Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra - Nguyễn Thùy Trang

Bly, một phóng viên của tờ NYW đã ghi tên vào lịch sử báo chí thế giới với nghiệp vụ này. Để điều tra về sự đối xử tàn nhẫn đối với bệnh nhân ở trại

tâm thần Women's Lunatic Asylum, Bly đã được sự đồng ý của ban biên

tập NYW giả điên để được đưa vào nhà thương điên, từ đó bà được tận mắt chứng kiến những ngược đãi tại đây. Sau đó, dưới sự bảo đảm của NYW, Bly được đưa ra khỏi trại tâm thần này và có những bài viết phản ánh thực trạng của trại. Phóng sự của bà gây được tiếng vang và sau này

trại tâm thần này có được sự

quan tâm, đầu tư

hơn về

chi phí chăm sóc

bệnh nhân. Việc hóa thân của Bly là vì “lợi ích công”, mỗi bước đi của bà đều có sự tham vấn và đồng ý của toàn báo và bà cũng không “lôi kéo” ai

khác vào vụ

việc mà chỉ

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 128 trang tài liệu này.

một mình chứng kiến các hành vi hàng ngày và

khéo léo tác nghiệp.

Trong vụ kiện của Siêu thị rau củ quả Food Lion, để phanh phui bê bối về vệ sinh an toàn thực phẩm, hai phóng viên của Đài ABC đã hóa thân nộp đơn làm nhân viên của siêu thị để điều tra đặt máy quay lén làm bằng chứng. Tòa báo bị kiện. Ở tòa sơ thẩm, Đài ABC bị tuyên thua kiện và bị buộc phải nộp phạt 5,5 triệu đô, sau này là 316.000 đô với lý do phóng viên

của đài đã có dối trá trong hồ sơ xin việc, giả mạo làm “nhân viên” của

siêu thị đã "xâm nhập trái phép" vào cở sở làm việc, vi phạm nội quy công ty, sự trung thành với công ty (là công nhân thì nhiệm vụ là phải làm việc chứ không phải quay phim phản ánh sự việc), đã cố tình lôi kéo, xúi giục

các nhân viên khác trong công ty vi phạm nội quy an toàn vệ sinh thực

phẩm để quay làm tư liệu điều mà các nhân viên kia từ chối, và tội tiết lộ “bí mật công ty”. Tất nhiên, vụ việc được đưa lên tòa phúc thẩm và Đài ABC lại được tuyên thắng kiện vì “các lý do kỹ thuật” khác tức là mặc dù

đài ABC đã sai nhưng Food Lion không thể

chứng minh rằng họ

bị ảnh

hưởng trực tiếp bởi những bài phóng sự của ABC mà thực tế chính những

hành vi của Food Lion đã gây ra ảnh hưởng đó, chứ không phải việc công bố những hành động đó. Vậy nhưng, dù cuối cùng thì Đài ABC cũng được tuyên thắng thì vụ kiện đã làm mất của Đài này 7 năm ròng theo đuổi hầu tòa.

Ở Việt Nam, những năm gần đây cũng xuất hiện nhiều bài phóng

sự thực hiện theo hình thức hóa thân, nhập vai. Hẳn ai trong làng báo hoặc

có quan tâm đến báo chí đều không thể

quên vụ

việc nhà báo Hoàng

Khương, báo Tuổi trẻ. Giữa năm 2011, để tìm chứng cứ cho loạt bài điều

tra về

nạn nhận mãi lộ

của cảnh sát giao thông (CSGT) để

“giải cứu”,

bao che cho các xe vi phạm giao thông, Hoàng Khương đã “nhập vai quá đà”, dẫn tới bị liên đới với tội danh “đưa hối lộ”. Cuối năm 2011, nhà báo Hoàng Khương, một cây bút viết điều tra có tài, đầy tâm huyết đã bị tước thẻ nhà báo, bị kết án 4 năm tù. Sự việc Hoàng Khương khiến dư luận vẫn chưa hết xót xa thì cuối năm 2012, phóng viên Nguyễn Hoài Nam, phóng viên báo Thanh niên lại mắc phải lỗi nghiệp vụ tương tự trong quá trình thực hiện bài điều tra “Nạn bảo kê đường của cảnh sát cơ động – trật tự”. Anh bị điều tra phạm về hành vi “cố tình tạo tình huống thúc đẩy người khác phạm tội”. Cuối năm 2014 sự việc mới có kết luận cuối cùng, tuy Hoài Nam không bị xử lý hình sự nhưng phải nhận sự kiểm điểm của Tòa soạn báo Thanh niên. Cho đến nay, khi Hoàng Khương đã được trả tự do hay Hoài Nam đã bị xử lý, vẫn còn rất nhiều ý kiến trái chiều về việc này. Từ đó, có thể thấy rằng những sai sót trong quá trình tác nghiệp, đặc biệt là rủi ro khi nhập vai có thể xảy ra đối với bất kỳ nhà báo nào. Tuy nhiên, bên cạnh những nguy cơ, vai trò và ý nghĩa của việc nhập vai trong điều tra lại không thể chối bỏ. Vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra là một việc cần thiết.

Tuy nhiên

ở Việt Nam hiện nay chưa có một khảo sát cụ

thể

nào,

một thống kê chính xác nào về việc vận dụng kỹ năng nhập vai của các

nhà báo Việt Nam. Không chỉ là đánh giá việc vận dụng kỹ năng này của các nhà báo (đã đúng cách hay chưa? thường theo những dạng nào?) mà còn có khả năng cảnh báo những nguy cơ của nó, thúc đẩy việc rèn luyện kỹ năng này cho mỗi nhà báo, đồng thời khuyến nghị với các cơ quan báo chí và các nhà quản lý báo chí về việc nâng cao nghiệp vụ này cho các nhà báo.

Đó là lý do mà đề

tài

“Kỹ

năng nhập vai của nhà báo viết điều tra”

(Khảo sát Báo Lao động và Báo Tiền Phong từ ngày 01/10/2014 đến ngày 31/03/2015) ra đời.

2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài

Thực tế nghiên cứu cho thấy báo chí điều tra là một mảng rất thu hút không chỉ các nhà báo, các nhà nghiên cứu trong nước và trên thế giới. Các công trình nghiên cứu về báo chí điều tra đều là những tác phẩm có giá trị lý luận và thực tiễn, là những kinh nghiệm, chia sẻ, đúc kết về mảng màu thú vị nhưng cũng rất gai góc này.

Trong hệ thống các tác phẩm nước ngoài về báo chí điều tra, có lẽ

nổi bật hơn cả là cuốn “Báo chí điều tra” của nhà báo Nga

A.A.Chertưchơnưi. Cuốn sách được xuất bản lần đầu tiên tại Nga năm 2002 và được NXB Thông tấn dịch, phát hành ở Việt Nam từ tháng 6/2013. Tác giả của cuốn sách là một nhà báo, nhà giáo giàu kinh nghiệm, đã từng thực hiện nhiều công trình khoa học về báo chí. Dựa vào kinh nghiệm của

bản thân và những kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học khác, với

những dẫn chứng minh họa phong phú, tác giả đã để cập đến thể loại báo chí điều tra một cách sâu sắc và thuyết phục. Cuốn sách là một tài liệu quý

cung cấp những tri thức tổng thể về báo chí điều tra: Đặc điểm, phương

pháp, các loại hình điều tra, hoạt động của nhà báo viết điều tra, cấu trúc bài báo điều tra. Cũng bởi tính toàn diện, khái quát nên nhập vai một trong những kỹ năng quan trọng của nhà báo điều tra mới chỉ được đề cập ít ỏi, tản mát qua các phần, chủ yếu qua các dẫn chứng trong phần phương pháp

điều tra. Thậm chí chưa được gọi tên chính xác mà chỉ nhắc tới bằng

những cụm từ “quan sát gián tiếp”, “quan sát không công khai”, “cải dạng”, “thử nghiệm”…chỉ nói lên được một phần tính chất của hoạt động nhập vai.

Hơn nữa đối tượng và phạm vi nghiên cứu của cuốn sách là đặc điểm của báo chí điều tra qua thực tế khảo sát tại Nga và một số nước trên thế giới. Có rất nhiều tri thức là những giá trị cốt lõi của báo chí điều tra trên toàn thế giới, nhưng cũng có những đặc điểm không phù hợp, không

thể

áp dụng

ở Việt Nam. Bởi mặc dù 2 nước có mối quan hệ

chặt thân

thiết, báo chí Việt Nam cũng có học hỏi, tiếp thu và chịu nhiều ảnh hưởng

của báo chí Nga thì đặc điểm lịch sử, chế

độ chính trị

và quan điểm về

pháp luật, đạo đức vẫn có nhiều khác biệt dẫn đến những sai khác trong đặc điểm báo chí nói chung và báo chí điều tra nói riêng.

Ở Việt Nam, thể loại điều tra được đề cập đến trong hầu hết các

sách chuyên ngành về báo chí như cuốn “Tác phẩm báo chí”, “Lao động nhà báo”,… cho thấy tầm quan trọng và giá trị của thể loại này. Các công trình nghiên cứu về báo chí điều tra riêng biệt về báo chí điều tra cũng rất nhiều với quy mô lớn nhỏ khác nhau. Trong đó kỹ năng nhập vai của nhà báo điều tra cũng đã được nhắc đến. Nhưng chưa có cuốn sách nào về kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra. Gần đây, đã xuất hiện những công trình khoa học ở quy mô nhỏ hơn coi kỹ năng nhập vai là một đối tượng nghiên cứu riêng biệt và có tiến hành nghiên cứu, khảo sát ở các ấn phẩm báo chí và các cơ quan báo chí.

Nhiều hội thảo khoa học trong nước và quốc tế có chủ đề về báo chí điều tra đã quan tâm đến kỹ năng nhập vai của nhà báo. Cụ thể:

Nằm trong khuôn khổ dự án “Nghiên cứu Truyền thông các hành vi cản trở báo chí tác nghiệp”, Hội thảo “Báo chí điều tra và lợi ích công” do Trung tâm Nghiên cứu truyền thông phát triển (RED Communication) và Đại sứ quán Anh tổ chức ngày 7/2/2012 đã ghi nhận rất nhiều ý kiến của các nhà báo về báo chí điều tra nói chung và kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra nói riêng.

Tại Hội thảo khoa học “Văn hóa truyền thông trong thời kỳ

hội nhập” do Hội Nhà báo Việt Nam và Khoa Báo chí –truyền thông

trường ĐHKHXH&NV tổ chức ngày 22/2/2012, nhiều tham luận đã đề cập đến khía cạnh tác nghiệp, trong đó nổi bật lên phần tham luận “Nghiệp vụ hóa thân, giả dạng, nhập vai trong điều tra” của Ths. Đỗ Minh Thùy.

Tác giả đặc biệt nghiên cứu việc nhập vai trong báo chí điều tra. Từ xuất phát điểm là vụ án của nhà báo Hoàng Khương, Ths. Đỗ Minh Thùy bước đầu tìm hiểu việc sử dụng nghiệp vụ hóa thân, nhập vai trong điều tra ở báo chí các nước trên thế giới (Mỹ, Úc, Anh) và ở Việt Nam qua những quy định và thực tế. Qua đó có sự so sánh, cho độc giả cái nhìn khái quát về kỹ năng này. Tuy nhiên, tham luận mới chỉ có tính gợi mở vấn đề, mang tính định tính, chứ chưa phải là những nghiên cứu cụ thể, số liệu chính xác, chưa có quan điểm rõ ràng, cũng chưa đặt vấn đề vào một không gian, thời gian cụ thể.

Hội thảo khoa học quốc tế “Kinh nghiệm Việt Nam và Quốc tế về nghiệp vụ báo chí điều tra” diễn ra vào ngày 31/3/2014 tại Hà Nội với sự phối hợp tổ chức của Học Viện báo chí và Tuyên truyền, Trung tâm Sáng kiến Truyền thông và Phát triển và Dự án báo chí trách nhiệm do Đại sứ quán Đan Mạch tài trợ.

Một trong những hoạt động nghiệp vụ được bàn luận nhiều nhất tại hội thảo là cách thức nhập vai. Có tới ¾ các bài tham luận được đặt tiêu đề: nhập vai trong báo chí điều tra. Mỗi bài tham luận là một cách đi, là kinh nghiệm quý báu được tích lũy của các cây bút kỳ cựu trong lĩnh vực điều tra đi cùng là những câu chuyện và video clip được chia sẻ một cách thú vị. Có thể thấy rõ tầm quan trọng của nhập vai trong báo chí điều tra. Tuy nhiên, những ý kiến cũng chỉ dừng lại ở mức thảo luận, bàn bạc.

Trên các blog, diễn đàn,… cũng có rất nhiều ý kiến trái chiều, thể

hiện sự

quan tâm về

vấn đề

này nhưng tất cả

vẫn là những ý kiến chủ

quan, chủ

yếu dựa trên kinh nghiệm của các nhà báo, chứ

chưa phải là

những nghiên cứu cụ thể trên cơ sở khảo sát tờ báo, tìm hiểu hoạt động lao động phóng viên. Vì thế chưa thực sự sâu sắc, khoa học.

3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài

3.1. Mục đích nghiên cứu

Đề tài mong muốn đem lại cái nhìn tổng quan về kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra ở Việt Nam hiện nay được thể hiện qua các bài báo và qua những chia sẻ của các nhà báo. Từ đó, đánh giá thực trạng nhập vai của các nhà báo viết điều tra, bao gồm: các lĩnh vực điều thường sử dụng nhập vai; các dạng nhập vai điển hình; các nguyên tắc được đảm

bảo đến đâu trong quá trình điều tra;

ưu điểm và hạn chế

của việc vận

dụng kỹ năng này, nhất là đặt trong mối quan hệ đạo đức xã hội – đạo đức nghề báo – pháp luật; xu hướng sử dụng nhập vai trong báo chí điều tra. Đó cũng là cơ sở để các cơ sở đào tạo báo chí, các cơ quản báo chí, các cơ quan quản lý báo chí có kế hoạch bồi dưỡng, nâng cao kỹ năng nhập vai cho các nhà báo, phóng viên.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Nghiên cứu các văn bản, tài liệu liên quan đêń báo chí điều tra, kỹ

năng nhập vai trong điều tra báo chí làm cơ sở lýluận cho đềtài

Khảo sát các bài báo điều tra, điều tra có sử dụng nhập vai trên

một số tờ báo để nhận xét thực trạng vận dụng kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra

Tìm hiểu quá trình tác nghiệp của các nhà báo viết điều tra để ra kinh nghiệm sử dụng và rèn luyện kỹ năng nhập vai

rút

Đưa ra các khuyến nghị

cao chất lượng, hiệu quả

nhập vai trong

quá trình điều tra goṕ quản lý báo chí

phần tạo ra thay đổi tićh cực trong tác nghiệp, đào tạo,

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu

viết điều tra

Khách thể nghiên cứu:

Các bài báo điều tra

Các nhà báo điều tra

4.2. Phạm vi nghiên cứu

của đề

tài là kỹ

năng nhập vai của nhà báo

Động.

Thời gian nghiên cứu: 1/10/2014 – 31/3/2015

Không gian nghiên cứu: khảo sát trên các báo Tiền Phong, Lao

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

5.1. Cơ sở lý luận

Dựa trên cơ sở thế giới quan và phương pháp luận chủ nghĩa Mác, các vấn đề lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử và các vấn đề lý luận về báo chí.

Dựa trên các tài liệu liên quan đề

cập đến các vấn đề

báo chí,

truyền thông đại chúng nói chung và các loại hình báo in nói riêng, cụ thể là thể loại điều tra.

5.2. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp thống kê, phân tích, so sánh: Sử dụng trong quá trình khảo sát các bài báo điều tra trên các tờ báo kể trên.

Phương pháp phỏng vấn sâu: Phỏng vấn sâu các nhà báo viết điều tra để nghe họ chia sẻ về kỹ năng nhập vai khi điều tra: cách thức nhập vai, những kinh nghiệm, những kỷ niệm, qua đó rút ra bài học.

6. Ý nghĩa lý luận và giá trị thực tiễn của khóa luận

Với phương pháp nghiên cứu khoa học, dựa trên cơ sở lý luận sâu

sắc và thực tiến khảo sát, tổng hợp, đánh giá từ các sản phẩm báo chí điều tra, khóa luận hi vọng có thể đóng góp mang tính khoa học về lý luận đối với hoạt động nhập của nhà báo điều tra.

Tác giả cũng mong muốn khóa luận sẽ trở thành một tài liệu nghiên cứu cho những người muốn tìm hiểu hoạt động nhập vai của nhà báo điều tra, cung cấp những kinh nghiệm hữu ích khi nhà báo muốn “dấn thân” vào điều tra có sử dụng kỹ năng nhập vai.

7. Kết cấu khóa luận:

Ngoài Mở

đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ

lục, Khóa luận

gồm 3 chương, 11 tiết, 62 trang, 3 biểu đồ minh họa.

Chương 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KỸ NĂNG NHẬP VAI CỦA NHÀ BÁO VIẾT ĐIỀU TRA

1.1. Khái niệm