Sự Biến Đổi Của Nghi Lễ Chuyển Đổi Đầu Thế Kỷ Và Hiện Nay

B.C.T và N.T.D vốn là đồng nghiệp ở cùng cơ quan, họ đã quen nhau trước khi quyết định đi đến hôn nhân. Lễ cưới của họ vẫn được tổ chức theo phong tục truyền thống. Trong nghi thức bái đường cô dâu và chú rể vẫn có thể tươi cười mà không bị căng thẳng. Người chỉ dẫn cho đôi tân lang, tân nương thực hiện các nghi thức không phải là bà mai mà là người quay phim, nên tính chất của buổi lễ cũng khác nhiều.

[B.C.T & N.T.D, quận 5, ngày 6-9-2012, NKĐD]

Mức sống ngày càng cao, một số gia đình khá giả con cái thường tổ chức sinh nhật cho cha mẹ hàng năm. Bên cạnh đó, trình độ y tế và điều kiện chăm sóc sức khỏe tốt hơn trước, tuổi thọ của con người ngày càng cao, vượt qua độ tuổi 60, nên ý nghĩa việc tổ chức mừng thọ ở độ tuổi 60 có giảm phần quan trọng. Mặt khác, tính cố kết của cộng đồng ngày nay khá lỏng lẻo, vai trò của các trưởng lão trở nên mờ nhạt, lễ mừng thọ không còn ý nghĩa “lên lão” như trước đây, sự chuyển đổi vai trò, vị thế của người mừng thọ không rõ rệt.

Do không gian nhà ở ngày càng chật hẹp, các gia đình người Hoa có khuynh hướng tổ chức lễ tang tại nhà tang lễ. Những người chủ trại hòm kiêm luôn việc thực hiện các nghi thức liệm, an vị, an táng theo một khuôn mẫu mà họ biết được mà không tính đến sự linh thiêng.

Vì tính thiêng trong nghi lễ có phần giảm đi nên những kiêng kỵ trong nghi lễ cũng không được các thành viên trong cộng đồng thực hiện một cách nghiêm ngặt theo truyền thống. Theo truyền thống Nho giáo, khi bố mẹ qua đời con cái phải chịu tang 3 năm và trong 3 năm đó không được tổ chức lễ cưới nhưng ngày nay có những trường hợp xảy ra không theo truyền thống này.

Gia đình anh Q (sinh năm 1973, quận 5) đã chuẩn bị xong lễ cưới cho anh: đặt tiệc, gửi thiệp mời bà con họ hàng, láng giềng, bạn bè nhưng bất ngờ mẹ anh bị tai biến mạch máu não và qua đời trong thời gian này. Trước tình thế đó, gia đình đưa mẹ anh vào nhà xác gửi và giấu kín chuyện mẹ anh qua đời, vẫn tổ chức lễ cưới cho anh theo kế hoạch. Tuy nhiên, không khí lễ cưới không được vui như những lễ cưới khác. Sau lễ cưới gia đình mới chính thức thông báo phát tang mẹ anh. Sau này, khi biết được chuyện này có hai quan điểm trái ngược nhau. Những người có tư tưởng

“thoáng” cho rằng giải quyết như thế là hợp lý vì không thể hoãn đám cưới trong khi đã mời khách. Nhưng nhóm khác lên án gia đình quá nhẫn tâm, để mặc người mẹ nằm trong nhà xác đơn độc mà ở nhà tổ chức tiệc vui. Lễ cưới được tổ chức trong tình thế đó, chắc chắn gia đình sẽ lụn bại vì đó là sự bất hiếu. Và theo lời kể của anh V.G.G sau này gia đình đã sang Mỹ định cư nên không biết cuộc sống của họ như thế nào để kiểm nghiệm lại những lời oán trách trên.

[V.G.G (nam, 42 tuổi), chung cư Trần Hưng Đạo, ngày 15-9-2010, NKĐD].

4.2.2. Sự chuyển đổi của người thụ lễ

So với những người ở lứa tuổi 60-70, cuộc sống của những cô dâu trẻ (20-30 tuổi) sau lễ cưới ít xáo trộn hơn vì họ đã được tự chủ về cuộc sống của mình. Người con gái sau khi lấy chồng vẫn tiếp tục đi làm, họ cũng có thể về thăm bố mẹ đẻ mình khi họ muốn.

Gia đình của người Hoa Quảng Đông là gia đình phụ quyền, con cái mang họ nội, và sau lễ cưới cô dâu phải về sống ở nhà chồng. Tuy nhiên, hiện nay, người chồng cũng có thể theo về sống ở nhà vợ nếu điều kiện chỗ ở bên nhà vợ thuận tiện hơn.

“Thời đó, người đàn ông nào mà về sống nhà vợ là “nhục” lắm, vì điều đó chứng tỏ người chồng không có khả năng kinh tế vững chắc. Nhưng hiện nay đã khác, thấy ở đâu tiện thì ở. Nhà vợ ít người, mà lại có cơ sở làm ăn lớn, người chồng sẽ về sống nhà vợ. Đó là chuyện bình thường thôi, không ai chê cười”.

[L.N.T (nữ, 78 tuổi), đường Phạm Hữu Chí, phường 3, quận 6, ngày 1-4-2010, NKĐD]

Những phép tắc ứng xử của người con gái đối với những thành viên trong gia đình nhà chồng sau lễ cưới trước đây và hiện nay đã khác xa. Trước đây người con dâu luôn được khuyên dạy phải có bổn phận hầu hạ cha mẹ chồng từ bữa ăn cho đến các nhu cầu sinh hoạt khác, những cô dâu nào không tuân thủ phục vụ cha mẹ chồng sẽ rất khó sống với nhà chồng.

Bà T.T.A kết hôn vào năm 1976, những ngày mới về nhà chồng bà phải rất ý tứ trong đi đứng (đi khép nép). Mỗi sáng phải thức dậy trước bố mẹ chồng, pha trà và chuẩn bị thau nước cho bố mẹ chồng rửa tay, mời trà bố mẹ chồng.

Đối với những cô dâu ngày nay vì họ không ở nhà lo các công việc nội trợ như trước đây mà phải đưa con đến trường và đến cơ quan nên từ sáng họ đã phải rời nhà. Những việc mời trà cho bố mẹ chồng trở nên không còn thích hợp nên không thể giữ phong tục này.

Đôi vợ chồng trẻ B.C.T và N.T.D đều là công chức của cơ quan nhà nước, nên sau khi thức dậy, họ cùng chuẩn bị đến cơ quan. N.T.D không thể chuẩn bị trà và thau nước cho mẹ chồng như bà T.T.A. Và gia đình nhà chồng của cô D không thấy khó chịu về điều này.

Hoàn cảnh sống thay đổi, những chuẩn mực đạo đức, lối ứng xử của xã hội quy định cho những người thụ lễ cũng khác nhau. Người con gái ngày nay sau khi kết hôn không phải “hoàn toàn mất tự do, không được về thăm bố mẹ đẻ nếu không được sự cho phép của mẹ chồng…”

4.2.3. Hình thức và nội dung của nghi lễ

Người có vai trò quyết định trong việc tổ chức nghi lễ chuyển đổi cho thành viên khác trong gia đình là ai thì sẽ cho biết cá nhân đó sống trong gia đình mở rộng hay gia đình hạt nhân, mức độ cố kết của các thành viên trong gia đình.

Những năm 1950, 1960, hình thức gia đình mở rộng phổ biến, con cái (đặc biệt là con cả) sau khi kết hôn vẫn sống chung với bố mẹ nên lễ đầy tháng, lễ khai học của người con này đều do bà nội tổ chức. Nếu như trước đây, bố mẹ đảm nhận hoàn toàn việc tổ chức lễ cưới cho con cái, nhưng hiện nay do con cái đã sớm ra ngoài làm việc, có khả năng kinh tế độc lập, họ có thể tự sắp xếp cho lễ cưới của mình: từ việc chuẩn bị các thứ cần thiết cho lễ cưới, khách mời, bố mẹ chỉ tham dự.

Đối với lễ mừng thọ hay lễ tang của bố mẹ, các thành viên trong gia đình sẽ cùng bàn bạc, đóng góp tài chính chứ không còn do người con trai trưởng quyết định hoàn toàn như trước đây vì theo luật thừa kế, bố mẹ chia tài sản đều cho con cái, không để toàn bộ tài sản cho người con cả như trước đây. Vai trò của trai trưởng đã thay đổi.

Mối quan hệ của con người ngày càng mở rộng, nên thành phần tham dự nghi lễ cũng được mở rộng ra. Trừ lễ đầy tháng (chỉ cúng nội bộ gia đình, ít khi mời

khách), lễ khai học (chỉ cúng ở miếu, không tổ chức tiệc), thành phần lễ cưới và lễ tang ngày nay ngoài gia đình, họ hàng, láng giềng còn có đồng nghiệp, bạn bè, những người có mối quan hệ làm ăn. Số người tham dự lễ cưới và đến viếng lễ tang rất đông. Họ tham dự nghi lễ của nhau không chỉ là mối quan hệ tình cảm mà còn là quan hệ làm ăn. Những nghi lễ chuyển đổi ngày nay, ngoài ý nghĩa đánh dấu bước ngoặt trong cuộc đời cá nhân còn có mục đích khác: là dịp để trả lễ, phô trương sự giàu có, vì lợi nhuận (dù số này không nhiều).

Trong xã hội hiện đại, con người luôn bận rộn với công việc, không còn nhiều thời gian để tổ chức nghi lễ chuyển đổi nên thời gian diễn ra nghi lễ không kéo dài như trước đây.

Lễ đầy tháng chỉ kéo dài 1-2 giờ, khách mời chỉ là vài người thân trong gia đình, không mời họ hàng nhiều. Lễ khai học cũng diễn ra trong khoảng thời gian ngắn ngủi, chỉ là việc vái lạy thần Văn Xương ở miếu và thắp nhang ở bàn thờ trong gia đình.

Đối với lễ cưới, ngoài nghi thức đón dâu tổ chức theo truyền thống diễn ra theo ngày giờ ấn định (dựa trên việc coi ngày của thầy bói) còn có bữa tiệc chung lớn được tổ chức ở nhà hàng. Thời gian khách được mời đến tham dự bữa tiệc này được ghi rõ trong thiệp mời, khác với trước đây, lễ cưới được tổ chức ở nhà, kéo dài hai ba ngày, khách có thể tùy nghi chọn ngày giờ mình đến dự tiệc. Tiệc cưới trước kia thường kéo dài, mất nhiều thời gian và tiền bạc.

Hiện nay, gia đình nhà trai và nhà gái linh động trong ứng xử. Nhà gái không bắt buộc nhà trai phải mang đủ số lễ vật theo như truyền thống. Ngược lại, nhà trai cũng dễ dãi với con dâu hơn. Cô dâu có thể trở về nhà ngay sau một ngày đón dâu chứ không buộc phải đợi ba ngày như ngày xưa.

Theo quan niệm truyền thống, lễ tang càng kéo dài càng thể hiện chữ hiếu của con cái đối với bố mẹ. Như trường hợp lễ tang của bà Vương vợ ông Lý Tú Trác kéo dài đến chín ngày (18-6 đến ngày 27-6 năm 1998) với các nghi thức mà những lễ tang ngày nay không còn duy trì (như tục thiên lý bôn tang, lễ thượng hiếu, lễ kim sơn ngũ cung, lễ đại mông san thí thực, lễ liên trì, lễ huyết phù) [44: 53-

67]. Hiện nay, theo quy định của nhà nước lễ tang không được kéo dài, gây ô nhiễm môi trường (do thi hài người quá cố). Mặt khác, do nhà ở ngày càng chật hẹp, phần đông người Hoa Quảng Đông tổ chức lễ tang ở nhà tang lễ, nên một lễ tang chỉ diễn ra trong 3 ngày.

Cái chết của thành viên trong gia đình gây nên sự đau khổ cho người thân. Để bày tỏ sự đau khổ cho mọi người biết là bổn phận của người trẻ đối với người già (của hậu thế đối với tiền bối). Mối quan hệ giữa người sống và người chết càng gần (càng thân) càng phải thể hiện sự đau khổ nhiều, điều này thể hiện qua tang phục [65: 158]. Về mặt ý nghĩa, việc người sống để tang cho người quá cố vẫn không thay đổi nhưng hình thức để tang đã thay đổi. Hiện nay, ít gia đình còn theo những quy định nghiêm ngặt về tang phục theo truyền thống “trảm thôi, tề thôi, đại công, tiểu công, tư ma” [30: 310]. Thời gian để tang rút ngắn hơn, chỉ để tang 49 ngày thay cho 3 năm. Đối với những gia đình kinh doanh lớn sợ việc để tang ảnh hưởng công việc làm ăn, chủ sự lễ tang giúp họ xả tang ngay khi hạ huyệt.

Những quy định “trong thời gian để tang 49 ngày, những người con trai không được cạo râu, cắt tóc, hay tắm, và trong suốt một năm, hai, ba năm sau đó những đứa con trai và con gái không được kết hôn. Và gia đình, dòng họ sẽ lên án người đàn ông nào có vợ mang thai trong thời gian để tang” [65:159] hay “khi người thân mới chết (người con hiếu) phải bỏ mũ gỡ trâm, chân đi đất, vạt áo vén lên, hai tay đan chéo khóc lóc thảm thiết. Lòng phải đau đớn, ý phải khổ sở như bị tổn thương trong gan dạ, không uống nước, ba ngày không đốt lửa (không nấu ăn)…” [30: 303]. Ngày nay không phải tuân theo một cách tuyệt đối mặc dù vẫn còn những quy định “trong thời để tang cha, mẹ con cái không được tham dự các hoạt động vui chơi, giải trí, không tổ chức và không tham dự lễ cưới” [kết quả khảo sát năm 2010, xem thêm phụ lục].

Thay đổi lớn nhất trong lễ tang là hình thức mai táng. Do quá trình đô thị hóa ngày càng nhanh, dẫn theo sự bùng nổ dân số, diện tích đất ở cho mỗi đầu người hẹp dần, tập quán địa táng của người Hoa dần dần phải thay thế bằng hình thức hỏa táng vì thiếu đất chôn. Sự biến đổi này này là xu thế chung của các dân tộc trên thế

giới, không riêng gì ở người Hoa Quảng Đông.[Xem thêm Fujii Masao (1983) [67]. Việc chấp nhận hình thức hỏa táng được xem như một thay đổi lớn trong quan niệm của người Hoa Quảng Đông do điều kiện bắt buộc. Hiện nay, ngoài những nghĩa trang của cộng đồng đã có từ trước năm 1975, cộng đồng không được thiết lập nghĩa trang mới, nên hình thức hỏa táng ngày càng trở nên phổ biến trong cộng đồng Quảng Đông. Trong số 10 đám tang tôi tham dự chỉ có 2 đám tang đưa thi hài người quá cố an táng tại nghĩa trang Đa Phước (xã Đa Phước, huyện Bình Chánh).

“Hồi trước ông bà mình khi đến tuổi mừng thọ, con cái thường mua trước cái quan tài để sẵn trong nhà (vì có quan niệm chuẩn bị sẵn quan tài sẽ sống lâu), và cũng mua trước chỗ chôn trong nghĩa địa. Người Hoa, ngày đó làm gì biết đến hỏa táng như bây giờ. Hiện nay, nghĩa trang không còn chỗ nữa, nhà nước không cho lập nghĩa trang mới, vì đất cho người sống còn thiếu mà. Nên ngày nay, đa phần chết rồi thì thiêu chứ không có đất chôn như trước nữa”.

[L.A (nữ, 67 tuổi), đường Phan Văn Khỏe, quận 6, ngày 27-3-2010]

Nếu như trước đây những người được mời đến tham dự các nghi lễ thường mang theo quà tặng là vật phẩm thì hiện nay quà mừng trong các nghi lễ là tiền. Tiền trở thành quà tặng phổ biến trong các nghi lễ vì người được nhận quà có thể tùy nghi sử dụng theo đúng nhu cầu của mình, tiện ích hơn quà bằng vật phẩm. Và cũng chính quà tặng là tiền nên dấu ấn về nghi lễ cũng mau quên hơn. Món quà tặng không mang đến cho người được tặng một dấu ấn nào của người tặng quà.

Những năm 1950, 1960, khi các gia đình tổ chức lễ cưới, hay lễ tang, họ hàng, láng giềng sẽ đến góp sức cùng với gia đình tổ chức nhưng hiện nay đã được thay thế bằng dịch vụ. Lễ cưới đã có các dịch vụ: quay phim, cho thuê xe đưa đón cô dâu, quan khách; dịch vụ cho thuê đồ cưới, nhà hàng cung cấp bữa tiệc.

Các trại hòm ngày càng được chuyên môn hóa cao, để có được sự tin cậy của khách hàng, các ông chủ không ngừng cập nhật những tri thức về tang lễ. Trại hòm cung cấp toàn bộ các dịch vụ liên quan đến cái chết: quan tài, khăn tang, vàng mã, và cả chủ sự tiến hành nghi lễ.

Có những nghi lễ trước đây có nhưng hiện nay không còn hoặc được nhập vào nghi lễ khác. Lễ đặt tên trước đây được tổ chức cho thanh niên ở tuổi 20, đánh

dấu sự trưởng thành của người thanh niên nhưng hiện nay nghi lễ này được nhập trong nghi thức chải đầu của lễ cưới. Luật pháp của nhà nước đã thật sự đi vào đời sống của cộng đồng, chức năng pháp lý của nghi lễ có phần giảm nhẹ bởi ngoài việc tiến hành nghi lễ để cộng đồng thừa nhận sự chuyển đổi, cá nhân còn phải được luật pháp thừa nhận. Một người chuyển đổi từ vị thế người độc thân thành người có gia đình một cách hợp pháp không thể chỉ tổ chức lễ cưới mà còn phải đăng ký kết hôn ở chính quyền. Trong gia đình có người thân qua đời, trước khi tổ chức lễ tang, thân nhân phải đến chính quyền địa phương để làm thủ tục khai tử.

Bảng 6: Sự biến đổi của nghi lễ chuyển đổi đầu thế kỷ và hiện nay

Những khía cạnh

NLCĐ đầu thế kỷ XX	NLCĐ hiện nay
Hình thức và nội dung nghi lễ	Nhiều nghi thức và thời gian kéo dài	Đơn giản các nghi thức, rút ngắn thời gian
Tính thiêng và tính thế tục của nghi lễ	Tính thiêng được chú ý nhiều hơn	Quan tâm nhiều đến các nghi thức thiêng về thế tục
Sự chuyển đổi của cá nhân thụ lễ và những người có liên quan	Cá nhân thụ lễ có thay đổi lớn sau nghi lễ	Thay đổi ít
Người tổ chức và thành phần tham dự	Những người lớn tuổi, hiểu phong tục tập quán truyền thống	Những người chuyên thực hiện các nghi lễ, dịch vụ nhà hàng, mai táng