Số Đơn Vị Sản Xuất Kinh Doanh Phi Nông Nghiệp Các Năm

tới nay, trong những năm gần đây xuất hiện thêm các làng nghề mới tiêu biểu như làng gỗ Đồng Kỵ. Làng nghề mộc, chạm khắc gỗ Phù Khê là một làng thủ công có truyền thống lâu đời và phát triển từ trước đến nay. Ngày nay nghề mộc ở Phù Khê đã có nhiều biến đổi: về sản phẩm đã có nhiều chủng loại khác nhau; loại hàng bao gồm làm nhà cửa, các đồ gia dụng… loại hàng chạm có hương án, long khảm, hoành phi, cửa vòng, y môn, câu đối… Trong nhóm gỗ điêu khắc, người ta thường chia làm ba loại điêu khắc khác nhau: loại điêu khắc kiến trúc, điêu khắc trang trí nội thất, điêu khắc tôn giáo, tín ngưỡng trong đó chủ yếu là tượng tròn và đồ thờ. Về quy mô sản xuất ở Phù Khê đã xuất hiện nhiều mô hình sản xuất khác nhau từ các gia đình thợ thủ công cá thể, đến tập thể một số gia đình theo tinh thần hợp tác và chuyên môn hóa. Theo thống kê của Phòng Di sản văn hóa, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh cho biết, hiện nay tại Bắc Ninh có 08 làng nghề mộc mỹ nghệ (trên thực tế đây cũng là làng nghề chạm khắc gỗ) trong số đó làng Phù Khê là nơi có truyền thống phát triển lâu đời nhất và ba làng nghề mộc dân dụng, bao gồm:

- Làng Đồng Kỵ, xã Đồng Quang, thị xã Từ Sơn.

- Làng Phù Khê Đông, xã Phù Khê, thị xã Từ Sơn.

- Làng Phù Khê Thượng, xã Phù Khê, thị xã Từ Sơn.

- Làng Mai Động, xã Hương Mạc, thị xã Từ Sơn.

- Làng Hương Mạc, xã Hương Mạc, thị xã Từ Sơn.

- Làng Kim Thiều, xã Hương Mạc, thị xã Từ Sơn.

- Làng Kim Bảng, xã Hương Mạc, thị xã Từ Sơn.

- Làng Đồng Hương, xã Hương Mạc, Thị xã Từ Sơn.

- Làng Cao Thọ, xã Vạn Ninh, huyện Gia Bình.

- Làng Khúc Toại, xã Khúc Toại, huyệnYên Phong

- Làng Tuyên Bá, xã Quảng Phú, huyện Lương Tài

+ Nhóm 3: các làng nghề gốm ở Bắc Ninh, trong đó tiêu biểu có làng gốm Phù Lãng. Bàn về lịch sử ra đời của gốm Phù Lãng còn có nhiều ý kiến khác nhau. Các nhà nghiên cứuTrần Anh Dũng, Trần Đình Luyện cho biết là vào khoảng thời Lê, thế kỷ XV - XVIII, nhà nghiên cứu Trịnh Cao Tưởng cho rằng, làng gốm Phù

Lãng ra đời trong khoảng thế kỷ XIII - XIV: Nhiều khả năng là nghề gốm Phù Lãng xuất hiện từ thời Trần. Nhưng hầu như những hiện vật được các nhà khảo cổ học tìm thấy vào thời điểm này hầu hết là loại hình gốm men, không có gốm sành. Tuy nhiên cũng có ý kiến cho rằng, gốm men Phù Lãng có niên đại vào thời Lê. Sẽ có thêm những bình luận về sự xuất hiện nghề gốm ở Phù Lãng trong một nghiên cứu khác. Về kỹ thuật, nghệ thuật tạo hình, trang trí sản phẩm, gốm Phù Lãng không thua kém sản phẩm gốm của các địa phương khác. Loại gốm này được người Việt Nam ưa dùng vì tính đặc dụng của nó. Trong cuộc sống hàng ngày xưa cũng như nay, không có một gia đình nông dân nào ở vùng đồng bằng Bắc Bộ không dùng đồ dùng là gốm Phù Lãng. Văn hóa làng nghề gốm Phù Lãng ngày nay đã thay đổi nhiều so với trước: về không gian cảnh quan làng xã hiện nay trong làng không còn một căn nhà tranh nào. Quy trình kỹ thuật tạo ra sản phẩm đã thay đổi nhiều, ngay cả lò nung gốm cũng thay đổi cách nung và lò nung; chính điều đó đã làm cho sản phẩm của làng nghề có nhiều biến đổi. Từ chỗ chỉ làm những sản phẩm như: chum, vại, chậu… đã tiến tới sản xuất các bức tranh nghệ thuật gốm/gốm mỹ nghệ. Về tổ chức sản xuất đã có nhiều biến đổi rò rệt. Có những cơ sở sản xuất như cơ sở gốm Nhung có hàng nghìn mẫu mã khác nhau. Có các gia đình và cá nhân thợ thủ công đã mở rộng cơ sở sản xuất. Hiện nay cơ sở sản xuất của Vũ Hữu Nhung thường xuyên có khoảng 200 công nhân. Ở Phù Lãng “Gốm Nhung” là cơ sở gốm mỹ nghệ đầu tiên, sau khi cơ sở này được thành lập một hai năm, Phù Lãng có thêm năm cơ sở khác cùng đi vào khai thác mảng gốm mỹ nghệ. Hiện nay, tại Phù Lãng có sáu cơ sở sản xuất gốm mỹ nghệ bao gồm: gốm Nhung; gốm Thiều; gốm Minh Ngọc (còn gọi là gốm Tịnh); gốm Hồng Minh (còn gọi là gốm Minh Đội); gốm Bảo Nguyên; gốm Thượng Nguyên. Trong sáu cơ sở sản xuất gốm này, chỉ có cơ sở Thượng Nguyên là của người ngoài xã; còn lại đều là của người Phù Lãng. Trước đây các lò gốm Phù Lãng tồn tại nhờ phương pháp gia công hàng loạt những sản phẩm có ưu thế cạnh tranh về chất lượng và giá thành (bền và rẻ). Ngày nay ở Phù Lãng còn có các sản phẩm gia công đơn chiếc, gia cố công phu được bán với giá cao. Đẩy mạnh sản xuất gốm mỹ nghệ hiện đại là một trong những hướng phát triển lâu dài của Phù

Lãng. Vì trên thực tế, mặt hàng này mang lại giá trị kinh tế khá cao. Nếu nhìn rộng ra và sâu sắc hơn, toàn diện hơn thì sự biến đổi của Phù Lãng đã biểu hiện rò trên các phương diện của văn hóa làng nghề. Theo thống kê của Phòng Di sản văn hóa, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh cho biết, hiện nay tại Bắc Ninh có hai làng nghề gốm là làng Đoàn Kết và làng Phấn Trung thuộc xã Phù Lãng, huyện Quế Vò.

+ Nhóm 4: các làng nghề có sản phẩm làm từ kim loại. Ở địa bàn tỉnh Bắc Ninh có làng Đại Bái, xã Đại Bái, huyện Gia Bình đang tồn tại và phát triển. Làng Quảng Bố (làng Vó), xã Quảng Phú, huyện Lương Tài về địa danh hành chính ở hai huyện khác nhau, song hai làng có nghề đúc, gò đồng lại giáp nhau. Ngoài hai làng gò, đúc đồng trên đây ở Bắc Ninh còn có làng đúc nhôm Mẫn Xá, xã Văn Môn, huyện Yên Phong và làng sản xuất thép Đa Hội, xã Châu Khê, thị xã Từ Sơn và nghề rèn sắt Nga Hoàng (huyện Quế Vò). Tác giả Đỗ Thị Hảo trong cuốn “Làng nghề Đại Bái - Gò đồng” nhận định: Điều có thể khẳng định được là trong nghề đồng ở nước ta, đầu tiên chắc là nghề luyện đồng, đúc đồng như truyền thống Đông Sơn đã có từ nhiều thế kỷ trước công nguyên. Đến một giai đoạn nhất định, do tình hình phát triển và nhu cầu xã hội, nghề gò đồng đã nổi bật lên mà Đại Bái là một trung tâm thịnh vượng, muộn nhất cũng vào thế kỷ XV, XVI. Người có công sáng tạo ra nghề gò đồng ấy là Nguyễn Công Truyền. Tiểu sử của ông còn phải được nghiên cứu xác minh thêm, trên thực tế, những người thợ thủ công và nghệ nhân của nghề này đều thừa nhận, Nguyễn Công Truyền là vị “Tiền tiên sư”, người đầu tiên sáng lập ra các nghề của họ. Làng Đại Bái có bốn xóm: xóm Tây, xóm Ngoài, xóm Giữa và xóm Sôn, xóm Sôn là xóm mới. Tuy vậy, xóm này cũng đã hình thành từ thời nhà Mạc (thế kỷ XVIII). Trước kia, mỗi xóm như vậy chuyên sản xuất một loại hàng nhất định. Xóm Tây chuyên về đánh mâm, xóm Ngoài chuyên làm nồi, xóm Giữa làm ấm siêu và xóm Sôn chuyên đánh chậu. Tất cả đều là gia đình các thợ thủ công gò đồng, đời đời truyền kinh nghiệm cho nhau trong gia đình, trong ngò xóm. Những người làm nghề như vậy, đều tự xem là ở trong một phường. Ngày nay, làng Đại Bái cũng như làng Vó vẫn tiếp tục phát triển nghề truyền thống với những hợp tác xã, doanh nghiệp tư nhân lớn mạnh

cùng với sự cải tiến kỹ thuật, tư trang, tự chế ra máy móc áp dụng có hiệu quả trong sản xuất, tạo ra những sản phẩm đa dạng, độc đáo và mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm không chỉ trong nước, mà còn xuất khẩu ra thị trường nước ngoài.

+ Nhóm 5 chế biến lương thực, thực phẩm: Một số làng nghề chế biến thực phẩm mỳ, bún khô, bánh, sơn mài như: làng Đình Bảng (xã Đình Bảng, thị xã Từ Sơn); An Ninh, Đức Lâm, Cầu Gạo, Cầu Giữa, An Tập, thôn Đoài (thuộc xã Yên Phụ, huyện Yên Phong); làng Tử Nê (xã Tâm Lãng, huyện Lương Tài); làng Trà Lâm (xã Trí Quả, huyện Thuận Thành) chế biến nông sản; một số làng nấu rượu như: làng Cầm (xã Tương Giang, thị xã Từ Sơn), làng Quan Đình (xã Văn Môn, huyện Yên Phong), làng Đại Lâm (xã Tam Đa, huyện Yên Phong), làng Mỹ Xuyên (xã Mỹ Hương, huyện Lương Tài).

+ Nhóm 6 các nhóm làng nghề khác: Ngoài 05 nhóm nghề như đã nêu ra trên đây, ở Bắc Ninh còn có một số làng nghề khác khác nhau như: làng tranh Đông Hồ, nghề làm hương làng Chóa (xã Dũng Liệt, huyện Yên Phong); nghề làm nón lá Môn Quảng Phú và Ngâm Mạc (xã Lãng Ngâm, huyện Gia Bình); nghề làm giấy dó Đống Cao và Dương Ổ (xã Phong Khê, thành phố Bắc Ninh); nghề làm đậu gù Trà Lâm (xã Trí Quả, huyện Thuận Thành); nghề làm bánh cuốn ở Mão Điền (huyện Thuận Thành); nghề mây tre đan ở Du Tràng (xã Giang Sơn, huyện Gia Bình)… Nhiều nghề và làng nghề vẫn tiếp tục phát triển trong diễn trình lịch sử cho đến nay, cũng có các làng nghề đang trong tình trạng bị mai một, tiêu biểu là làng tranh Đông Hồ và một số các làng nghề dệt Lũy Giang, Đình Cả, Nội Duệ. Mặc dù vậy, trong xu thế phát triển đa thành phần kinh tế, thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa các ngành nghề và làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh, trong đó có các nghề, làng nghề truyền thống và mới phát triển luôn đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế của người dân của tỉnh Bắc Ninh nói riêng và các địa phương khác nói chung.

1.3.2.3. Mô hình sản xuất ở các làng nghề

Cũng như các làng nghề trên cả nước, hình thức tổ chức sản xuất truyền thống và phổ biến trong các làng nghề ở Bắc Ninh là hộ gia đình. Tuy nhiên trên thực tế, cùng với sự phát triển chung của trình độ sản xuất, tại các làng nghề đã có nhiều hình thức tổ

chức sản xuất mới ra đời và phát triển, trong đó là các mô hình doanh nghiệp tư nhân, công ty TNHH, hợp tác xã. Các hình thức này “cùng tồn tại và có tác động hỗ trợ nhau trong điều kiện mới của nền kinh tế thị trường” [33, tr.83].

* Mô hình sản xuất hộ gia đình: Khảo sát thực tiễn các làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh, mô hình sản xuất theo hộ gia đình truyền thống vẫn chiếm tỷ lệ cao và mô hình này vẫn đang giữ vai trò chính trong các làng nghề. Mặc dù thực tế, các mô hình tổ chức sản xuất khác đã xuất hiện và hoạt động có hiệu quả. Theo tư liệu của Sở Nông nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Bắc Ninh, hiện nay Bắc Ninh có hàng trăm cơ sở sản xuất. Đây không phải là điều khác biệt của riêng tỉnh Bắc Ninh mà hầu hết các tỉnh đồng bằng sông Hồng có các làng nghề phát triển đều ở mức độ chung như vậy. Khi bàn đến mô hình sản xuất hộ gia đình, mặc dù về một phương diện nào đó, hình thức này vẫn mang tính truyền thống, nhưng trên thực thế ở các làng nghề có trình độ tổ chức sản xuất hàng hóa cao như: làng nghề sản xuất đồ gỗ mỹ nghệ Phù Khê, làng nghề gò đúc đồng ở Đại Bái, làng nghề dệt Hồi Quan… nhiều hộ gia đình có quy mô sản xuất, sản lượng lớn hơn nhiều đơn vị doanh nghiệp. Các hộ sản xuất có số lượng vốn lớn, thậm chí có hộ đầu tư trang thiết bị sản xuất và mở rộng các loại hình sản phẩm, các thiết bị nhà xưởng, kho bãi để phục vụ sản xuất, như trường hợp gia đình ông Ngô Đắc Sản ở làng nghề dệt Hồi Quan và gia đình ông Nguyễn Hữu Thỉnh ở làng nghề gò đúc đồng Đại Bái. Về hình thức hoạt động sản xuất vẫn mang tính chất gia đình, nhưng về quy mô được xem là một tổ chức doanh nghiệp. Việc mô hình sản xuất hộ gia đình đồng thời cũng là công ty TNHH, doanh nghiệp là một hiện tượng khá phổ biến trong các làng nghề ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay.

Trên thực tế hiện nay, theo số liệu điều tra của Sở Kế hoạch và Đầu tư tỉnh Bắc Ninh cho biết, tại các làng nghề Đại Bái, Phù Lãng, Phù Khê, Hồi Quan có đến trên 30% số hộ gia đình kinh doanh có tiềm năng muốn thành lập doanh nghiệp trong thời gian tới. Tuy nhiên, để khuyến khích các hộ thành lập doanh nghiệp đòi hỏi các cấp, các ngành phải thực thi những chính sách đồng bộ và hiệu quả. Điều cơ bản ở đây là phải đem lại được lợi ích cho cơ sở sản xuất của người dân làng nghề.

* Mô hình sản xuất hợp tác xã: Trong các làng nghề, hiện nay có 131 hợp tác xã đang hoạt động. Về cơ bản sau khi chuyển đổi và đi vào hoạt động theo luật hợp tác xã năm 2003, hầu hết các hợp tác xã đều tiến hành sản xuất và có chiều hướng giảm dần. Các ngành nghề chủ yếu có số hợp tác xã tham gia nhiều là sản xuất đồ mộc; sản xuất giấy; sản xuất các sản phẩm từ kim loại; dệt; chế biến nông sản thực phẩm. Tuy vậy, việc phát triển hình thức hợp tác xã trong làng nghề Bắc Ninh còn gặp nhiều khó khăn như: mặt bằng sản xuất chật hẹp, nguồn vốn hạn chế, tính năng động và linh hoạt của hợp tác xã không bằng doanh nghiệp và công ty TNHH, nhất là trong việc áp dụng công nghệ và chuyển đổi mặt hàng sản xuất kinh doanh. Có thể nhận thấy rằng, mô hình sản xuất hợp tác xã trong điều kiện phát triển nền kinh tế hàng hóa hiện nay đã bộc lộ nhiều bất cập không phù hợp với tính năng động của nền kinh tế thị trường. Mô hình tổ chức hợp tác xã nhìn chung chỉ phù hợp với nền kinh tế bao cấp vào những năm 60-70 (thời kỳ trước đổi mới). Vì vậy, trong tương lai, mô hình sản xuất này sẽ không phát triển mạnh, nhường chỗ cho các mô hình sản xuất khác như tổ chức doanh nghiệp, công ty TNHH.

* Mô hình sản xuất doanh nghiệp tư nhân, công ty TNHH: Thực tế trong những năm gần đây, tại các làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh đã hình thành các mô hình sản xuất mới phù hợp với xu hướng phát triển nền kinh tế thị trường, đó là tổ chức doanh nghiệp tư nhân và công ty TNHH. Theo số liệu thống kê của Sở Công thương tỉnh Bắc Ninh và Cục Thống kê tỉnh Bắc Ninh cho biết, năm 2009 toàn tỉnh có 232 công ty TNHH, doanh nghiệp tư nhân đến năm 2013 toàn tỉnh có trên 410 công ty TNHH, doanh nghiệp tư nhân, “trường hợp ở thị xã Từ Sơn đã có 75 công ty TNHH” [31, tr.85]. Sự tăng nhanh về số lượng như đã nêu ra trên đây chứng tỏ các mô hình sản xuất này đã mang lại hiệu quả cao cho các làng nghề. Khảo sát thực tế tại làng gò đúc đồng Đại Bái, hiện trong làng đã có tới 50 doanh nghiệp tư nhân và công ty TNHH. Cơ sở sản xuất của các đơn vị này đều nằm trong cụm công nghiệp làng nghề của làng. Ở làng gốm Phù Lãng, mô hình sản xuất này cũng đã được phát triển, số lượng là 35 đơn vị. Ở làng nghề chạm khắc gỗ Phù Khê hiện có một số công ty TNHH và doanh nghiệp tư nhân. Nhìn chung,

qua khảo sát thực tế cho thấy, các công ty TNHH và doanh nghiệp tư nhân hiện nay ở Bắc Ninh so với số lượng các làng nghề (62 làng nghề) còn chiếm tỷ trọng nhỏ, nhưng trong những năm tới, hình thức này sẽ là hạt nhân cho sự phát triển của làng nghề Bắc Ninh trong thời kỳ công nghiệp hóa.

Bảng 1.5: Số đơn vị sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp các năm

Hình thức tổ chức

sản xuất

2009	2010	2011	2012	2013	2014	Quý I/2015
Hộ gia đình	10.496	13.773	18.769	19.113	19.840	20.150	20.174
Hợp tác xã	173	164	147	131	154	172	193
Doanh nghiệp tư nhân	87	91	113	156	104	153	164
Công ty TNHH	159	171	193	254	185	245	267
Cộng	10.715	14.199	19.222	19.672	20.283	20.735	20.798