Diễn Xướng Thơ Ca Trong Đám Cưới

vùng người Dao Tuyển ở Lào Cai sinh sống qua một số tài liệu đáng tin cậy của giới nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy rằng: Hình thức diễn xướng thơ ca dân gian của người Dao Tuyển ở Lào Cai khá đa dạng, nó gắn bó mật thiết với các mặt sinh hoạt của nhân dân (sinh hoạt lao động sản xuất, sinh hoạt nghi lễ phong tục, sinh hoạt gia đình và xã hội).

Dưới đây, chúng tôi xin giới thiệu một số hình thức diễn xướng thơ ca dân gian người Dao Tuyển ở Lào Cai thông qua những tư liệu mà chúng tôi được biết.

3.2.4.1. Diễn xướng thơ ca trong đám cưới

Giống như dân ca đám cưới của một số dân tộc khác ở Lào Cai như Nùng, H.Mông, Dáy,…dân ca lễ người Dao Tuyển chủ yếu là những bài ca gắn chặt với nghi lễ cưới xin, bên cạnh đó còn có những bài hát ngẫu hứng có tính chất trao đổi tình cảm nam nữ, không nằm trong hệ thống các bài ca nghi lễ. Tuy nhiên nghi lễ cưới xin của người Dao Tuyển được quy định khá chặt chẽ và có tính ước lệ rất rõ. Hệ thống bài ca hôn lễ của người Dao Tuyển được chép thành tập thơ “Vẳn ẳn có”(hôn ân ca). Đây là những bài hát do bên nhà trai và nhà gái hát từ khi nhà trai lên đường đi đón dâu đến khi kết thúc lễ cưới ở nhà trai [51, tr.33].

Về diễn xướng dân ca đám cưới của người Dao Tuyển có mốt số đặc điểm đáng chú ý sau :

Lễ cưới được quy ước là lễ kết hôn giữa hoàng tử và công chúa của triều đình Phương Nam (đại diện nhà trai) và triều đình Phương Bắc (đại diện nhà gái). Đoàn đón dâu là đoàn sứ thần của quốc gia Phương Nam, còn đoàn nhà gái tiếp đoàn đón dâu là đại diện quốc gia Phương Bắc. Những người này là các nghệ nhân thông thuộc các bài hát “Vẳn ẳn có” và có khả năng ứng tác khi thi tài. Các nghi lễ cưới xin và ca từ đều được mô phỏng nghi lễ, ca từ bang giao của hai quốc gia :

Vạn lí trường thành trấn ải quan

Nơi đây quan dũng động binh thành Trời yên biển lặng dân vui hát

Chẳng dung liều lượng loạn hồ hành

Điện thành hoàng dưới trướng tam quan Linh bảo anh hùng tế nhị minh

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 122 trang tài liệu này.

Đoàn đây là Bính Châu hành hoá [51, tr.97].

Đại diện của hai nhà trai gái phải hát đối đáp khi vượt qua các cửa ải có tính chất ước lệ (cửa ải chỉ làm bằng một chiếc cổng tre đơn giản nhưng được hình tượng hoá thành quan ải). Bên trong cửa ải có hai anh lính cầm rượu hát:

Kính thưa đoàn sứ tam cung nữ Thuyền hoa chèo đến phương trời nào Quốc giới không yên luôn có đạo tặc

Trước tổng trấn ải đường không thông .

Đại diện nhà trai viện dẫn lí lẽ bang giao hát trả lời:

Đã thưa trình đủ tin hay không tin Đi đường lục hợp đông tới triều môn Bái cầu dẫn thông tới bệ vua

Đăng khoa phong nhiệm muôn đội ơn [51, tr.36].

Khi đến nhà gái, đoàn nhà trai phải trình hồng thư, trình 12 hồng lễ và hát đối đáp với đoàn nhà gái. Trong các nghi lễ: lễ bản mệnh, lễ hợp duyên, lễ tổ tông…đều có nghi thức hát đối đáp. Thông thường, trong hát đối đáp, nhà gái đưa ra các bài hát đố buộc nhà trai phải hát đáp với nội dung khá phong phú như nói về sự tích các lễ vật, ôn lại truyền thống các anh hùng văn hoá làm ra sách vở, tri thức, chế ra lửa, làm ra tơ tằm…

Nhà gái hỏi: Cái đặt trên bàn vàng tên là gì

Ai đào đất nung thành ra nó Vật đẹp trong lò ai nặn ra Trông tròn tròn bây giờ đựng gì

Nhà trai đáp: Cái đặt trên bàn vàng tên ống

Người nào đất nung nó họ Ngu Tên của nó ngày xưa là lọ

Để bây giờ đựng thuốc linh đan

Nhà gái hỏi : Đất ống ngày xưa ai sinh tạo

Tròn tròn bao quanh truyền đến giờ Giấy đỏ thầy nào để nắp lọ

Sợi buộc đầu lọ gái nào se.

Nhà trai đáp : Xưa ông Vàn Ngù làm đất lọ

Thân lọ tròn tròn truyền đến giờ Ông Cửu Cai làm ra giấy đỏ

Chức nữ dệt tơ chít lọ đầu [50, tr.28].

Xem xét các bài dân ca đám cưới của người DaoTuyển ở Lào Cai, chúng tôi nhận thấy dấu vết của lối hát đối đáp còn rất đậm đặc. Kết cấu các lời ca thường có hai vế: hỏi và đáp. Công thức: vế hỏi thường mở đầu bằng ai, cái gì; vế đáp thường mở đầu bằng ông (bà), này, kia hoặc kể tên nhân vật:

Ai ngồi trên đó lập tu chi

Ai thế trực làm ra bảy quyển Ai tu trên thế chế mao thơ ?

Chín tầng trời nghìn năm tiên ngụ Vô cực tám cửa thấy chín châu Bảy vị lão quân ra bảy quyển

Bồ Tát trị thế chế mao thơ [51, tr.102].

Có lẽ đây là kết tinh của tầng tầng, lớp lớp các bài hát đối đáp – một hình thức hát đối đáp rất được ưa chuộng của đồng bào Dao nói chung và tộc người Dao Tuyển nói riêng.

3.2.4.2. Diễn xướng thơ ca trong tang lễ

Khi có người chết, gia đình tang chủ người Dao Tuyển phải mời người hát giỏi đến hát phụ hoạ cho tiếng khóc than. Trong một số nghi lễ, thầy cúng cũng trở thành thầy hát, hát các bài ca nghi lễ và họ đã trở thành nhân vật diễn xướng. Trong suốt các nghi lễ đều có người hát, người đọc thơ. Tất cả đều nhằm biểu hiện tình cảm đau thương của người thân với người quá cố và dẫn dắt linh hồn người chết về với tổ tiên được thanh thản.

Khi nhập quan, con cháu khóc, thầy hát hát bài “Nhập quan ca” phụ hoạ tiếng khóc:

Sinh thời tình ân nặng như núi Một đường tế bội thuận hoà tình Oán vì trời cho người số thọ

Trót cho mẹ (cha) sớm thăng thiên Đa biệt thân sinh lòng gan đứt

Nghìn vàng mua phận chẳng quay về.

Trong lễ khởi trống thầy cúng chính đánh trống, thầy cúng phụ đánh cồng, con cháu khóc, thầy hát hát phụ hoạ:

Đường hoàng đạn thông thiên đã mở Vũ lưu chấn lệnh bạt âm vang

Trống kêu sấm động xuân tiết khí Chay đàn hoa quả mấy tầng thơm Nghênh đón các thần về ngự giáng

Tiễn biệt vong linh lên tổ tiên [51, tr.37].

Khi thắp đèn báo ơn, thầy cúng đi quanh quan tài hát, con cháu bò theo sau khóc lóc thảm thiết. Bài hát kể về linh hồn đến 10 điện Diêm Vương:

Điện thứ nhất là vua Tần Quảng Trên cầu, Nại Hà hỏi tiền duyên Ai ai đến đây cũng phải khóc

Bởi vì tra xét thật vô thường Đến cầu có cây nghìn thu thụ

Dạ xoa lột áo treo lên cây [51, tr.38].

Trong các bữa ăn dâng cúng cho người quá cố, đều có thầy cúng đọc những bài thơ dâng cúng, miêu tả quá trình làm ra sản vật, miêu tả vẻ đẹp, hương thơm, vị ngon của các vật đem dâng cúng, thể hiện niềm thương tiếc vô hạn của người thân đối với người quá cố:

Một bát cơm dâng trắng phau phau Chân trâu cốc mễ chồng lên nhau Gạo trắng kinh qua nước trong tẩy Đặt vào trong chõ bắc lò sôi

Bốn bên phồng ra binh đinh hoả

Bốn bên lã chã hàng lệ rơi [51, tr.39].

Như vậy, các bài hát, các câu thơ là một bộ phận quan trợng trong diễn xướng đám ma và trong đời sống tinh thần, phản ánh nhân sinh quan, thế giới quan phong phú, thể hiện những tình cảm sâu nặng, thuỷ chung trong đời sống cộng đồng người Dao Tuyển.

3.2.4.3. Diễn xướng thơ ca giao duyên

Hình thức diễn xướng thơ ca giao duyên của người Dao Tuyển khá phong phú, song có thể chia thành hai hình thức chủ yếu: Hát tự phát đơn lẻ và hát có tổ chức, có lề lối. Hát tự phát là hình thức một nam (nữ) hoặc một tốp nam nữ tình cờ gặp nhau giữa chợ, trên nương, trên đường đi chơi tự cất tiếng hát trực tiếp với nhau. Hát có lề lối, tổ chức là hình thức hát được hai bên chuẩn bị trước, đồng thời được thống nhất tổ chức theo những nghi thức khá chặt chẽ. Dưới đây chúng tôi xin giới thiệu một số hình thức diễn xướng thơ ca giao duyên của người Dao Tuyển Lào Cai .

* Hát hội đầu xuân

Theo tiến sĩ Trần Hữu Sơn và nghệ nhân Hoàng Sĩ Lực: từ ngày mồng hai tết đến rằm tháng giêng hàng năm, người Dao Tuyển thường tổ chức hát đầu xuân giữa nam thanh niên làng này với nữ thanh niên làng khác. Muốn tổ chức hội hát này hai bên đều phải có sự chuẩn bị chu đáo từ trước. Cả làng chọn một thầy hát giỏi, người này có trách nhiệm vừa dạy hát cho thanh niên trong làng vừa trực tiếp viết thư mời nữ giới tham gia hát hội đầu xuân. Nội dung thư mời hát với lời lẽ nhún nhường, mong tổ chức cho “cây lúa nảy mầm, hoa quả sai trái, trâu lợn đẻ được nhiều con”. Đồng thời thư hẹn hát phải nêu rõ thời gian, địa điểm, số lượng người của đoàn khách nam giới đến hát. Sau khi nhận được thư, trưởng làng sẽ bàn với già làng, bà chủ hát giỏi của làng, sẽ tuỳ điều kiện nhận lời hay từ chối. Nếu được bên nữ nhận lời, đến ngày hẹn, trai làng thách hát do ông thầy dạy hát dẫn đầu, mặc trạng phục ngày tết kéo đến làng nữ (làng nhận hát). Cách cổng làng chừng vài trăm mét, tốp trai làng thách hát tổ chức hát chào, nêu rõ mục đích hát, chào già làng, trưởng bản, xin phép cho trai làng đến hát :

Chàu sâu đai rành thảm cạc hu Mung xa thỉn chỉ anh minh thìn. (Chắp tay vái lậy ba thầy làng Cho được mở lòng cùng tiên nữ)

Thầy làng gái sẽ lên tiếng hỏi: “Ai đến làng mà làm ồn ã. Trốn việc làm lại bỏ đi chơi”. Lúc này chàng trai mới hát tiếp sang ý thứ hai bằng những câu hát thanh minh, ngộ nghĩnh và đáng yêu:

Dăm chay hàn tì luôn dẻng oa Lìn vằn chỉn thẳn ủ típ dzầu.

(Không phải ngày thường bỏ đi chơi Thấy hoa nở rộ bướm bay đến)

Câu trả lời của trai làng thách hát thật ý nhị vừa thể hiện sự thanh minh không phải lười làm mà đi chơi, mà vì hoa nở, vì mùa xuân về. Lúc này, thầy

làng sẽ lên tiếng gọi các cô gái ra đón bạn vào làng cùng vui xuân và các chàng trai lại hát tiếp kiểu hát mở ném còn trực tiếp với các cô gái:

Tạp tau dòng toòng thểu dều tây Mung xa đào làn anh lấu tàu. (Bước chân đến làng muôn hoa nở

Ngắm hoa ta hát một đôi lời) [12, tr.8].

Các cô gái làng hát đáp:

Thẳn thôi lồi mành thấy thêu pâu Tha chằm chuân sỏng pẻ than theng. (Sấm kêu mưa rơi hoa đua nở

Vườn xuân khoe sắc bướm lựơn vòng) [12, tr.9].

Hát chào xong, đoàn khách nam hát hỏi:

Xin chào!

Đi theo hướng gió thổi, đường đưa đến Làng trù phú, gái làng đẹp có cho vào?

Bên nữ hồ hởi hát đáp:

Vườn xuân! ông chủ đưa hoa, hương thơm nức Cửa làng rộng mở. Hương bay cao

Gõ cửa? Đôi lời cùng cất cao ngây ngất Đón gió tình xuân, đêm nay vui [51, tr.48].

Cuộc hát diễn ra sôi nổi. Ban ngày, không một ai trong đoàn khách nam được vào nhà, mà họ hát ở những vườn cây, những bãi đất rộng của làng. Bên thách hát xin được trò chuyện, hẹn ước với các bạn gái, nhiều đôi nam nữ tách riêng để hát tâm tình với nhau. Đến bữa tối, già làng mời đoàn khách hát nam và đoàn hát của làng cùng vào ăn cơm, uống rượu. Khi đã no say, lửa được đốt lên, cuộc hát lại bắt đầu.

Bên nữ cử hai cô gái mở đầu cuộc hát :

Mặt trời đã khuất, sao mọc lên

Cá con từng đàn đến thăm đồng.

Bên nam cử hai chàng trai hát đáp:

Nghe thấy tiếng sấm vang khắp trời Trời quang mây tạnh sao có mưa.

Bên nữ hát cùng:

Bỗng nghe tiếng sấm vang động trời Mưa dội ào ào vào thôn em

Từ nay lúa mẩy nhờ tiếng hát của anh

Lợn gà không dịch cũng nhờ anh [51, tr.49].

Không như cách hát ban ngày, hát ban đêm ngân nga chậm rãi hơn, và tiếng hát âm trầm, sâu lắng hơn.Trai ngoài làng hát:

Quyết không thể rời nơi ngọc lâm Mong cho cha mẹ kết đôi ta.

Miệng mỉm đáp lời không thấy sắc Dựng tạm rèm vàng lại không treo.

Những lời hát rất đa dạng và phong phú về nội dung, thể loại, chủ đề. Có thể hát về ước mơ của mình với cô gái nào đó, có khi lại hát hỏi thi tài về sự hiểu biết. Bên nữ đáp:

Câu nào cũng thơm tựa ngọt đường Trên đời uyên ương đôi sánh đôi Chưa đến mùa xuân hoa chưa thắm Dã từ kí ức hẹn chẳng xa .

Các cô gái, chàng trai vừa hát, vừa uống rượu, họ say sưa. say tình hát liền qua đêm. Khi thấy trời sắp sáng, hương hoa toả bay, họ sợ cuộc vui phải tan sớm, phải chia tay nhau khi chưa muốn rời:

Nghe thấy hương thơm đứt lòng ruột. Khó theo mọi người thành xoáy đi .

Nhất định bài hát kể không hết.