Trùng Lặp Đề Tài, Chủ Đề, Tái Sinh Hình Tượng

luận bàn về biểu hiện của tính liên văn bản. Trong thực tiễn văn học, tính liên văn bản biểu hiện rất đa dạng. Mỗi nhà nghiên cứu lớn đều đề cố gắng xuất hệ thuật ngữ của mình để mô tả những biểu hiện của tính liên văn bản. Giáo trình Lý thuyết liên văn bản, tác giả Nguyễn Văn Thuấn đã giới thiệu rất nhiều khái niệm, thuật ngữ mà qua đó có thể thấy đa số khái niệm, thuật ngữ của các nhà lí luận đều là những sự trừu tượng hóa các biểu hiện của tính liên văn bản trong thực tiễn văn học. Trong khuôn khổ mục tiêu của luận án, dưới đây chúng tôi tổng hợp và trình bày các biểu hiện nổi bật của tính liên văn bản mà theo chúng tôi, có thể được nhận rõ và vận dụng thuận lợi vào việc khảo sát tính liên văn bản trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn.

2.1.3.1. Trùng lặp đề tài, chủ đề, tái sinh hình tượng

Lý thuyết liên văn bản ra đời đã kích hoạt ra vô số những mã truyền đến cho người đọc như một hành trình giải mã hoặc như một sự phản ứng với các văn bản khác. Từ góc nhìn của chủ nghĩa hậu hiện đại, liên văn bản không chỉ là bản thân văn bản, nó xuất hiện một mạng lưới các kí hiệu, mẫu gốc, các diễn ngôn văn hóa… xếp chồng lên nhau, và đặc biệt đã có sự lan tỏa đến các diễn ngôn khác như: tôn giáo, sử học, xã hội học, tâm lý học, chính trị học,… tạo ra những kiến giải sâu sắc về tác phẩm đó. Quan hệ giữa các văn bản có thể rõ ràng/không rõ ràng nhưng sẽ có tiền bản và hậu bản. Điều này không có nghĩa là bắt chước mà đó có thể là sự lặp lại hay viết tiếp trong quan niệm của lý thuyết liên văn bản. Danel Chandler cũng đã dẫn lời của nhà lý luận Terry Eagleton “Tất cả các tác phẩm văn học… đều được “viết lại”, dù chỉ vô thức, bởi các xã hội đọc chúng” để làm vững chắc cho quan điểm: “mọi sự đọc luôn luôn là một sự viết lại” [122, tr.293]. Tuy nhiên, với quan niệm thường thấy, khi đặt vấn đề lặp lại, người ta thường quy về “đạo văn”, chính Kundera đã phát biểu trong Jacques và người thầy của anh ta: “Hãy chết tiệt hết đi những kẻ tự cho phép mình viết lại những gì đã được viết ra! Đem mà đóng xuyên cọc vào đít chúng và đem mà hầm rục chúng đi! Đem mà hoạn và cắt hết tai chúng đi!” [122, tr.294], sau đó chính ông phải thừa nhận viết lại đang làm cho văn học trở nên đa dạng hơn. Rõ ràng, lặp lại có chủ ý hay không chủ ý trong sáng tác văn học đang làm mới diện mạo nền văn học, tác giả trở thành người viết hiện đại, cóp nhặt từ vô số những mảnh ghép văn bản, từ nhiều nguồn văn hóa khác nhau, tham gia vào các diễn ngôn… để hình thành một văn bản mới. Trở lại với Truyện Kiều, thi hào Nguyễn Du đã dựa vào cuốn tiểu thuyết Kim Vân Kiều truyện (cuối thời Minh đầu nhà Thanh) của tác giả Thanh Tâm Tài Nhân gồm 20 hồi để sáng tác thành truyện thơ lục bát Đoạn trường tân thanh

(Truyện Kiều). Về sau, các nhà nghiên cứu còn có nhiều cơ hội đọc được nhiều tài liệu gốc của Trung Hoa. “Theo Nguyễn Cẩm Xuyên, Vương Thúy Kiều là người thật được ghi trong Minh sử. Vì thương tiếc tài sắc hiếu nghĩa nên câu chuyện đời Kiều được lưu truyền qua sách truyện, tuồng tích diễn trên sân khấu từ đời Minh. Càng về sau tình tiết càng hư cấu thêm để hấp dẫn” [196]. Các nhà nghiên cứu cũng đã tìm thấy các sách viết về cuộc đời Vương Thúy Kiều của Trung Hoa như Sinh báo Hoa Ngạc Ân, Tử Tạ Từ Hải Nghĩa của Mộng Giác Đạo Nhân và Vương Thúy Kiều truyện của Dư Hoài. Như vậy, chính sự ảnh hưởng văn học này đã tác động đến các nhà văn, đem đến sự phong phú hay biến đổi về quan điểm, tư duy nghệ thuật, cái mà từ trong truyền thống văn hóa dân tộc của nhà văn không có hoặc từ chính bản thân của nhà văn đó có hoặc không có. Ảnh hưởng văn học có thể thuần túy mang tính chất cá nhân như ảnh hưởng qua lại giữa nhà văn này với nhà văn khác, trong nội bộ quốc gia dân tộc hay mở rộng phạm vi ra bên ngoài lãnh thổ. Người đọc đã tìm thấy những mã khác nhau khi đọc những sáng tác về người nghèo và nông thôn. Xuyên không gian - thời gian, người nghèo ở đâu cũng có, nhiều tầng lớp khác nhau, có nông dân và cả trí thức. Vì nghèo nên luôn bị tác động bởi những biến động của xã hội kéo theo những bi kịch. Đây là đề tài không bao giờ cũ. Các ngòi bút viết về người nghèo, về nông thôn như một lẽ tự nhiên, như thể gốc gác, cội nguồn. Nông thôn với muôn mảng màu luôn là mảnh đất màu mỡ để các nhà văn thai nghén, nhào nặn thành tác phẩm. Không quá khó để tìm thấy đề tài này trong sáng tác văn học trên thế giới. Mikhail Sholokhov đã từng say sưa trong những trang viết về sông Đông - quê hương ông với những người dân Cozak mà khái quát một cách chân thực, sống động cuộc sống, số phận của cả một dân tộc Nga nói chung trong thời kỳ Nội chiến. Một Lỗ Tấn như đứng ngồi trên lửa khi chứng kiến những khổ cực, khiếm khuyết, u mê của người nông dân “như đang ngủ trong cái nhà bằng sắt không có cửa sổ”, từ đó thôi thúc ông làm thế nào để thức tỉnh người dân mình trong AQ chính truyện, Lễ cầu phúc, Cố hương... Đó cũng là hành trình tiến tới những chân lý tốt đẹp của đất nước Trung Hoa. Sau này là một Mạc Ngôn đắm say với những cây cao lương ở khắp mọi nơi, trên cánh đồng, trong hương rượu… kết nối với nông dân Cao Mật để đem đến cho mảnh đất vùng Đông Bắc rừng rực những năm tháng quá khứ, có những hao tổn mất mát, có những khí khái hào sảng… để nội lực của những sáng tác ấy vượt ra khỏi trang giấy, mang tầm vóc khổng lồ hơn nó vốn có. Và những sáng tác của Nam Cao, Kim Lân, Nguyễn Khắc Trường, Nguyễn Kiên, Nguyễn Ngọc Tư,… đã góp phần

kiến tạo gương mặt văn học Việt Nam qua nhiều thế kỉ khi khai thác đề tài nông thôn. Một ví dụ nhỏ để thấy “văn chương không cần đến những người thợ khéo tay” nhưng không thể không tìm thấy sự ảnh hưởng, những dấu vết trong những sáng tác có sự trùng lặp đề tài, chủ đề, hình tượng. Có thể tìm thấy sự lặp lại/ viết tiếp chủ đề “ăn thịt người” trong tác phẩm của nhà văn Lỗ Tấn, Mạc Ngôn, Diêm Liên Khoa, qua những hình tượng nhân vật, các nhà văn thực hiện sứ mệnh “nhìn thẳng vào sự thật” để cất tiếng nói phản tỉnh xã hội. Hoặc người đọc có thể bắt gặp trong văn học những hình tượng nghịch dị (tiếng Pháp - grotesque) vốn có từ trong thần thoại, trong nghệ thuật cổ sơ của các dân tộc đã biểu hiện qua nhiều phương diện như hình tượng nhân vật khổng lồ trong Gargantua và Pantagruel của Rabelais, trong Don Quijote của Cervantes; kiểu nhân vật dị hình như Quasimodo trong tiểu thuyết Nhà thờ Đức bà Paris của Victor Hugo; kiểu nhân vật biến dạng trong Hóa thân của Kafka; kiểu con người méo mó nhân cách, thiểu năng trong Khi tôi nằm xuống của Faulkner; những con người kì dị, lạ thường trong sáng tác của Marquez… Có thể nhận thấy nhiều tác giả đã sử dụng nghịch dị với nhiều kiểu dạng khác nhau, phá hủy logic biểu đạt ngôn ngữ thông thường để phản ánh cái nhìn và sự tiên đoán của mình về thế giới hiện tại. Các nhà văn đã thay cho các hình tượng này một lớp áo mới, không còn giữ nguyên vẹn những thuộc tính khởi nguyên của nó. Nói như nhà văn Nguyễn Việt Hà: “Nghệ thuật nói cho cùng là thế, làm mới những cái đã rất cũ” [122, tr.294]. Từ đó có thể khẳng định, mọi lời văn đều có biên giới với các văn cảnh khác nhau, với tư cách là tác phẩm văn học, tất yếu nó phải có quan hệ đối thoại với những tác phẩm trước và sau nó. Lý thuyết liên văn bản chấp nhận sự hòa trộn, đụng độ nhau giữa các văn bản xuất phát từ nhiều lối viết, nhiều vỉa tầng văn hóa khác nhau.

Trong sự khai thác về đề tài, phạm vi đề tài, chủ đề, hình tượng, nhà văn có thể học tập, tiếp thu, làm mới dựa trên những cái đã có sẵn. “Viết lại để đọc lại” là phương châm của các nhà văn phương Tây. Bản thân nhà văn có thể lặp lại chính mình với các đề tài đã viết, không phải là sao chép theo lối mòn, nó có thể là làm Mới và hiểu Khác đi. Chính vì lẽ đó, các nhà lý thuyết liên văn bản đi đến kết luận: “mọi sự viết lại đều là sáng tạo, đều là kết quả của sự biên tập, tu chỉnh, rút gọn, mở rộng, gom - gộp, đối thoại, hoàn thiện…” [122, tr.299] các văn bản trước và sau đó.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 194 trang tài liệu này.

2.1.3.2. Giễu nhại, ám chỉ, vay mượn, dẫn dụ văn bản

Điều ngẫu nhiên là khi người đọc tiếp nhận một văn bản, dù không có ý định neo vào một điểm nào hay đưa ra một dãy các tài liệu tham khảo và hoàn toàn dựa

trên kiến thức, kinh nghiệm cá nhân nhưng lại xuất hiện hàng loạt những liên tưởng. Những kết nối văn bản xuất hiện trong sự đối sánh với các văn bản khác, tự bản thân văn bản mở ra những tầng nghĩa, xếp chồng lên nhau. Rõ ràng, điều thú vị đó là do sự kích hoạt của tâm trí, sự hiểu biết của người đọc, tạo ra những mối liên hệ và thêm vào đó các lớp chiều sâu cho văn bản. Tính liên văn bản có thể được tạo ra trong các văn bản với các chức năng như giễu nhại, ám chỉ, vay mượn, dẫn dụ văn bản,… như một sự tham chiếu, liên kết những tiền đề cụ thể. Không bao gồm nhạo báng hay đạo văn, sử dụng các chức năng trên của tính liên văn bản trong việc tái cấu trúc ở thế kỉ XX, các nghệ sĩ tìm cách nối kết, giải phóng quá khứ và ghi nhận lại sự khác biệt trong tính hiện đại, cho phép tạo ra những hình thức nghệ thuật mới bằng ẩn dụ mà không hề tạo ra sự lố bịch hay quái đản. Đọc văn bản, người ta có thể ngờ ngợ rằng điều này đã có ở đâu đó. Trong công trình Palimpsests: Văn chương ở Độ Hai, Genette đã đưa nghiên cứu liên văn bản ở mức độ phức tạp hơn, khi ông đề xuất tính xuyên văn bản để thay thế tính liên văn bản. Từ đó, ông đề xuất năm hình thức của tính xuyên văn bản: liên văn bản (intertextuality), cận văn bản (paratextuality), siêu văn bản (metatextuality), kiến trúc văn bản (architextuality), thượng văn bản (hypertextuality). Trong đó, thượng văn bản là thuật ngữ dùng để chỉ một văn bản B (hypertext) được biến đổi từ văn bản A nào đó đã có trước đó (hypotext). Giữa hypertext và hypotext có mối quan hệ là sự cải biến (transformation) và bắt chước (imitation). Theo ông, những hình thức như giễu nhại, chế nhạo, chuyển vị thuộc về sự cải biến là kĩ thuật viết lại trực tiếp, còn nhại, châm biếm, giả mạo thuộc về bắt chước, là sự viết lại gián tiếp. Giễu nhại được định nghĩa “là sự cải biến tối thiểu hạ bản” [122, tr.301], nó mang đặc tính như một trò chơi ngôn ngữ. Đây cũng là một trào lưu, phong cách của văn học hậu hiện đại. Giễu nhại bao gồm việc nhái lại, dưới nhiều hình thức tác phẩm văn học hay nghệ thuật khác. Việc nhái lại mang tính hài hước qua việc sử dụng ngôn ngữ, văn phong, nhân vật hay dựng lại cốt truyện dựa theo những hạ bản. Giễu nhại mang tính chủ đạo trong việc quy chiếu đến những văn bản khác. Nó là một hình thức liên văn bản liên quan đến chủ ý/ không chủ ý của người tạo ra mã nhại. Việc xếp loại giễu nhại và chế nhạo thuộc quan hệ cải biến là một định nghĩa mở cho bất cứ những vấn đề nào mang thông điệp thời đại. Đó cũng là một trong những cách mà các nhà văn hiện đại sử dụng để liên kết quá khứ. Mặc dù có những khác biệt, nhưng điểm nhận diện đặc tính này là các văn bản sử dụng lại những sản phẩm văn hóa hay những hạ bản trước đó trong quá khứ, để quy chiếu/ ám

chỉ cho sự kiện của bản thân văn bản đó. Ám chỉ theo tiếng Latinh “Alludere” có nghĩa là chơi, chơi đùa. Nó được dùng để biên dịch và làm phong phú các văn bản. “Khi mượn các yếu tố của một văn bản khác, có liên quan đến văn bản nguồn, có thể đưa ra tình huống được mô tả hoặc người đó một dấu hiệu nhất định, sẽ đóng vai trò là mã hoặc phương tiện để hiểu các đặc điểm nhất định” [202]. Đây là một kỹ thuật thuận tiện khi tác giả không muốn công khai hoặc giải thích quá nhiều cho điều muốn nói. Để hiểu được ám chỉ cần phải có kiến thức nhất định để tham chiếu được sự tương đồng giữa văn bản đó với các tiền/hạ bản. Điều này có thể tạo một tài liệu tham khảo không chỉ cho bất kỳ văn bản nào, mà còn cho một người, một giai đoạn lịch sử, một cốt truyện thần thoại.

Như đã trình bày ở mục 2.1.2, M.Juvan đã diễn giải mô tả liên văn bản “là hiện tượng một văn bản đề cập đến tiền bản trong diễn ngôn của nó thông qua các hình thái trích dẫn” [122, tr.248] như diễn giải, chú thích, ghi chú ngoài lề, chú giải, ngoại đề siêu hư cấu, toát yếu. Ngoài ra mô tả liên văn bản còn bao gồm các thể loại trích dẫn như phê bình, tóm tắt, diễn giải, điều này cho phép sự trích dẫn, viện dẫn các tiền bản trong văn bản. Liên văn bản kết nối các văn bản lại với nhau, cho thấy sự chi phối mạnh mẽ của các mạng lưới văn bản từ trong quá khứ. Không thể phủ nhận những trích dẫn quyền uy của quá khứ, thông qua những diễn ngôn văn hóa, xã hội, tác giả đã nhấn mạnh hoạt động liên văn bản có chủ ý, nhằm ám chỉ cho những phái sinh, chuyển hóa văn bản. Sự nhận thức những ám chỉ trong văn bản là tùy thuộc vào diễn ngôn văn hóa, triết học và mục đích mà chủ thể tựa vào. Hơn nữa, liên văn bản xem văn bản là một mạng lưới các kí hiệu, mẫu gốc, các diễn ngôn văn hóa, quy ước ngữ nghĩa để hình thành những những văn bản riêng biệt, rồi chúng lại có sự va chạm, vỡ vụn, tan loãng trong nhau, chồng xếp lên nhau tạo thành văn bản khác vừa là nhất thể vừa đa thể. Mỗi văn bản văn học có thể vay mượn từ những văn bản khác không chỉ ở cấp độ từ ngữ mà còn ở các cấp độ cao hơn, như hình tượng, cấu trúc, đề tài và trừu tượng hơn là tư tưởng, quan điểm nghệ thuật. Sự thâm nhập lẫn nhau ở các phương diện trên làm cho văn bản trở nên đa nghĩa. Có thể lấy Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung) và Tây du ký (Ngô Thừa Ân), hai tiểu thuyết chương hồi nổi tiếng của Trung Quốc làm ví dụ. Những mẩu chuyện trong hai tác phẩm vốn đã được kể trong dân gian từ rất lâu bởi các thuyết thoại nhân (những người chuyên đi kể chuyện ở ngoài chợ hoặc trên đường phố để kiếm ăn). Vay mượn chất liệu dân gian, nhào nặn những câu chuyện tích cóp từ cổ xưa để thành tiểu thuyết chương hồi là công lao

to lớn của La Quán Trung và Ngô Thừa Ân. Như vậy, sự vay mượn chất liệu trên thực chất là một quá trình sáng tạo ra cái Mới và nó mang thêm những nghĩa Khác, phù hợp với quan niệm của thời đại mới. Tiếp cận liên văn bản xem mỗi văn bản là một hiện tượng sinh thành của các quan hệ, quá trình kết nối, tương tác, đối thoại của văn bản trong mạng lưới diễn ngôn xã hội. Liên văn bản bao gồm cả những yếu tố nằm trên ngưỡng cửa trong sự diễn giải văn bản. Chúng có vai trò dẫn dụ, vẫy gọi từ diễn ngôn này đến diện ngôn khác, từ văn bản này đến văn bản khác, hoặc gợi mở cho độc giả tiếp cận văn bản như thế nào. Những yếu tố trên ngưỡng cửa đó được Genette gọi tên là cận văn bản, bao gồm peritext (đầu đề, tiêu đề các chương, tựa, ghi chú, lời đề từ, đề tặng…) và epitext (bài phỏng vấn, những nhận xét ngắn gọn về văn bản có tính chất quảng cáo cho quyển sách, những lời bình luận của các nhà phê bình in trên bìa cuốn sách…). Hình thức thâm nhập lẫn nhau có thể được lặp đi lặp lại trong các văn bản khác nhau, trở thành những yếu tố cố định, bền vững và đồng thời là những tín hiệu thẩm mỹ có giá trị, được thừa nhận, tạo nên sự khác biệt giữa văn bản này với văn bản khác. Chẳng hạn câu nói nổi tiếng của Hồ Chí Minh: “Hễ còn một tên xâm lược trên đất nước ta thì ta còn phải tiếp tục chiến đấu để quét sạch nó đi” được nhà văn Nguyễn Minh Châu làm lời đề từ cho tác phẩm Dấu chân người lính. Hay nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã bắt đầu tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn:

“Cô Chín ngự đồng dệt gấm thêu hoa

Thêu non, thêu nước, cô thêu ra đôi rồng chầu” và “Đẹp lạ đẹp lùng…

Rõ ràng cô Chín trong đền Sòng cô giá lâm” đều trích từ Văn cô Chín… Những lời đề từ này trở thành một trong những “chiếc chìa khóa” quan trọng để người đọc mở cánh cửa thâm nhập vào thế giới nghệ thuật của nhà văn.

Theo cảm quan hậu hiện đại, tinh thần liên văn bản còn lan tỏa trong các lĩnh vực khác như tôn giáo, sử học, xã hội học, tâm lý học, chính trị học… Điều này có thể chứng minh bằng mối liên hệ giữa hệ thống đề tài, chủ đề, những biểu tượng, những trích dẫn, viết lại, giễu nhại, vay mượn, ám chỉ… trong trường ngôn ngữ vô tận - chất liệu cấu thành văn bản.

Đúc kết tinh thần liên văn bản của R.Barthes: mọi văn bản đều có dấu vết của văn bản khác, đều có thể trở thành chất liệu cho văn bản khác. Cũng theo ông: “Liên văn bản nơi mà mỗi văn bản được dẫn dắt, bản thân nó là văn bản - ở giữa - văn bản khác, không bị nhầm lẫn với một số nguồn gốc của văn bản; để thử tìm nguồn gốc,

tìm ảnh hưởng của một tác phẩm là rơi vào huyền thoại về quan hệ dòng giống; những sự trích dẫn để tạo ra văn bản là nặc danh, không thể xác định, chưa được đọc: chúng là những trích dẫn không để trong dấu ngoặc kép” [122, tr.135]. Sự tồn tại của một văn bản luôn bị chi phối bởi các mối quan hệ bên ngoài nó, những mảnh vụn trong bức tranh khảm, những dấu vết đã được đọc. Terry Eagleton kết luận: “Một văn bản nổi tiếng thường gắn liền với một lịch sử của những hành động đọc. Vì vậy, mọi công trình văn học đều là sản phẩm của sự viết lại, ngay cả khi không ý thức, các văn bản ấy cũng được viết lại bởi những nền văn hóa của các xã hội đã đọc chúng” [177]. M.Foucault cũng ghi nhận: “Cuốn sách chỉ là một điểm nối kết nhỏ bé trong một mạng lưới vô cùng rộng lớn… Cuốn sách không phải là một vật thể độc lập mà người ta có cầm nắm một cách tách biệt trên tay mình, tính chỉnh thể thống nhất của nó rất mong manh, dễ thay đổi và hết sức tương đối” [175].

2.1.3.3. Tích hợp, giao thoa thể loại

Lý thuyết liên văn bản trong trào lưu hậu hiện đại đã tạo ra một cách đọc mới, không còn biên giới của văn bản, của thể loại, cũng như những chất vấn về đường biên của văn bản khi áp dụng lý thuyết này. Không có gì là tuyệt đối cả, ngay khi các thể loại có những đặc trưng riêng và tồn tại biệt lập thì giữa chúng vẫn có sự xâm nhập, hòa trộn. Hơn nữa, văn bản văn học trong sự tự thân vận động, trong sự trong giao thoa giữa người đọc của quá trình tiếp nhận, những trường liên tưởng, những giao thoa, lát cắt… sẽ được vận hành. Giao thoa là một thuật ngữ bắt nguồn từ khoa Vật lý học dùng để chỉ sự chồng chập giữa hai hoặc nhiều sóng mà tạo ra hình ảnh sóng mới. Giao thoa là sự tương tác giữa các sóng mà ở chúng được tạo ra từ một nguồn hoặc cùng một tần số hoặc tần số gần nhau. Từ cách tiếp cận khái niệm trên, chúng ta sẽ không quá ngạc nhiên nếu phát hiện sự tương tác, gặp gỡ các thể loại văn học/ phi văn học trong cùng một tác phẩm, chúng tạo ra một sản phẩm mới mẻ, đột phá. Sự tương tác, lồng ghép, tồn tại trong nhau, cạnh nhau giúp cho văn bản trở nên sinh động, phong phú và cũng là cách khẳng định cá tính sáng tạo của nhà văn. Trong sáng tác hậu hiện đại, điều này càng rõ nét hơn khi ranh giới của các thể loại bị xóa nhòa, chúng phối kết với nhau, tồn tại trong nhau, tạo ra sự cộng hưởng những tầng sóng ngôn từ. Việc tồn tại một thể loại này trong văn bản, có thể dẫn dắt được văn bản của quá khứ và là sự gợi mở cho văn bản khác sau này. Mục đích của việc pha trộn nhiều thể loại trong văn bản giúp văn bản được đặt trong một không gian mới và mang những chiều kích mới. Tiểu thuyết của Mạc Ngôn bộn bề những thể loại, nó là

sự hấp thụ của những diễn ngôn văn hóa, lịch sử, và chuyển thể những diễn ngôn nghệ thuật khác. Ta có thể bắt gặp trong đó sự giao thoa của thể loại tiểu thuyết, truyện, kịch, thơ ca, hí khúc, báo chí, các văn bản… điều này đem đến những hiệu ứng bất ngờ cho văn bản.

Theo Kristeva: “Mỗi văn bản là một liên văn bản, ở đó các văn bản khác cùng hiện hữu để góp phần chi phối và làm thay đổi diện mạo của văn bản ấy…” [116]. Văn bản nào cũng có sự kết nối với các văn bản khác, văn bản nào cũng có sự hấp thu và chuyển đổi từ các văn bản khác, ranh giới giữa các văn bản bị xóa nhòa. Tính liên văn bản cho thấy văn bản là một thế giới của những đan bện, những thủ pháp, kết cấu nghệ thuật được kiến tạo như một “trò chơi” ngôn ngữ. “Trò chơi” liên/xuyên văn bản khiến đường biên, ranh giới của các thể loại văn bản như được xóa nhòa. Văn bản khi đó như được một tấm thảm đan cài chồng chéo, chằng chịt nhiều thể loại. Nhà văn dựa vào những trích dẫn, sự chuyển vị hay giao thoa các thể loại của văn bản để “đối thoại”, lý giải nhiều vấn đề, đồng thời cũng đem đến một cách đọc mới, mở ra nhiều vỉa tầng ý nghĩa, văn hóa mới.

Chính R.Barthes đã nhấn mạnh “văn bản là một “không gian xã hội” nơi mà không ngôn ngữ nào là trinh nguyên, yên ổn”, “Mọi văn bản đều hiện diện trong quan hệ với các văn bản khác. Nói cách khác, văn bản là một không gian đa chiều kích, ở đó đan dệt vô số văn bản đến từ vô số nền văn hóa khác nhau, không nguồn gốc” [122, tr.134]. Luận điểm này đã chứng minh, chính những liên kết từ các trích dẫn, từ những nguồn văn hóa khác nhau đã đem đến những khác biệt cho văn bản. Hơn nữa, trong hoàn cảnh xã hội, văn hóa mới, việc đọc văn bản cũng là một sự diễn giải mới. Theo đó, một số thủ pháp kĩ thuật liên văn bản như phóng tác/chuyển thể (adaptation); dịch thuật (translation); mô phỏng (imitation) xuất hiện. Ngày nay, không có gì để ngạc nhiên khi bắt gặp một kịch bản được chuyển thể từ văn bản văn học. Nó không đơn thuần là phỏng theo, mà nó là một hành trình đi từ hệ hình này sang hệ hình khác, kiến tạo nên một không gian nghệ thuật khác. Từ đó để thấy mối quan hệ, giao thoa giữa các thể loại, loại hình sẽ đem đến một sự phong phú, phức tạp cho văn bản, khi ở đó cùng tồn tại nhiều bối cảnh văn hóa khác nhau.

Tinh thần liên văn bản kéo theo hiện tượng xóa nhòa ranh giới giữa văn bản này với văn bản khác, thể loại này với thể loại khác, thậm chí còn phân tách cả cấu trúc của văn bản. Từ đó, văn bản văn học đều cần được nhìn nhận như một hiện thể phi trung tâm, đa bội. Mặt khác, liên văn bản chú trọng cách đọc mới, độc giả, trong

Xem tất cả 194 trang.

Ngày đăng: 17/05/2022