TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA MÔI TRƯỜNG & TNTN
GIÁO TRÌNH
CƠ SỞ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG
Biên soạn: Ts. Bùi Thị Nga
2008
THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG
Có thể bạn quan tâm!
-
CƠ SỞ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG Biên soạn Ts. Bùi Thị Nga 2008 - 2 -
3.2 Thay Đổi Tư Duy Về Môi Trường Và Xã Hội Phát Triển Bền Vững -
5. Tính Ổn Định Của Hệ Sinh Thái (Ecosystem Stability)
Xem toàn bộ 201 trang tài liệu này.
CỦA GIÁO TRÌNH
(CƠ SỞ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG)
1. THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ
Họ và tên: BÙI THỊ NGA Sinh năm: 1963
Cơ quan công tác:
Bộ môn: Khoa học Môi Trường Khoa: Môi Trường & TNTN Trường: Đại học Cần Thơ
Địa chỉ Email liên hệ: btnga@ctu.edu.vn
2. PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG
Giáo trình có thể dùng tham khảo cho những ngành: Ngành Môi Trường, Ngành Nông Nghiệp, Ngành Thủy Sản, Ngành Quản Lý Đất Đai.
Có thể dùng cho các trường Đại học, Trung tâm và Viện nghiên cứu Môi Trường, Chi cục Bảo vệ Môi Trường.
Các từ khóa: Khoa học môi trường, Công cụ quản lý môi trường, Kinh tế môi trường, Luật môi trường, Tầm nhìn chiến lược và Bảo vệ môi trường
Yêu cầu kiến thức trước khi học môn này:
- Sinh thái học cơ bản
- Hóa Môi Trường
Đã xuất bản in chưa: chưa.
MỤC LỤC
THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ 2
1. THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ 2
2. PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG 2
MỤC LỤC 3
CÁC CHỮ VIẾT TẮT 10
CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU CƠ BẢN VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG 11
I.1. TỔNG QUAN VỀ MÔI TRƯỜNG 11
I.1.1 Khái niệm về môi trường 11
I.1.2 Các yếu tố môi trường và yếu tố sinh thái 11
I.1.3. Hệ sinh thái 12
I.1.4 Các vấn đề môi trường 12
I.1.4.1 Khủng hoảng môi trường 12
I.1.4.2 Suy thoái môi trường 13
I.1.4.3 Gia tăng dân số 13
I.2. TỔNG QUAN VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG (KHMT) 14
I.2.1 Định nghĩa khoa học môi trường 14
I.2.2 Vai trò của khoa học môi trường 15
I.3. GIỚI THIỆU VỀ NHIỆM VỤ CƠ BẢN CỦA CON NGƯỜI 15
I.3.1 Xây dựng xã hội phát triển bền vững 15
I.3.1.1.Mục tiêu phát triển bền vững về kinh tế 15
I.3.1.2. Mục tiêu phát triển bền vững về xã hội 16
I.3.1.3. Mục tiêu Phát triển bền vững trong lĩnh vực tài nguyên - môi trường 16
I.3.1.4. Các nội dung thực hiện xã hôi phát tiển bền vững đến năm 2020 16
I.3.2 Thay đổi tư duy về môi trường và xã hội phát triển bền vững 17
CHƯƠNG II: HỆ SINH THÁI VÀ CÁC HỆ SINH THÁI CHÍNH 19
II.1. GIỚI THIỆU CƠ BẢN VỀ HỆ SINH THÁI 19
II.1.1 Định nghĩa hệ sinh thái 19
II.1.2 Cấu trúc hệ sinh thái 19
II.1.2.1. Môi trường (environment) 19
II.1.2.2. Sinh vật sản xuất (producer) 20
II.1.2.3. Sinh vật tiêu thụ (consumer) 20
II.1.2.4. Sinh vật phân hủy (saprophy) 20
II.1.3 Chức năng của hệ sinh thái 21
II.2 CÁC MỐI QUAN HỆ VỀ NĂNG LƯỢNG TRONG HỆ SINH THÁI 21
II.2.1 Chuỗi thức ăn (Food chain) 22
II.2.2 Mạng lưới thức ăn (Food web) 22
II.2.3 Tháp sinh thái học 23
II.2.3.1. Tháp số lượng: 23
II.2.3.2. Tháp sinh khối: 23
II.2.3.3.Tháp năng lượng: 23
II.3. TỔNG QUAN VỀ CÂN BẰNG SINH THÁI 23
II.4. SỰ MẤT CÂN BẰNG CỦA CÁC HỆ SINH THÁI 25
II.5. TÍNH ỔN ĐỊNH CỦA HỆ SINH THÁI (Ecosystem Stability) 25
II.5.1. Nhóm gây tăng qui mô thường gồm có: 26
II.5.2. Nhóm làm giảm quy mô thường có 26
II.6. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI LÊN CÁC HỆ SINH THÁI 26
II.6.1. Thay đổi các nhân tố sinh vật 26
II.6.2. Thay đổi nhân tố lý, hóa 27
II.6.3. Giản hóa các hệ sinh thái 27
II.7. CÁC HỆ SINH THÁI CHÍNH TRÊN THẾ GIỚI 27
II.7.1 Các hệ sinh thái tự nhiên 27
II.7.1.1. Các hệ sinh thái trên cạn 27
II.7.1.2. Các hệ sinh thái nước mặn 28
II.7.1.3 Các hệ sinh thái nước ngọt 29
II.7.2 Hệ sinh thái nhân tạo 29
II.8. VÒNG TUẦN HOÀN VẬT CHẤT 29
II.8.1 Chu trình cacbonic 29
II.8.2 Chu trình nitơ 30
II.9. NHÂN TỐ MÔI TRƯỜNG ẢNH HƯỚNG ĐẾN SỰ ĐA DẠNG HỆ SINH THÁI 31
II.9.1 Sự tác động của các yếu tố vô sinh đến sự đa dạng hệ sinh thái 31
II.9.1.1 Nhiệt độ 31
II.9.1.2 Nước và độ ẩm 31
II.9.1.3 Ánh sáng 32
II.9.1.4 Muối khoáng 32
II.9.1.5 Các chất khí 32
II.9.2 Những yếu tố sinh học và những mối quan hệ sinh học 33
CHƯƠNG III: TĂNG TRƯỞNG VÀ KIỂM SOÁT DÂN SỐ 35
III.1. KHÁI NIỆM VỀ DÂN SỐ 35
III.1.1. Dân số (Population): 35
III.1.2. Tỷ suất gia tăng dân số (Population growth rate): 35
III.1.3. Tỷ suất sinh thô (Crude Birth Rate - CBR ): 35
III.1.4. Tỷ suất chết thô (Crude Death Rate - CDR): 36
III.1.5. Tỷ suất gia tăng tự nhiên (Rate of Natural Increase - RNI ): 36
III.1.6. Tổng tỷ suất sinh (Total fertility Rate - TFR): 36
III.1.7 Bùng nổ dân số (Population Bomb): 37
III.1.8 Phân bố dân số (Population Distribution ): 37
III.1.9 Mật độ dân số (Density of Population): 37
III.1.10 Chất lượng cuộc sống (Quality of Life): 37
III.1.11 Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product - GDP): 37
III.1.12 Tổng sản phẩm quốc dân (Gross National Product - GNP): 37
III.2. SỰ PHÁT TRIỂN VÀ GIA TĂNG DÂN SỐ TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM 37
III.2.1 Lịch sử phát triển dân số của các khu vực trên thế giới 37
III.2.2 Tình hình gia tăng dân số trên thế giới 38
III.2.3 Sự phát triển và gia tăng dân số của Việt Nam 39
III.3 QUAN HỆ GIỮA DÂN SỐ - MÔI TRƯỜNG VÀ TÀI NGUYÊN 40
III.3.1 Gia tăng dân số và lương thực thực phẩm 40
III.3.2 Gia tăng dân số và tài nguyên - môi trường 40
III.3.3 Gia tăng dân số và giáo dục 42
III.3.4 Gia tăng dân số và sức khoẻ cộng đồng 42
III.3.5. Đô thị hóa và gia tăng dân số 43
III.3.6 Dân số và chất lượng cuộc sống 43
III.4. CHÍNH SÁCH DÂN SỐ Ở VIỆT NAM 44
III.5. CHIẾN LƯỢC VỀ DÂN SỐ 45
III.5.1 Những định hướng lớn của chiến lược dân số 2001- 2010 46
III.5.2 Các chỉ tiêu cơ bản cần đạt được vào năm 2010 46
III.5.3 Các giải pháp thực hiện 47
4
III.5.3.1 Lãnh đạo, tổ chức và quản lý 47
III.5.3.2 Truyền thông - giáo dục thay đổi hành vi 48
III.5.3.3 Chăm sóc SKSS/KHHGĐ 49
III.6. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG 50
CHƯƠNG IV: TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ MÔI TRƯỜNG 51
IV.1. TỔNG QUAN VỀ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN 51
IV.2. CÁC DẠNG TÀI NGUYÊN CHÍNH 53
IV.2.1 Năng lượng 53
IV.2.1.1 Các dạng năng lượng 53
IV.2.1.2 Sử dụng năng lượng và các vấn đề môi trường 57
IV.2.1.3 Sản xuất và tiêu thụ năng lượng 57
IV.2.2 Tài nguyên rừng 59
IV.2.2.1 Tài nguyên rừng trên thế giới 60
IV.2.2.2 Tài nguyên rừng Việt Nam 60
IV.2.2.3 Vai trò và lợi ích của rừng trong cuộc sống 62
IV.2.2.4 Bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng 63
IV.2.3 Tài nguyên sinh vật 65
IV.2.4 Tài nguyên đất 66
IV.2.4.1 Định nghĩa 66
IV.2.4.2 Thành phần của đất 66
VI.2.4.3 Tài nguyên đất trên thế giới và Việt Nam 68
IV.2.4.4 Các vấn đề trong nông nghiệp. 70
IV.2.4.5 Một số thách thức trong nông nghiệp 72
IV.2.4.6 Nông nghiệp và nông thôn bền vững 73
IV.2.5 Tài nguyên khí hậu 74
IV.2.5.1. Giới thiệu 74
IV.2.5.2 Các tầng của khí quyển 75
IV.2.5.3 Thành phần của không khí 76
IV.2.5.4 Hiệu ứng nhà kính (The green house effect) 76
IV.2.6 Tài nguyên nước 78
IV.2.6.1 Tài nguyên nước trên trái đất 78
IV.2.6.2 Chu trình nước và sự phân bố của nước 78
IV.2.6.3 Quản lý và sử dụng nước 79
IV.2.7 Tài nguyên khoáng sản 80
IV.3. SỬ DỤNG HỢP LÝ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG 80
IV.3.1 Sử dụng hiệu quả tài nguyên đất 81
IV.3.2 Sử dụng hiêu quả tài nguyên nước 81
IV. 3.3 Sử dụng hợp lý tài nguyên rừng 82
IV.3.4 Sử dụng hợp lý tài nguyên khoáng sản 83
IV.3.5 Sử dụng và phát triển tài nguyên biển 84
IV.4. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG 86
CHƯƠNG V: MÔI TRƯỜNG ĐẤT, NƯỚC VÀ KHÔNG KHÍ 87
V.1. MÔI TRƯỜNG ĐẤT 87
V.1.1 Định nghĩa 87
V.1.2. Những thành phần chủ yếu của môi trường đất 87
V.1.2.1. Thành phần vô sinh 87
V.1.2.2 Thành phần hữu sinh. 87
V.1.3. Suy thoái đất 87
V.1.3.1 Định nghĩa 87
5
V.1.3.2 Các nguyên nhân chính gây suy thoái đất (Hình 5.1) 88
V.1.3.3 Các cấp độ suy thoái đất 88
V.1.3.4 Các loại hình suy thoái đất 89
V.1.3.5 Hậu quả suy thoái đất 89
V.1.3.6 Suy thoái đất ở Việt Nam 90
V.1.4. Quan điểm và bảo tồn đất trên cơ sở phát triển bền vững 95
V.1.4.1 Quan điểm của FAO/Unesco 95
V.1.4.2 Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến bảo tồn tài nguyên đất 95
V.1.4.3 Sử dụng đất ở ĐBSCL 96
V.1.4.4 Bảo tồn tài nguyên đất trên cơ sở phát triển bền vững. 97
V.1.5. Quản lý tài nguyên đất 97
V.1.5.1 Thu thập dữ liệu gốc về tài nguyên đất 97
V.1.5.2 Phân loại đất 97
V.1.5.3 Thống kê tài nguyên đất đai 98
V.1.5.4 Vấn đề kinh tế xã hội phát sinh trong việc quản lý đất 98
V.1.5.5 Qui hoạch và sử dụng đất nông nghiệp 98
V.1.5.6 Đất phèn qui hoạch và sử dụng 99
V.1.5.7 Đất rừng và bảo vệ rừng 99
V.2. MÔI TRƯỜNG NƯỚC 100
V.2.1 Định nghĩa ô nhiễm môi trường nước 100
V.2.2 Nguồn gây ô nhiễm nước 100
V.2.2.1 Nước thải từ khu công nghiệp & chế biến 100
V.2.2.2 Nước thải từ các hoạt động nông nghiệp 101
V.2.2.3 Nước thải từ khu dân cư 102
V.2.2.4 Nước chảy tràn mặt đất 103
V.2.2.5 Nước sông bị ô nhiễm do các yếu tố tự nhiên 103
V.2.3 Tác nhân gây ô nhiễm 103
V.2.3.1 Các chất hữu cơ dễ bị phân hũy 103
V.2.3.2 Các chất hữu cơ bền vững 103
V.2.3.3 Kim loại nặng 104
V.2.3.4 Các ion vô cơ 104
V.2.3.5 Dầu mỡ 104
V.2.3.6 Các chất phóng xạ 104
V.2.3.7 Các chất có mùi 105
V.2.3.8 Các chất rắn 105
V.2.3.9 Vi trùng. 105
V.2.4 Các phương thức đưa chất ô nhiễm vào môi trường 105
V.2.4.1 Dạng nguồn ô nhiễm 105
V.2.4.2 Thành phần của chất ô nhiễm 106
V.2.4.3 Tính chất vật lý của chất ô nhiễm 106
V.2.4.4 Tính chất hóa học của chất ô nhiễm 106
V.2.4.5 Ảnh hưởng của các yếu tố môi trường đến độ bền vững của chất ô nhiễm 106
V.2.5 Tác hại của ô nhiễm nước. 107
V.2.6. Quản lý tài nguyên nước 107
V.2.6.1 Quản lý môi trường nước mặt 107
V.2.6.2 Quản lý nước ngầm 109
V.2.6.3 Quản lý lưu vực sông 110
V.2.6.4 Sử dụng GIS trong quản lý môi trường nước 112
V.2.7. Bảo tồn nước sinh hoạt 112
6
V.2.8. Sử dụng nước và tái sử dụng nước 113
V.3. MÔI TRƯỜNG KHÔNG KHÍ 115
V.3.1. Nguồn và tác nhân gây ô nhiễm không khí 116
V.3.1.1 Các nguồn gây ô nhiễm chính 116
V.3.1.2 Các tác nhân gây ô nhiễm chính 117
V.3.2 Ảnh hưởng của ô nhiễm không khí 118
V.3.2.1 Ảnh hưởng ô nhiễm không khí trên thời tiết khí hậu. 118
V.3.2.2 Tác động đến sức khỏe con người 118
V.3.2.3 Tác động đến sự phát triển của thực vật. 118
V.3.2.4 Tác hại trên công trình xây dựng, nguyên vật liệu 119
V.3.2.5 Tác hại trên tài nguyên rừng 119
V.3.3 Một số ảnh hưởng của ô nhiễm không khí trên phạm vi toàn cầu 119
V.3.3.1 Mưa acid 119
V.3.3.2 Hiệu ứng nhà kính 119
V.3.3.3 Tầng ôzôn và lỗ thủng tầng ôzôn 120
V.3.4 Ô nhiễm không khí trong gia đình 120
V.3.5 Các khu vực đô thị và ô nhiễm không khí do đô thị hóa 120
V.3.6 Kiểm soát ô nhiễm không khí 121
V.3.6.1 Biện pháp kiểm soát ô nhiễm không khí 121
V.3.6.2 Xử lý ô nhiễm dạng khí 122
V.3.6.3 Công nghiệp sinh thái 123
V.3.7 Tiếng ồn 123
V.3.7.1 Khái niệm cơ bản về tiếng ồn 123
V.3.7.2 Phân loại tiếng ồn 123
V.3.7.3 Tác động của tiếng ồn 123
V.3.7.4 Kiểm soát tiếng ồn 124
V.4. THẢO LUÂN CUỐI CHƯƠNG 124
CHƯƠNG VI: CHẤT THẢI RẮN VÀ MÔI TRƯỜNG 125
VI.1 TÔNG QUAN VỀ CHẤT RẮN 125
VI.1.1 Khái niệm về thải rắn 125
VI.1.2 Các nguồn tạo thành chất thải rắn 125
VI.1.2.1. Các nguồn chủ yếu phát sinh ra chất thải rắn: 125
VI.1.2.2. Các loại chất thải rắn: 125
VI.1.3 Hiện trạng rác thải 127
VI.1.3.1 Trên thế giới 127
VI.1.3.2 Việt Nam 128
VI.2 TÁC HẠI CỦA CHẤT THẢI RẮN ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG VÀ CON NGƯỜI 129
VI.2.1 Sức khoẻ cộng đồng 130
VI.2.2 Ô nhiễm môi trường đất do rác thải 131
VI.2.3 Ô nhiễm môi trường nước do rác thải 131
VI.2.4 Ô nhiễm môi trường không khí do rác thải 132
VI.3 HỆ THỐNG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN 133
VI.3.1 Thu gom 133
VI.3.1.1. Hiệu quả của việc thu gom được đặc trưng bởi các tiêu chí sau: 134
VI.3.1.2. Các hình thức thu gom khác 134
VI.3.2 Vận chuyển và trung chuyển 134
VI.3.3 Thu hồi và tái chế 137
VI.4 CÔNG CỤ PHÁP LÝ VÀ CHÍNH SÁCH TRONG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN 138
VI.4.1 Các công cụ pháp lý trong công tác quản lý chất thải rắn 138
7
VI.4.1.1 Các quy định và tiêu chuẩn môi trường 138
VI.4.1.2 Các loại giấy phép môi trường 138
VI.4.1.3 Kiểm soát môi trường 139
VI.4.1.4 Thanh tra môi trường 139
VI.4.1.5 Đánh giá tác động môi trường 139
VI.4.1.6 Luật bảo vệ môi trường 139
VI.4.2 Quản lý chất thải rắn ở Việt Nam 140
VI.4.2.1 Xây dựng chiến lược quản lý CTR 140
VI.4.2.2 Tổ chức thu gom và phân loại tại nguồn 140
VI.4.2.3 Lựa chọn công nghệ xử lý 140
VI.5 TỔNG QUAN VỀ CHẤT THẢI NGUY HẠI 141
VI.5.1 Khái niệm về chất thải nguy hại 141
VI.5.1.1 Phương thức gây ô nhiễm của chất thải độc hại 142
VI.5.1.2 Phân loại chất thải độc hại 143
VI.5.2 Tác hại của chất thải nguy hại 144
VI.5.3 Tác động chất thải nguy hại đối với sức khỏe 144
VI.5.3.1 Chất thải công nghiệp 144
VI.5.3.2 Trong sản xuất nông nghiệp 145
VI.6 XỬ LÝ CHẤT THẢI NGUY HẠI (CTNH) 149
VI.6.1 Xử lý CTNH bằng phương pháp biến đổi vật lý-hoá học 149
VI.6.2 Xử lý CTNH bằng chôn lấp 150
VI.6.3 Qui định của Nhà nước về xử lý CTNH 150
VI.7 TÌNH HÌNH QUẢN LÝ CHẤT THẢI NGUY HẠI 151
VI.7.1 Trên thế giới 151
VI.7.1.1 Quản lý CTNH ở Pháp 151
VI.7.1.2 Cộng hoà liên bang Đức 152
VI.7.1.3 Ở Thụy Điển, 152
VI.7.1.4 Các nước đang phát triển: 152
VI.7.2 Việt Nam 153
VI.7.2.1 Chất thải nguy hại ở Việt nam 153
VI.7.2.2 Xây dựng phương hướng quản lý 154
VI.8. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG 156
CHƯƠNG VII: MÔI TRƯỜNG VÀ XÃ HỘI 157
VII.1. KHÁI QUÁT KINH TẾ MÔI TRƯỜNG 157
VII.1.1 Giới thiệu 157
VII.1.2 Quyền sở hữu 157
VII.1.3 Đánh giá kinh tế môi trường 158
VII.2. LUẬT MÔI TRƯỜNG 159
VII.2.1 Lịch sử hình thành và phát triển luật môi trường 159
VII.2.2 Vai trò cuả luật pháp trong công tác bảo vệ môi trường 159
VII.2.3 Tác động của luật môi trường 159
VII.2.4 Thẩm quyền ban hành luật môi trường 160
VII.2.5 Các luật có liên quan môi trường đã được ban hành ở nước ta 160
VII.2.5.1 Luật bảo vệ môi trường 160
VII.2.5.2 Các luật định khác về môi trường 172
VII.2.5.3 Các văn bản dưới luật 172
VII.3. ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỰ PHÁP TRIỂN ĐÔ THỊ 175
VII.3.1 Đô thị 175
VII.3.2 Siêu đô thị 175