cho người nhà đi ức hiếp dân gian mà mua rẻ các đồ vật, thì cho dân được đầu cáo để trọng trị;

22. Những người làm quan phủ, huyện mà biết khuyên bảo dân gian làm điều lễ nghĩa khiêm nhường, có quan Thừa chính, Hiến sát xét thực, thì được cho vào hạng tốt; nếu ai không chăm dạy bảo dân thì cho là người không xứng chức…

23. Các người huynh trưởng ở chốn xã thôn và phường biết dạy bảo con em trong làng cho nên được phong tục tốt, thì quan phủ huyện phải bẩm tòa Thừa, tòa Hiến để tâu vua ban khen cho;

24. Các dân mường mán ở ngoài bờ cõi, nên giữ lời di huấn, không được trái đạo luân thường như cha, anh, chú, bác đã chết thì con em không được chiếm lấy những thê thiếp, nếu mà trái phép, thì sẽ trị tội rất nặng.

Hoặc vua Trần Thái Tông đặt ra Nghĩa vụ thuế thân tùy theo số ruộng mà đánh, ai có ruộng nhiều thì nộp nhiều, ai có ít thì nộp ít, ai không có thì không phải nộp255. Vua Lê Thái Tổ buộc những người đi tu đạo Phật, đạo Lão phải thi kinh điển của đạo ấy, hễ ai trúng thì mới được làm tăng sĩ và đạo sĩ, ai thi trượt thì phải hoàn tục để làm ăn256. Hoặc Bộ Hoàng triều luật lệ (còn gọi là Luật Gia Long, gồm 398 Điều) thời nhà Nguyễn cũng quy định rất nhiều Nghĩa vụ, phép tắc trong mọi lĩnh vực cho mọi thành phần cho

255 Xem Trần Trọng Kim (2011), Việt Nam Sử lược, Nxb Văn học, tr. 119.

256 Xem Trần Trọng Kim (2011), tlđd, tr. 217.

xã hội, để giữ cho quốc gia được kỷ cương, như: Nghĩa vụ chung thủy (Điều 245, 332), Nghĩa vụ đồng cư của vợ, chồng (Điều 108 Lệ 2), Nghĩa vụ tòng phu của người phụ nữ (Điều 284, 289, 290), Nghĩa vụ của người gia trưởng (Điều 29, 43, 156, 296, 358), Nghĩa

vụ của cha mẹ (Điều 82, 83, 109), Nghĩa vụ của con (Điều 31, 35, 37, 274, 307)…257 Có thể nói rằng, trong xã hội được lãnh đạo bởi vị vua anh minh, đức độ, có

thiện chí thì pháp luật là công cụ để xây dựng và đảm bảo lợi ích cho cộng đồng, lúc đó Nghĩa vụ con người trở thành sự nề nếp của quốc gia, sự siêng năng và chuẩn mực, lề phép của mọi người từ vua chúa, quan lại, đến dân thường. Khi đó, quốc gia được cường thịnh, pháp luật nghiêm minh, các mối quan hệ xã hội gắn bó, con người sống có trách nhiệm, có hạnh phúc. Ngược lại, xã hội nào được cai trị bởi hôn quân, bạo chúa, thì pháp luật là công cụ cai trị, đàn áp. Lúc đó, Nghĩa vụ của con người trở nên gay gắt, khắc nghiệt, là sự áp bức đối với mọi người, khiến cho xã hội bất ổn, quốc gia bị chia rẽ. Trong khi những thế kỷ X - XV là giai đoạn mà chế độ quân chủ phương Đông rất ổn định, thì ở phương Tây, nhiều sự bất ổn đã xảy ra, mà lịch sử gọi là “đêm trường Trung cổ”. Trong thời kỳ này, nhiều cuộc chiến tranh tôn giáo, nội chiến, tranh giành quyền lực… đã xảy ra liên miên, hơn nữa, những biến cố như nạn đói, dịch bệnh, cùng nhiều loại thuế má mà nhà nước đặt ra nhằm trang trải chi phí chiến tranh đã khiến cho người dân khốn khổ, phải lao dịch vất vả.

Khoảng cuối thế kỷ XV, kinh tế tư bản chủ nghĩa Tây Âu đã manh nha phát triển, nền văn hóa bước vào giai đoạn phục hưng. Do đó, nhiều nhu cầu mới phát sinh như: đi lại, cư trú để buôn bán, lập chợ, hội họp, lập hội đoàn, tự do tôn giáo, biểu đạt chính kiến, sở hữu tài sản tư nhân, tham gia công việc chính quyền… để đáp ứng sự phát triển của nền kinh tế - văn hóa và sự tiến bộ của mỗi người dân, nhất là của giai cấp tư sản đang lên, có thế lực về kinh tế. Tuy nhiên, những nhu cầu đó gặp phải sự cản trở bởi giai cấp quý tộc - lãnh chúa phong kiến, nhất là bởi những vua chúa độc tài và thiếu thiện chí với người dân258. Ngoài ra, trong thời kỳ này, tự do của con người bị hạn chế cực độ do có sự cấu kết giữa vương quyền của chế độ phong kiến và thần quyền của nhà thờ259. Nông dân phải làm việc quần quật để đóng tô cho lãnh chúa và nhà thờ. Các tầng lớp nhân dân rơi vào tình trạng vô quyền, và trở thành đối tượng chứ không phải chủ thể của pháp luật. Họ thụ động và chỉ có Nghĩa vụ phải tuân theo một chiều những

257 Xem Trường Đại học Luật Hà Nội (2017), Giáo trình lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam, Nxb Công an nhân dân, tr. 303-311.

258 Có thể nêu ra như: vua Felipe II của Tây Ban Nha, Hà Lan; vua Charles I của Anh; vua Louis XVI của Pháp…

259 Xem Cao Văn Liên (2007), Lịch sử cổ trung đại Châu Âu - những nét đặc thù, European studies review, số 9 (84), tr. 43-50.