Biện pháp tạm giam trong luật tố tụng hình sự Việt Nam trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn địa bàn tỉnh Bắc Kạn

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

Cùng với pháp luật hình sự, Pháp luật tố tụng hình sự (TTHS) là một trong những công cụ sắc bén và hữu hiệu của Đảng và Nhà nước ta trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm nhằm bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ, quyền làm chủ của nhân dân, quyền bình đẳng giữa các dân tộc, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, duy trì trật tự, an toàn xã hội, đồng thời, pháp luật hình sự còn góp phần chống lại mọi hành vị phạm tội, giáo dục mọi người ý thức chấp hành và tuân theo pháp luật.

Trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, các biện pháp ngăn chặn (BPNC) trong Luật TTHS có ý nghĩa quan trọng. Việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn có ảnh hưởng lớn đến việc giải quyết có hiệu quả nhiệm vụ của TTHS cũng như kết quả đấu tranh phòng chống tội phạm nói chung. Trong hệ thống các biện pháp ngăn chặn trong Luật TTHS, tạm giam là biện pháp ngăn chặn quan trọng và nghiêm khắc nhất. Việc áp dụng biện pháp tạm giam (BPTG) luôn luôn gắn liền với những hạn chế quyền và lợi ích hợp pháp của công dân như: hạn chế quyền tự do của cá nhân, quyền tự do đi lại, quyền bầu cử, ứng cử… Người bị áp dụng biện pháp này sẽ bị cách ly khỏi xã hội trong một thời gian nhất định mà với một số trường hợp có thể rất dài. Đây là những quyền cơ bản của công dân đã được ghi nhận và bảo đảm trong Hiến pháp. Điều 20 Hiến pháp năm 2013 nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định:“Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm danh dự, nhân phẩm” [20, Điều 20]. Quy định này của Hiến pháp đảm bảo mọi công dân không bị áp dụng BPTG một cách tùy tiện.

Nghiên cứu lý luận và thực tiễn áp dụng BPTG ở nước ta nói chung và ở tỉnh Bắc Kạn nói riêng trong những năm gần đây cho thấy, BPTG được áp dụng khá phổ biến trong các vụ án hình sự. Việc áp dụng chúng trong nhiều trường hợp đã ngăn chặn kịp thời hoạt động phạm tội, chặn đứng hành vi trốn tránh pháp luật của bị can, bị cáo hoặc đảm bảo cho việc thi hành án đạt kết quả. Bên cạnh những kết quả đạt được, trong thời gian qua cho thấy, vẫn còn có những hạn chế, bất cập trong quy định của pháp luật cũng như nhận thức của người tiến hành tố tụng về áp dụng biện pháp này. Đó là việc tạm giam bị can, bị cáo một cách tràn lan, tùy tiện không có căn cứ; áp dụng BPTG trái pháp luật; sử dụng BPTG như là một biện pháp nghiệp vụ điều tra; tạm giam bị can, bị cáo với thời hạn quá dài… Những sai sót đó đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, phần nào dẫn đến việc hạn chế mục đích cần đạt được của TTHS nói chung và BPTG nói riêng, làm suy giảm niềm tin của người dân đối với tính tôn nghiêm của pháp luật.

Nguyên nhân của tình hình trên có nhiều nhưng chủ yếu do những quy định của pháp luật TTHS còn sơ hở, thiếu chặt chẽ, chồng chéo dẫn đến khó khăn trong việc thống nhất áp dụng pháp luật; trình độ, năng lực của đội ngũ cán bộ trong các cơ quan tiến hành tố tụng còn bất cập, chưa đáp ứng được yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới. Thực tiễn áp dụng các biện pháp ngăn chặn cũng đã đặt ra nhiều vấn đề vướng mắc đòi hỏi khoa học Luật TTHS phải tiếp tục nghiên cứu, giải quyết đề làm sáng tỏ về mặt lý luận như: Khái niệm biện pháp ngăn chặn, khái niệm BPTG, các điều kiện, chủ thể áp dụng BPTG trong TTHS nhiều lúc còn chưa được áp dụng một cách thống nhất, còn nhiều vướng mắc, bất cập... Trong khi đó xung quanh những vấn đề lý luận này, cũng còn nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Chính vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “BPTG trong luật tố tụng hình sự Việt Nam (trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn địa bàn tỉnh Bắc Kạn” là vấn đề mang tính

cấp bách, thiết thực không những về mặt lý luận mà cả về mặt thực tiễn đối với địa phương trong giai đoạn hiện nay.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Biện pháp ngăn chặn nói chung và biện pháp ngăn chặn tạm giam nói riêng là vấn đề quan trọng trong TTHS, trong thời gian qua đã có một số sách, báo pháp lý ở nước ta đã tiến hành nghiên cứu về việc xây dựng và áp dụng các biện pháp ngăn chặn nói chung trong đó có biện pháp tạm tam. Có thể kể đến các công trình nghiên cứu như:

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 110 trang tài liệu này.

* Ở cấp độ đề tài nghiên cứu khoa học, luận án, luận văn và sách chuyên khảo có thể kể đến các công trình nghiên cứu như sau:

- Tác giả Phạm Thanh Bình - Nguyễn Vạn Nguyên với sách tham khảo "Những điều cần biết về bắt người, tạm giữ, tạm giam đúng pháp luật", Nxb, Sự thật năm 1993;

- Tác giả Võ Khánh Vinh (chủ biên) với cuốn “Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam”, Nxb. Công an nhân dân, năm 2004

- Tác giả Nguyễn Văn Điệp với luận án tiến sĩ “Các biện pháp ngăn chặn bắt, tạm giữ, tạm giam trong tố tụng hình sự Việt Nam – Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp” Trường Đại học Luật Hà Nội năm 2005;

* Ở cấp độ các bài viết nghiên cứu khoa học trên các tạp chí chuyên ngành có thể kể đến như:

- Tác giả Phùng Văn Tài với bài viết “Những vướng mắc trong việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự và kiến nghị sửa đổi, bổ sung” , Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 8/2012

- Nguyễn Ngọc Khánh với bài viết “Thẩm quyền của Viện kiểm sát trong việc quyết định áp dụng các biện pháp ngăn chặn và các biện pháp cưỡng chế tố tụng khác trong hoạt động điều tra theo yêu cầu cải cách tư pháp”, Tạp chí Kiểm sát, số 1/2011;

- Tác giả Đoàn Tấn Minh với bài viết "Áp dụng, thay đổi, hủy bỏ các biện pháp ngăn chặn đối với người chưa thành niên theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự", Tòa án nhân dân, số 7/2009;

- Tác giả Nguyễn Văn Oanh với bài viết "Hoàn thiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về việc tạm giam đối với bị cáo sao khi tuyên án", Tạp chí Tòa án nhân dân, số 2/2003

- Tác giả Nguyễn Đình Bình với bài viết "Một số ý kiến hoàn thiện các quy định về các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự" Tạp chí kiểm sát, số 5/2008.

Như vậy, các công trình nghiên cứu trên đây đã nghiên cứu về một số khía cạnh nhất định của các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự đặc biệt là BPTG. Tuy nhiên, cho đến hiện nay chưa có một công trình nghiên cứu nào ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học trình bày một cách có hệ thống về biện pháp ngăn chặn tạm giam trong tố tụng hình sự. Chính vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “BPTG trong luật tố tụng hình sự Việt Nam (trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn địa bàn tỉnh Bắc Kạn” mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Luận văn được thực hiện nhằm mục đích nghiên cứu những vấn đề lý luận của BPTG trong TTHS Việt Nam hiện hành và việc áp dụng biện pháp này trong thực tiễn ở địa bàn tỉnh Bắc Kạn. Trên cơ sở đó xây dựng hệ thống giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả của việc áp dụng BPTG trong thực tiễn.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Từ mục đích nghiên cứu trên, đề tài thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau.

- Nghiên cứu và phân tích sơ lược khái quát quá trình hình thành và phát triển của BPTG trong TTHS; pháp luật thực định về BPTG, từ đó đưa ra

khái niệm về biện pháp ngăn chặn nói chung và khái niệm về biện pháp ngăn chặn tạm giam nói riêng.

- Nghiên cứu các quy định cụ thể của biện pháp ngăn chặn tạm giam trong TTHS, và thực trạng áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam trên phạm vi địa giới hành chính cụ thể của một tỉnh để tìm hiểu làm rõ những vướng mắc, tồn tại, hạn chế và bất cập giữa các quy định luật và thực tiễn áp dụng từ đó rút ra những nhận xét, đánh giá để hoàn thiện các quy định của Luật TTHS hiện hành.

- Đồng thời trên cơ sở nghiên cứu đưa ra một số giải pháp để kiến nghị sửa đổi, bổ sung nhằm hoàn thiện pháp luật TTHS cũng như những giải pháp nâng cao tính hiệu quả đối với BPTG trong thực tiễn.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề xung quanh biện pháp ngăn chặn tạm giam trong Luật TTHS Việt Nam, kết hợp với việc nghiên cứu đánh giá thực trạng áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam trong thực tiễn địa bàn tỉnh Bắc Kạn và những nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế, vướng mắc để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp ngăn chặn trong thực tiễn.

Phạm vi nghiên cứu của luận văn:

Nghiên cứu và phân tích sơ lược khái quát lịch sử lập pháp TTHS quy định về BPTG.

Nghiên cứu các quy định thực định của biện pháp ngăn chặn tạm giam trong Luật TTHS Việt Nam hiện hành. Đồng thời, luận văn cũng đi sâu nghiên cứu thực tiễn áp dụng biện pháp này của các cơ quan tiến hành tố tụng trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn.

Về thời gian: Tác giả thực hiện luận văn trên cơ sở nghiên cứu thu thập tài liệu, số liệu thực tiễn trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn trong 5 năm (2010-2014).

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Tác giả thực hiện luận văn trên cơ sở vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật và quan điểm của Đảng về xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam về đấu tranh phòng chống tội phạm, bảo vệ an ninh quốc gia và giữ gìn trật tự an toàn xã hội và đảm bảo nhân quyền.

Luận văn sử dụng linh hoạt và hợp lý các phương pháp nghiên cứu cụ thể, bao gồm: Phương pháp phân tích, so sánh, thống kê, Lôgic kết hợp trên cơ sở lý luận của khoa học luật hình sự, luật TTHS và các khoa học pháp lý khác cũng như tham khảo các công trình nghiên cứu của các tác giả, gắn kết giữa lý luận và thực tiễn là quá trình nghiên cứu các chỉ thị, nghị quyết Bộ Chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam về công tác tư pháp, qua thực tiễn công tác thực hiện các hoạt động TTHS nói chung và biện pháp ngăn chặn tạm giam nói riêng.

6. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn của luận văn

Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa quan trọng về phương diện lý luận và thực tiễn, công trình nghiên cứu có hệ thống, chuyên sâu và đầy đủ về biện pháp ngăn chặn tạm giam, mà trong đó giải quyết nhiều vấn đề quan trọng về lý luận và thực tiễn liên quan tới biện pháp này trong TTHS Việt Nam.

Những kết quả đạt được của luận văn còn giúp nhận thức đầy đủ về lý luận và thực tiễn trong đấu tranh phòng chống tội phạm nói chung cũng như hoạt động áp dụng BPTG nói riêng.

Luận văn phân tích đánh giá đúng thực trạng hoạt động áp dụng BPTG trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn; xây dựng được hệ thống giải pháp hữu hiệu và có tính khả thi cao, phù hợp với điều kiện tình hình tại địa phương, chỉ ra được những tồn tại, hạn chế của thực tiễn áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam, cũng như những nguyên nhân cơ bản của các tồn tại, hạn chế đó.

Kết quả của nghiên cứu còn phục vụ cho việc trang bị những kiến thức chuyên sâu cho các cán bộ đang công tác tại các cơ quan tiến hành tố tụng tại địa phương tham khảo trong quá trình giải quyết vụ án hình sự được khách quan, có căn cứ và đúng pháp luật.

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn, luận văn đã đề xuất các định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp hiện nay ở Việt Nam.

7. Kết cấu của đề tài

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo đề tài được kết cấu làm 3 chương.

Chương 1: Một số vấn đề lý luận chung về biện pháp ngăn chặn tạm giam theo quy định của luật tố tụng hình sự.

Chương 2: Thực tiễn áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn (giai đoạn 2010 – 2014).

Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam.

Chương 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN TẠM GIAM THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ

1.1. Khái niệm và các vấn đề cơ bản của biện pháp tạm giam trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam

1.1.1. Khái niệm biện pháp ngăn chặn và mục đích của biện pháp ngăn chặn

Bộ luật TTHS quy định một loạt các biện pháp cưỡng chế nhà nước do cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng nhằm thực hiện những mục đích tố tụng nhất định.

Căn cứ vào mục đích của chúng có thể phân loại các biện pháp cưỡng chế thành các nhóm sau:

- Nhóm biện pháp cưỡng chế để đảm bảo thu thập và ghi nhận chứng cứ (khám người, khám nơi ở, xem xét dấu vết...);

- Nhóm biện pháp cưỡng chế để đảm bảo cho quá trình tố tụng được tiến hành bình thường và thuận lợi (kê biên tài sản, áp giải bị can...);

- Các BPNC (bắt, tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản để bảo đảm).

Trong hệ thống các biện pháp cưỡng chế TTHS thì các BPNC chiếm vị trí đặc biệt quan trọng, nó ảnh hưởng trực tiếp đến thân thể, quyền con người, hạn chế một số quyền nhân thân của công dân. Chính vì vậy mà BLTTHS đã dành một chương riêng để quy định về các BPNC. Để việc hiểu và thực hiện tốt các quy định về BPNC, nhiều công trình, tài liệu, sách báo đã có những khái niệm khác nhau về các BPNC.

Từ điển thuật ngữ pháp lý phổ thông của Nhà xuất bản "Sách pháp lý" Matxcơva, 1973 giải thích rằng:

Biện pháp ngăn chặn là biện pháp cưỡng chế về mặt TTHS do điều tra