Những Thay Đổi Về Cơ Cấu Công Nghiệp Và Xuất Khẩu Nhật Bản

thuộc sở hữu của Nhật Bản, để mở rộng sản xuất và làm tăng thêm tổng sản phẩm quốc dân (GNP) của Nhật.

3.2.1.3. Vấn đề đổi mới công nghệ

Quá trình phát triển công nghệ chỉ diễn ra thuận lợi khi có được hai điều kiện cơ bản: năng lực sáng tạo của con người và cơ hội để “thanh lý” những công nghệ cũ. JDI đã góp phần tích cực trong việc tạo ra những điều kiện quan trọng đó.

Với những khoản lợi nhuận khổng lồ có được nhờ việc đầu tư trực tiếp ra nước ngoài, các công ty Nhật Bản hoàn toàn đủ tiềm lực để đầu tư cho các kế hoạch nghiên cứu của họ. Như những nội dung được trình bày tại phần trên, hầu hết các hoạt động nghiên cứu và phát triển sản phẩm của mọi công ty đều được thực hiện tại Nhật Bản. Không những thế, mọi hoạt động nghiên cứu và phát triển công nghệ cũng đều được tiến hành tại đó. Đây là cơ hội thuận lợi để những nhà chế tạo phát triển và thể hiện năng lực sáng tạo của mình. Những vật liệu mới, công nghệ mới với những tính năng ngày càng ưu việt đã được ra đời.

Kỹ thuật công nghệ mới sẽ khó có điều kiện để phát huy nếu công nghệ cũ chưa hết khấu hao mà không được sử dụng. Một lần nữa, JDI lại thể hiện vai trò bằng việc giúp nền công nghiệp Nhật Bản “xuất khẩu” công nghệ cũ ra nước ngoài. Một trong những nơi dễ chấp nhận công nghệ cũ đó là ASEAN. Như vậy, JDI đã góp phần trong việc đổi mới công nghệ của Nhật Bản.

3.2.1.4. Chuyển đổi cơ cấu kinh tế

Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của TNCs Nhật Bản được sử dụng như một công cụ đắc lực nhằm làm dịu đi những sức ép kinh tế vĩ mô, là một trong những phương tiện giúp Nhật Bản chuyển đổi cơ cấu kinh tế.

Cơ cấu kinh tế ngày nay của Nhật Bản được hình thành nhờ kết quả của việc thực hiện hàng loạt các chính sách phát triển về khoa học, nhân lực, công nghệ, đầu tư và thương mại… Tuy nhiên, đóng góp một phần quan trọng cho

quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế đó là vai trò của chiến lược hoạt động của TNCs Nhật Bản. Có thể nói, với các chiến lược mạng lưới hóa, chiến lược phân phối, đặc biệt là sự tập trung vào các ngành chế tạo máy mọc và đẩy mạnh thương mại nội bộ và gia tăng xuất khẩu, TNCs Nhật Bản đã từng bước làm thay đổi cơ cấu kinh tế của toàn bộ nền kinh tế Nhật Bản. Bên cạnh đó chúng cũng góp phần vào quá trình mở cửa nền kinh tế Nhật Bản, giải quyết khủng hoảng cơ cấu, tạo nên sự hồi phục kinh tế từ năm 2002 đến nay. Nếu nhìn về các thời kỳ trước, cơ cấu kinh tế Nhật Bản trong giai đoạn trước năm 1980 biến đổi mạnh, nhưng thời kỳ sau đó chỉ có những thay đổi nhỏ và dần đi vào ổn định. Những ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động như công nghiệp thực phẩm, dệt may và giầy dép…tiếp tục bị thu hẹp, công nghiệp chế tạo máy móc và thiết bị vận tải tăng mạnh, như bảng 3.1.

Bảng 3.1. Những thay đổi về cơ cấu công nghiệp và xuất khẩu Nhật Bản

Thực phẩm, thuốc lá	Dệt may, da	Hóa dầu, hóa chất	Kim loại, sợi kim loại	Máy móc, T.bị V.tải	Ngành khác
Cơ cấu công nghiệp (% giá trị công nghiệp)
1980	14.4	6.1	13.8	16.3	31.1	18.4
1990	9.1	3.5	13.7	12.4	45.7	15.7
1999	9.2	3.1	13.6	9.6	50.1	14.6
2005	8.8	2.7	13.5	8.1	55.4	11.5
2006	8.6	2.6	13.5	8.0	57.0	10.3
Cơ cấu xuất khẩu (% kim ngạch xuất khẩu)
1980	1.0	4.8	5.2	17.8	62.8	8.1
1990	0.6	2.5	5.5	6.8	74.9	9.6
1999	0.5	1.9	7.4	6.8	73.4	10.0
2005	0.41	1.6	8.7	6.2	72.0	11.09
2006	0.38	1.4	9.0	6.0	74.0	9.42

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 117 trang tài liệu này.

Nguån: Tæng hîp tõ Japan Almanac (2002, 2006), Ashahi Shimbun

C¬ cÊu kinh tÕ thay ®æi kÐo theo c¶ sù thay ®æi trong c¬ cÊu xuÊt khÈu cđa NhËt B¶n. Kim ng¹ch xuÊt khÈu cđa c¸c s¶n phÈm ngµnh c«ng nghiÖp chÕ t¹o m¸y mãc vµ thiÕt bÞ vËn t¶i t¨ng m¹nh. Tû lÖ kim ng¹ch xuÊt khÈu mÆt hµng hãa chÊt t¨ng nhÑ, tû lÖ nµy ë c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu cßn l¹i ®Òu gi¶m m¹nh. TÊt nhiªn c¬ cÊu kinh tÕ NhËt B¶n thay ®æi chÞu sù t¸c ®éng cđa nhiÒu nh©n tè, song, sù gia t¨ng xuÊt khÈu cđa TNCs NhËt B¶n vµ sù bµnh tr•íng cđa chóng ra c¸c n•íc trong khu vùc sÏ thóc ®Èy t¨ng tr•ëng s¶n xuÊt, cung øng cđa mét sè lÜnh vùc c«ng nghiÖp, tõ ®ã sÏ t¹o hiÖu øng t¸c ®éng chuyÓn dÞch c¬ cÊu bªn trong nÒn kinh tÕ NhËt B¶n.

3.2.2. Nh÷ng t¸c ®éng ®Õn nÒn kinh tÕ khu vùc

ChiÕn l•îc ho¹t ®éng cđa TNCs th•êng t¸c ®éng ®Õn n•íc nhËn ®Çu t• theo hai chiÒu h•íng tr¸i ng•îc nhau, tÝch cùc vµ tiªu cùc. Chóng t¸c ®éng

®Õn c¸c qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt c¶ trùc tiÕp lÉn gi¸n tiÕp. Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc lµ sù chuyÓn giao c«ng nghÖ vµ nh÷ng tµi s¶n v« h×nh… lµ nh÷ng nh©n tè trùc tiÕp mang l¹i n¨ng suÊt lao ®éng vµ thu nhËp tÝnh theo ®Çu ng•êi cao h¬n t¹i c¸c ngµnh nhËn ®•îc ®Çu t• tõ TNCs. Nh÷ng kü n¨ng, tri thøc cđa hä (nh÷ng thø ®· ®•îc ®µo t¹o bëi doanh nghiÖp ®ã), nay l¹i ®•îc ph¸t huy t¸c dông trong nh÷ng chđ thÓ kinh tÕ trong n•íc. Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc thÓ hiÖn lµ xuÊt ph¸t tõ kh¶ n¨ng c¹nh tranh yÕu kÐm cđa nh÷ng hµng hãa ®•îc s¶n xuÊt bëi doanh nghiÖp trong n•íc. Do ®ã, c¸c c«ng ty ®Çu t• n•íc ngoµi cã nh÷ng c¬ héi ®Ó thu ®•îc lîi nhuËn siªu ng¹ch v× s¶n phÈm cđa hä th•êng cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh m¹nh h¬n trªn thÞ tr•êng. B»ng c¸ch nµy hoÆc c¸ch kh¸c, sè lîi nhuËn ®ã sÏ ®i ra n•íc ngoµi ®Ó ®Õn víi c¸c cæ ®«ng. Ngoµi ra, khi cã sù xuÊt hiÖn cđa c¸c TNCs, mét t¸c ®éng kh«ng mong muèn kh¸c vÉn th•êng x¶y ra, ChÝnh phđ cã thÓ thùc thi nh÷ng chÝnh s¸ch cã lîi cho TNCs n•íc ngoµi, ch¼ng h¹n nh• trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp trî cÊp cho c¸c liªn doanh, h¹n chÕ nhËp khÈu (nh• tr•êng hîp Trung Quèc tr•íc ®©y).

Tõ viÖc ph©n ®Þnh r¹ch rßi nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vµ tiªu cùc nh• trªn, cã quan ®iÓm cho r»ng, kh«ng cã bÊt kú mét c¬ së nµo ®Ó kh¼ng ®Þnh t¸c

®éng tÝch cùc hay t¸c ®éng tiªu cùc cđa FDI giµnh ®•îc vÞ trÝ ¸p ®¶o. ViÖc

®¸nh gi¸ chóng hoµn toµn phô thuéc vµo c¸c tiªu chÝ chđ quan cđa nhµ ph©n tÝch. Quan ®iÓm nµy cho r»ng ®©y lµ lý do lµm cho hÇu hÕt c¸c n•íc ®ang ph¸t triÓn “®èi xö l¹nh nh¹t” víi dßng FDI tõ c¸c níc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn trong thêi gian nh÷ng n¨m tõ 1980 trë vÒ tr•íc.

T¸c gi¶ cđa nghiªn cøu nµy kh«ng hoµn toµn ®ång t×nh víi quan ®iÓm trªn mµ cho r»ng viÖc triÓn khai c¸c chiÕn l•îc ho¹t ®éng cđa TNCs NhËt B¶n trong khu vùc lµ nh÷ng biÖn ph¸p nh»m ®Õn ®Ých cuèi cïng lµ tèi ®a hãa lîi nhuËn. XÐt ®Õn cïng th× c¸c chiÕn l•îc ho¹t ®éng ®ã còng lµ ®Ó mang nguån lùc cđa hä (vèn, c«ng nghÖ, kinh nghiÖm qu¶n lý…) ®Çu t vµo c¸c níc së t¹i d•íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Do vËy, xÐt vÒ thùc chÊt ®èi víi c¸c n•íc nhËn ®Çu t•, ®Æc biÖt lµ c¸c n•íc ®ang ph¸t triÓn th× chiÕn l•îc ho¹t ®éng cđa TNCs NhËt B¶n t¸c ®éng tÝch cùc lµ chđ yÕu, t¸c ®éng tiªu cùc lµ thø yÕu vµ lµ tÊt yÕu x¶y ra trªn con ®•êng tiÕp nhËn ®Çu t• tõ TNCs.

Tõ quan ®iÓm ®ã, néi dung d•íi ®©y sÏ tËp trung ph©n tÝch nh÷ng t¸c ®éng cđa chiÕn l•îc kinh doanh cđa TNCs NhËt B¶n lªn khu vùc ASEAN, th«ng qua

®ã chóng ta cã thÓ h×nh dung nh÷ng t¸c ®éng cđa chiÕn l•îc ho¹t ®éng cđa TNCs NhËt B¶n ®èi víi c¸c n•íc ®ang ph¸t triÓn, trong ®ã cã ViÖt Nam.

3.2.2.1. Kh¾c phôc t×nh tr¹ng thiÕu vèn ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ ®èi víi c¸c n•íc ASEAN

§èi víi c¸c n•íc ®ang ph¸t triÓn trong khu vùc, hÇu hÕt ®ang trong tiÕn tr×nh c«ng nghiÖp hãa – hiÖn ®¹i hãa nh»m v•¬n tíi sù t¨ng tr•ëng cao vµ æn

®Þnh. Tuy nhiªn c¸c n•íc nµy ®Òu ph¶i ®èi mÆt víi mét vÊn ®Ò khã kh¨n lín

®ã lµ thiÕu vèn vµ thiÕt bÞ c«ng nghÖ, do kh¶ n¨ng tÝch lòy tõ néi bé nÒn kinh tÕ rÊt thÊp. Do vËy dÉn ®Õn nh÷ng h¹n chÕ lín vÒ quy m« ®Çu t• vµ tiÕn tr×nh c«ng nghiÖp hãa.

Trong hoµn c¶nh ®ã, nguån vèn ®Çu t• tõ TNCs NhËt B¶n lµ ®Æc biÖt quan träng ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ. Cïng víi ODA th× FDI cđa TNCs NhËt B¶n

®æ vµo khu vùc ASEAN lu«n ®øng ®Çu c¸c khu vùc trªn thÕ giíi. Trong bèi

c¶nh tiÕn tr×nh khu vùc hãa vµ toµn cÇu hãa diÔn ra m¹nh mÏ, c¸c n•íc ASEAN ®· tËn dông triÖt ®Ó nh÷ng thuËn lîi tõ chiÕn l•îc ho¹t ®éng cđa TNCs NhËt B¶n ®Ó thu hót nguån vèn bªn ngoµi phôc vô ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n•íc. Trong giai ®o¹n 1990 – 1998, tæng FDI cđa NhËt B¶n vµ ASEAN lªn tíi kho¶ng 5217,7 tû Yªn, chiÕm 11% tæng ®Çu t• ra n•íc ngoµi cđa NhËt B¶n21.

§©y lµ mét trong nh÷ng nh©n tè chđ ®¹o ®ãng gãp vµo sù t¨ng tr•ëng kinh tÕ khu vùc Ch©u Á, đặc biệt là ở các nước ASEAN trong suốt thời gian qua.

Trước khi có làn sóng đầu tư của Nhật Bản vào ASEAN, các chủ đầu tư truyền thống ở đây là các cường quốc thực dân, Anh quốc tại Malaixia và Xingapo; Hà Lan tại Indonesia và Mỹ tại Philipin. Đến năm 1997, Nhật Bản đã trở thành nước đầu tư lớn nhất tại Indonesia, Malaixia, Xingapo và Thái lan, và chỉ chịu đứng thứ hai sau Mỹ tại Philipin22. Như vậy, vai trò của TNCs Nhật Bản trong khu vực đã có một bước chuyển biến mạnh mẽ.

Vốn FDI từ TNCs Nhật Bản (cũng như TNCs trên thế giới) đặc biệt có ý nghĩa đối với nền kinh tế ASEAN kể cả khi cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ xảy ra. Mặc dù giá trị tuyệt đối giảm, song tỷ lệ JDI trong tổng vốn đầu tư vào tài sản cố định vẫn tăng lên, điều đó chứng tỏ vốn đầu tư trong nước giảm mạnh. Nếu không được bổ sung bởi nguồn vốn FDI từ TNCs thì nền kinh tế ASEAN có thể bị suy thoái nghiêm trọng hơn nữa. Từ năm 1986 đến 1999, Nhật Bản đã đầu tư vào ASEAN với tổng số vốn lến tới hơn 54 tỷ USD. Trong đó nước nhận được nhiều nhất là Indonesia (16170 triệu USD), tiếp đến là Thái Lan (13188 triệu USD), Singapore (12627 triệu USD), Malaixia (8044 triệu USD) và ít nhất là Philipin (4210 triệu USD). Cũng trong thời gian đó, tổng vốn FDI vào khu vực này chỉ xấp xỉ 114 tỷ USD. Như vậy, mặc dù vốn JDI từ trước đến nay chỉ chiếm khoảng gần 30% trong tổng nguồn vốn FDI vào khu vực, song nếu chỉ tính từ khi đồng Yên tăng giá thì JDI chiếm

21 Trung Đức (2005), “Hoạt động đầu tư nước ngoài có bước nhảy mới về quy mô và cơ cấu”, Báo đầu tư ngày 29/4, tr3-4

22 Tokygana S.(1996), Đầu tư nước ngoài của Nhật Bản và sự phụ thuộc kinh tế lẫn nhau ở Châu Á, NXB KH XH, HN, tr.159

khoảng 50% tổng JDI vào ASEAN. Trong các dự án mà Nhật Bản đầu tư vào ASEAN, lượng vốn chính thức có nguồn gốc từ Nhật Bản chỉ chiếm tỷ lệ khoảng 1/4 tổng số vốn tại đó. Khoảng 3/4 số vốn còn lại được huy động từ các khoản tiền nhàn rỗi tại địa phương, nợ nước ngoài và các tổ chức tài chính quốc tế. Như vậy từ sau hiệp ước Plaza đến nay, nếu 54 tỷ USD nói trên thực

sự đến từ Nhật Bản thì thông qua JDI nền kinh tế ASEAN thực sự được làm sôi động bởi khoảng hơn 200 tỷ USD23.

3.2.2.2. Thúc đẩy chuyển giao công nghệ và kinh nghiệm quản lý tiên tiến của Nhật Bản vào các nước trong khu vực

Chuyển giao công nghệ là một quá trình di chuyển những kỹ thuật công nghệ của sản xuất, bắt đầu bằng giai đoạn hoạt động sản xuất thông thường của nhà máy, duy trì những hoạt động đó và từng bước chuyển sang những giai đoạn phát triển cao hơn như thích nghi, cải tiến, nghiên cứu và phát triển

v.v.24 Như vậy, quá trình chuyển giao công nghệ không có nghĩa chỉ là một sự

chuyển giao các máy móc thiết bị hoặc sự thành lập một nhà máy, mà còn bao gồm cả sự phát triển nguồn nhân lực thông qua tích lũy tri thức về công nghệ.

Từ năm 1986 đến năm 1999, Nhật Bản đã đầu tư vào ASEAN với tổng số vốn lến tới hơn 54 tỷ USD. Phần lớn số vốn đó được chuyển giao vào nước nhận đầu tư dưới dạng máy móc thiết bị và nguyên liệu cơ bản cho công nghiệp.

Yếu tố công nghệ hiện đại giữ vai trò quyết định trong cạnh tranh kinh tế. Giống như FDI của TNCs nói chung trên thế giới, đầu tư của TNCs Nhật Bản là kênh chuyển giao công nghệ hiệu quả nhất vì nó tạo ra một sự chuyển giao chọn gói công nghệ sản xuất và từ đó kích thích các doanh nghiệp ở nước sở tại tích cực đổi mới công nghệ trong điều kiện cạnh tranh trên thị trường.

23 Nguyễn Thắng (2002), “Đầu tư trực tiếp của Nhật Bản vào ASEAN: Những tác động cơ bản lên nền kinh tế Nhật bản”, tạp chí: Kinh tế Châu á - Thái Bình Dương, số 5, tr.21-28

24 Nguyễn Thắng,(2002), Đầu tư trực tiếp của Nhật Bản vào các nước ASEAN, LATS Kinh tế, Hà Nội, tr.25

Để công nghệ Nhật Bản có thể phát huy được tác dụng tại ASEAN, bên cạnh việc đưa các chuyên gia kỹ thuật và quản lý sang trực tiếp làm việc tại các công ty đầu tư, Nhật Bản còn phải trực tiếp đào tạo nên một đội ngũ nhân công có khả năng vận hành, bảo quản, sửa chữa những dây chuyền công nghệ đó. Thông qua đầu tư trực tiếp, TNCs Nhật Bản đã mang lại cho ASEAN những công nghệ tồn tại dưới dạng vật chất và công nghệ tồn tại dưới dạng vốn nhân lực nêu trên.

3.2.2.3. Giải quyết việc làm và nâng cao năng lực xuất khẩu

Với ưu thế vượt trội về công nghệ, vốn, thị trường, TNCs Nhật Bản góp phần quan trọng đẩy mạnh xuất khẩu của hầu hết các nước đang phát triển trong khu vực. Nếu không có nguồn vốn đầu tư từ TNCs, nhiều loại tài nguyên khoáng sản của các nước này không được khai thác hoặc chỉ dừng ở sơ chế, không thể đáp ứng được chất lượng phục vụ xuất khẩu. Thông qua chất lượng hoạt động đầu tư của TNCs, các nước đang phát triển trong khu vực có điều kiện tăng cường khai thác, chế biến sản phẩm tốt hơn để phục vụ cả trong và ngoài nước.

Có hai điểm cần đề cập đến khi bàn về vấn đề lao động trong các liên doanh, đó là: số lượng lao động, năng lực và ý thức của người lao động. Ta không thể nêu một cách chính xác số lượng lao động tăng thêm do FDI tạo ra, bởi FDI làm cho một số bộ phận của các thành phần kinh tế trong nước bị thu hẹp, làm cho một số người lao động mất việc làm. Ngược lại, nó cũng lại tạo ra việc làm mới cho một số bộ phận lao động khác (như ở các cơ sở gia công cho công ty đầu tư, những cơ sở cung cấp các loại dịch vụ cho dự án đầu tư..). Tuy nhiên, một điều tất yếu đã được nhận thức là: một lượng vốn đáng kể được bổ sung chắc chắn sẽ tạo thêm nhiều việc làm mới.

Chất lượng lao động bao gồm năng lực và ý thức lao động. Về điểm này, JDI đã có những tác động rất tích cực. Sự phát triển kinh tế của Nhật Bản cho thấy họ đạt được một năng suất lao động cao không chỉ dựa vào hiệu quả

của những dây chuyền sản xuất tiên tiến, mà chủ yếu dựa vào năng lực và ý thức trách nhiệm của từng cá nhân người lao động. Từ những kinh nghiệm thực tiễn đó, thông qua các hình thức đào tạo, đặc biệt là đào tạo qua công việc (On the Job Training), Nhật Bản đã từng bước tạo ra một đội ngũ công nhân với tay nghề giỏi, ý thức trách nhiệm cao làm việc trong mạng lưới sản xuất và dịch vụ của mình tại ASEAN.

Tác động của JDI đối với vấn đề lao động và việc làm tại ASEAN có thể đánh giá một cách khái quát như sau: so với FDI của các chủ đầu tư khác, Nhật Bản có thiên hướng sử dụng vốn hơn là lao động trong các dự án đầu tư vào ASEAN, song, TNCs Nhật Bản rất quan tâm và đã đạt được những kết quả nhất định trong việc nâng cao chất lượng của lao động, góp phần phát triển nguồn nhân lực của ASEAN.

Trong những năm gần đây, một số sản phẩm xuất khẩu chứa hàm lượng lao động cao của ASEAN (như các sản phẩm dệt may, giầy dép, thực phẩm đóng hộp, lâm sản…) đang mất dần khả năng cạnh tranh trên thị trường thế giới. Mặt khác, phần giá trị gia tăng trong các sản phẩm xuất khẩu của ASEAN tương đối thấp. Để khắc phục thực trạng đó, trong quá trình hội nhập với nền kinh tế thế giới trong giai đoạn hiện nay, phần lớn các thành viên ASEAN đưa ra chương trình nâng cao khả năng cạnh tranh của hàng xuất khẩu nhằm tiếp tục duy trì và phát triển những lợi thế so sánh của mình. Chương trình đó tạm chia thành hai nội dung chính: (1) thúc đẩy sự chuyển dịch cơ cấu công nghiệp từ sử dụng hàm lượng lao động cao sang sử dụng hàm lượng công nghệ cao và (2) Khuyến khích sự phát triển và áp dụng công nghệ hiện đại nhằm tăng phần giá trị gia tăng trong các ngành công nghiệp sử dụng hàm lượng lao động cao. Nội dung thứ nhất của chương trình trên thực sự là một cuộc cách mạng công nghiệp. Điều này thành công hay không tùy thuộc chủ yếu vào sự nỗ lực của ASEAN hơn là phụ thuộc vào nguồn JDI.