Tăng cường vai trò của kiểm toán hoạt động ở Việt Nam do kiểm toán nhà nước thực hiện

mang lại nhiều lợi ích tích cực cho nhân dân và qua đó có thêm nguồn ngân sách bổ sung thu nhập cho cán bộ, công chức và người lao động, song so với yêu cầu quản lý và yêu cầu đánh giá tính tiết kiệm, tính hiệu quả và tính hiệu lực trong hoạt động của từng cơ quan, đơn vị sử dụng các nguồn lực tài chính cũng còn khá nhiều hạn chế, bất cập, nhất là tại các quốc gia phân bổ ngân sách theo đầu vào (như ở Việt Nam). Tại đây những quy định về quản lý và sử dụng ngân sách đã tạo ra một tiền lệ cho các đơn vị tìm mọi cách chi tiêu hết tất cả các nguồn lực đã được giao, trong khi hoạt động kiểm toán chủ yếu dựa vào các tiêu chuẩn, định mức… đã được quy định từ trước, nên không đánh giá được tính tiết kiệm, tính hiệu quả và tính hiệu lực. Chính vì vậy vào cuối những năm 1960, một loại hình kiểm toán tập trung vào đánh giá tính kinh tế, tính hiệu quả và hiệu lực do các Cơ quan Kiểm toán Nhà nước (SAIs) như Thụy Điển, Anh, Mỹ, Canada và một số quốc gia khác thực hiện đó chính là kiểm toán hoạt động.

Xuất phát từ tầm quan trọng của kiểm toán hoạt động như nêu trên, nên việc nghiên cứu vai trò của kiểm toán hoạt động do kiểm toán nhà nước thực hiện trong giai đoạn hiện nay là vấn đề có tính cấp bách, với lý do đó, việc lựa chọn Đề tài “Tăng cường vai trò của kiểm toán hoạt động ở Việt Nam do kiểm toán nhà nước thực hiện” làm Luận án Tiến sỹ kinh tế có ý nghĩa thiết thực cả về lý luận và thực tiễn.

2. Tổng quan nghiên cứu

Trong những năm gần đây, đã có nhiều công trình nghiên cứu về kiểm toán hoạt động và kiểm toán nhà nước trong quan hệ với kiểm toán hoạt động, cũng như một số công trình nghiên cứu về kiểm toán nói chung và kiểm toán hoạt động nói riêng đã từng bước được thực hiện ở các trường đại học và các viện nghiên cứu của một số cơ quan trung ương (như Bộ Tài chính, Kiểm toán Nhà nước...), song cho đến nay vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu toàn diện về vai trò của kiểm toán hoạt động. Do đó hiện tại

việc nghiên cứu về kiểm toán và vai trò của nó vẫn đang được những nhà quản lý, nhà chuyên môn, các tầng lớp trí thức quan tâm thực hiện... Có thể kể ra một số công trình nghiên cứu tiêu biểu về kiểm toán, về vai trò của kiểm toán hoạt động như sau:

Thứ nhất, các nghiên cứu về kiểm toán nói chung và vai trò của kiểm toán như sau:

Một là, các nghiên cứu chung về kiểm toán như:

Kiểm toán, AlVin A. ARENS - JAMESK, Loebbecke (tài liệu dịch), NXB Thống kê năm 2005, với các nội dung nghiên cứu chủ yếu về bản chất, đối tượng, phương pháp và tổ chức kiểm toán...;

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 208 trang tài liệu này.

Cẩm nang kiểm toán viên nhà nước, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, với nội dung chủ yếu là hệ thống hóa các văn bản pháp quy có liên quan đến kiểm toán nhà nước, như Nghị định 70/CP ngày 11/7/1994 của Chính phủ về việc thành lập Cơ quan Kiểm toán Nhà nước, Quyết định số 61/TTg ngày 24/01/1995 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Điều lệ Tổ chức và Hoạt động của Kiểm toán Nhà nước; các nghiên cứu về quy trình kiểm toán nhà nước, quy trình kiểm toán ngân sách nhà nước, quy trình kiểm toán doanh nghiệp nhà nước, quy trình kiểm toán đầu tư dự án; hệ thống Chuẩn mực kiểm toán nhà nước, Tuyên bố Lima về các cơ quan kiểm toán tối cao…;

Về các nghiên cứu do Cơ quan Kiểm toán Nhà nước phát hành:

Tài liệu tập huấn Luật Kiểm toán nhà nước, với nội dung chủ yếu là hệ thống hóa các văn bản pháp quy có liên quan đến Luật Kiểm toán nhà nước như sự cần thiết, quan điểm chỉ đạo xây dựng và các nội dung cơ bản của Luật Kiểm toán nhà nước;

Cơ sở khoa học và thực tiễn trong việc xác định phạm vi hoạt động của Kiểm toán Nhà nước và sự khác nhau giữa hoạt động kiểm toán nhà nước với thanh tra nhà nước và thanh tra tài chính, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 2001, với các nghiên cứu chủ yếu là xác định nội dung, đối tượng và phạm vi

kiểm toán và thanh tra của từng cơ quan cho phù hợp với chức năng, nhiệm vụ được giao, nhằm tránh chồng chéo trong hoạt động kiểm toán, thanh tra…

Phương hướng và giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm toán nhà nước, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 2001 và Định hướng chiến lược và những giải pháp xây dựng, phát triển hệ thống kiểm toán ở Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài khoa học cấp nhà nước, 2004. Hai công trình trên với các nghiên cứu chủ yếu là các luận cứ và cơ sở để xây dựng Pháp lệnh Kiểm toán nhà nước và sau là Luật Kiểm toán nhà nước để trình Quốc hội thông qua vào năm 2005 và một số văn bản pháp quy khác do Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước… ban hành để hướng dẫn về tổ chức bộ quy trình, chuẩn mực và một số phương pháp chuyên môn nghiệp vụ khác về các lĩnh vực do kiểm toán nhà nước thực hiện.

Quy trình kiểm toán ngân sách địa phương, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 2003, với các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: phân tích và làm rõ khái niệm, vai trò và quy trình ngân sách nhà nước, nội dung báo cáo quyết toán ngân sách địa phương, cơ sở lý luận, sự cần thiết và thực trạng quy trình kiểm toán ngân sách địa phương, từ đó đề xuất quy trình kiểm toán ngân sách địa phương bao gồm 04 giai đoạn (chuẩn bị kiểm toán; thực hiện kiểm toán; lập báo cáo kiểm toán và thông báo kết quả kiểm toán và kiểm tra đơn vị được kiểm toán thực hiện kiến nghị của Kiểm toán Nhà nước), trong từng giai đoạn đều đề xuất cụ thể quy trình kiểm toán thu, chi tại từng cơ quan quản lý thu, chi ngân sách nhà nước và ngân sách địa phương…;

Về tài liệu đào tạo chính thống do các trường đại học phát hành:

Giáo trình Lý thuyết kiểm toán, Trường Đại học Kinh tế quốc dân, 1996, đã giải quyết những vấn đề cơ bản về kiểm tra, kiểm soát trong quản lý, bản chất và chức năng của kiểm toán, các loại kiểm toán (kiểm toán tài chính, kiểm toán nghiệp vụ, kiểm toán liên kết), đối tượng kiểm toán (như thực trạng hoạt động tài chính, tài liệu kế toán, thực trạng tài sản và nghiệp vụ tài chính, hiệu

quả và hiệu năng), những khái niệm cơ bản thuộc nội dung kiểm toán (như gian lận và sai sót, trọng yếu và rủi ro, chứng từ, cơ sở dẫn liệu và bằng chứng...), hệ thống phương pháp kiểm toán (như các phương pháp kiểm toán chứng từ và kiểm toán ngoài chứng từ), chọn mẫu đối tượng kiểm toán cụ thể (như chọn mẫu ngẫu nhiên, chọn mẫu phi xác suất và đặc điểm chọn mẫu theo đơn vị tiền tệ), tổ chức công tác kiểm toán (như xác định mục tiêu, chuẩn bị kiểm toán, thực hành và kết thúc kiểm toán), tổ chức bộ máy (kiểm toán nội bộ, kiểm toán độc lập và kiểm toán nhà nước), chuẩn mực kiểm toán (như khái quát về chuẩn mực, nguyên tắc và cơ sở xây dựng chuẩn mực...).

Giáo trình Kiểm toán, Trường Đại học Tài chính - Kế toán Hà Nội, NXB Tài chính 2001, gồm các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: bản chất của kiểm toán, các loại kiểm toán (kiểm toán tuân thủ, kiểm toán báo cáo tài chính và kiểm toán hoạt động), mục đích của kiểm toán, các khái niệm cơ bản sử dụng trong kiểm toán (như cơ sở số liệu, hệ thống kiểm soát nội bộ, gian lận và sai sót, trọng yếu và rủi ro), trình tự các bước kiểm toán (như lập kế hoạch, thực hành và kết thúc công việc kiểm toán), phương pháp kiểm toán (như phương pháp chung, các phương pháp kỹ thuật nghiệp vụ riêng), kiểm toán viên và tổ chức kiểm toán...

Giáo trình Kiểm toán, Trường Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh, NXB Thống kê, 2004, gồm các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: tổng quan về kiểm toán và kiểm toán độc lập (như định nghĩa kiểm toán, phân loại kiểm toán theo mục đích gồm kiểm toán tuân thủ, kiểm toán báo cáo tài chính và kiểm toán hoạt động, lịch sử hình thành và phát triển của kiểm toán, vai trò của kiểm toán, quy trình kiểm toán báo cáo tài chính), môi trường kiểm toán, hệ thống kiểm soát nội bộ, chuẩn bị kiểm toán, bằng chứng kiểm toán, kiểm toán trong môi trường máy tính, báo cáo kiểm toán và các nội dung kiểm toán cụ thể như kiểm toán tiền, nợ phải thu khách hàng, hàng tồn kho và giá vốn hàng bán, tài sản cố định và chi phí khấu hao, nợ phải trả và nguồn vốn chủ sở hữu, thu nhập và chi phí...

Hai là, các nghiên cứu về vai trò của kiểm toán như:

Vai trò của kiểm toán nhà nước trong công cuộc cải cách nền hành chính nhà nước, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 2003 và vai trò của kiểm toán nhà nước trong quản lý vĩ mô nền kinh tế quốc dân, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 2002. Hai đề tài nói trên với nội dung nghiên cứu chủ yếu là phân tích và làm rõ một số chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và vai trò của Kiểm toán Nhà nước trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Kiểm toán Nhà nước trong công cuộc cải cách nền hành chính nhà nước và trong quản lý vĩ mô nền kinh tế quốc dân, như giải pháp về nâng cao địa vị pháp lý của Cơ quan Kiểm toán Nhà nước, giải pháp về hoàn thiện tổ chức bộ máy, giải pháp về hoàn thiện các quy trình, chuẩn mực, phương pháp chuyên môn, nghiệp vụ về kiểm toán, giải pháp về đào tạo và bồi dưỡng cán bộ công chức; kiểm tra, kiểm soát chất lượng kiểm toán và hợp tác quốc tế với cơ quan kiểm toán nhà nước của một số nước trong khu vực và thế giới…;

Nâng cao vai trò của kiểm toán nhà nước trong kiểm toán ngân sách địa phương, Vũ Văn Họa, Luận văn thạc sỹ, 2004, với với các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: khái niệm và vai trò của ngân sách địa phương; khái niệm, chức năng và vai trò của Kiểm toán Nhà nước (vai trò của kiểm toán nhà nước được biểu hiện: là một trong những nhân tố góp phần đảm bảo, duy trì tính kinh tế, tính hiệu quả trong hoạt động kinh tế; góp phần làm lành mạnh hóa các quan hệ kinh tế - tài chính trong nền kinh tế; góp phần đề xuất một số giải pháp nhằm thực hiện tốt các cơ chế, chính sách tài chính và còn góp phần răn đe, phòng ngừa các sai phạm trong quản lý tài chính...); nội dung kiểm toán nhà nước đối với ngân sách địa phương (như kiểm toán quyết toán thu ngân sách địa phương bao gồm kiểm toán tổng hợp quyết toán thu và kiểm toán chi tiết việc thực hiện nghĩa vụ với ngân sách tại các đối tượng nộp thuế; kiểm toán quyết toán chi ngân sách địa phương cũng bao gồm kiểm toán tổng hợp quyết toán chi ngân sách địa phương (gồm chi đầu tư phát triển và chi thường xuyên) và kiểm toán chi tiết việc sử dụng ngân sách tại

các đơn vị thụ hưởng...); sự cần thiết khách quan của việc nâng cao vai trò kiểm toán nhà nước đối với ngân sách địa phương; tình hình thực hiện kiểm toán nhà nước đối với ngân sách địa phương; quan điểm và định hướng chỉ đạo nâng cao vai trò kiểm toán nhà nước đối với ngân sách địa phương và một số giải pháp cơ bản nhằm nâng cao vai trò của kiểm toán nhà nước đối với ngân sách địa phương bao gồm một số giải pháp như: nâng cao nhận thức vai trò và sự cần thiết của hoạt động kiểm toán nhà nước trong các ngành, các cấp; hoàn thiện chế độ, chính sách, pháp luật của nhà nước về ngân sách nhà nước nói chung và ngân sách địa phương nói riêng; hoàn thiện quy trình kiểm toán nhà nước đối với ngân sách địa phương; nâng cao hiệu quả hoạt động của Cơ quan Kiểm toán Nhà nước các cấp và năng lực, phẩm chất của kiểm toán viên…

Thứ hai, các nghiên cứu riêng về kiểm toán hoạt động, như:

Sổ tay về kiểm toán hoạt động - lý thuyết và thực tiễn của Nhà xuất bản Stockholm xuất bản năm 1999 với với các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: khái niệm, mục tiêu, lý do và nguồn gốc của kiểm toán hoạt động; định nghĩa về tính kinh tế, tính hiệu quả, tính hiệu lực và những khó khăn khi đánh giá tính hiệu quả, tính hiệu lực; khảo sát trước, kế hoạch công tác và khảo sát chính; các bước của quy trình kiểm toán (như lựa chọn vấn đề kiểm toán bao gồm xác định, hệ thống hóa vấn đề, lập phễu kiểm toán và trình bày vấn đề kiểm toán, lập kế hoạch chương trình kiểm toán bao gồm lập kế hoạch theo phương pháp luận và lập kế hoạch hành chính, thu thập (kết nối) dữ liệu bao gồm xác định mục tiêu của việc thu thập dữ liệu, các loại dữ liệu, điều tra và nghiên cứu tình huống, phương pháp thu thập dữ liệu, phân tích dữ liệu bao gồm phân tích dữ liệu để đánh giá và giải thích, phân tích định lượng và định tính, kết hợp giữa phân tích định lượng và phân tích định tính, viết báo cáo, kết thúc kiểm toán); kỹ năng cơ bản của kiểm toán viên kiểm toán hoạt động (như phỏng vấn và lập bản câu hỏi, thống kê mô tả); cấu trúc của một cuốn Cẩm nang về kiểm toán hoạt động; kiểm toán quản lý và kiểm toán hoạt động...

Cơ sở lý luận và thực tiễn kiểm toán hoạt động, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 1999, với nội dung chủ yếu là phân tích và làm rõ về phương pháp luận, thực trạng một số cuộc kiểm toán mà kiểm toán nhà nước đã thực hiện trong năm 1997 và 1998, cũng như kinh nghiệm của một số nước trên thế giới về hoạt động kiểm toán nhà nước nói chung.

Xây dựng quy trình và phương pháp kiểm toán hoạt động đối với đơn vị sự nghiệp có thu, Kiểm toán Nhà nước, Đề tài cấp bộ, 2003, với các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: tổng quan về kiểm toán hoạt động (như khái niệm, đối tượng, mục tiêu của kiểm toán hoạt động bao gồm đánh giá tính kinh tế, tính hiệu quả, tính hiệu lực, đối tượng và phạm vi của kiểm toán hoạt động); Đặc điểm của quy trình kiểm toán hoạt động; Các phương thức tổ chức thực hiện các cuộc kiểm toán (như theo các chức năng của một tổ chức hoặc kiểm toán toàn diện hoạt động của một tổ chức hoặc kiểm toán các nhiệm vụ chuyên biệt của một tổ chức ); Tiêu chuẩn đánh giá trong kiểm toán hoạt động (tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực); khái niệm, đặc điểm và tổ chức hoạt động của đơn vị sự nghiệp có thu; kiểm toán hoạt động đối với đơn vị sự nghiệp có thu và những nhân tố tác động đến quy trình và phương thức tổ chức thực hiện kiểm toán; kinh nghiệm của Kiểm toán Nhà nước các nước về kiểm toán hoạt động; thực trạng quy trình và phương thức tổ chức thực hiện kiểm toán hoạt động; nội dung của quy trình kiểm toán hiện nay đối với đơn vị sự nghiệp có thu; phương hướng tổ chức và những nội dung chủ yếu của quy trình kiểm toán hoạt động đối với đơn vị sự nghiệp có thu (chuẩn bị kiểm toán; thực hiện kiểm toán; lập báo cáo kiểm toán và kiểm tra đơn vị thực hiện kiến nghị kiểm toán).

Vận dụng kiểm toán hoạt động vào kiểm toán hoạt động dịch vụ thăm dò và khai thác của các liên đoàn địa chất do kiểm toán nhà nước thực hiện, Lê Hoài Nam, Luận văn thạc sỹ kinh tế, 2006, với các nội dung nghiên cứu chủ yếu như: tổng quan về kiểm toán hoạt động (như khái niệm, chức năng,

mục tiêu và vai trò của kiểm toán hoạt động); những nội dung chủ yếu trong tổ chức thực hiện kiểm toán hoạt động (như phương thức tổ chức kiểm toán, xây dựng, lựa chọn tiêu chí kiểm toán, lựa chọn phương pháp định hướng kiểm toán và quy trình thực hiện kiểm toán); tổng quan về đánh giá tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực trong kiểm toán báo cáo tài chính của các Liên đoàn Địa chất; kinh nghiệm đánh giá tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực của một số cơ quan kiểm toán và quản lý ở Việt Nam; sự cần thiết thực hiện kiểm toán hoạt động đối với hoạt động thăm dò và khai thác; định hướng của Kiểm toán Nhà nước đối với kiểm toán hoạt động; nguyên tắc vận dụng kiểm toán hoạt động vào kiểm toán hoạt động thăm dò và khai thác; vận dụng kiểm toán hoạt động đối với hoạt động thăm dò và khai thác của các Liên đoàn Địa chất (như phương thức tổ chức kiểm toán hoạt động, xác định mục tiêu và vấn đề tập trung kiểm toán, xây dựng tiêu chí và tổ chức quy trình thực hiện kiểm toán); những kiến nghị và giải pháp chủ yếu nhằm vận dụng kiểm toán hoạt động vào thực tiễn (như lộ trình thực hiện kiểm toán hoạt động, một số giải pháp triển khai thực hiện kiểm toán hoạt động...).

Giáo trình Kiểm toán hoạt động (do GS,TS Nguyễn Quang Quynh làm chủ biên), Trường Đại học Kinh tế quốc dân, 2009, nghiên cứu các nội dung chủ yếu như: khái quát về kiểm toán hoạt động trong hệ thống kiểm toán (như khái niệm về kiểm toán hoạt động, đặc điểm và chức năng của kiểm toán hoạt động, mục tiêu của kiểm toán hoạt động bao gồm một là, soát xét và nhận định hiệu lực của kiểm soát quản trị nội bộ, hai là, xem xét và đánh giá hiệu quả hoạt động và ba là, nghiên cứu và nhận định hiệu năng quản lý...); chuẩn mực và tiêu chuẩn trong kiểm toán hoạt động; tổ chức kiểm toán hoạt động (như đặc điểm chung của tổ chức kiểm toán hoạt động và đặc điểm của quy trình kiểm toán hoạt động); kiểm toán các hoạt động cơ bản (như kiểm toán hoạt động quản lý và sử dụng nhân lực, kiểm toán hoạt động cung ứng, kiểm toán hoạt động sản xuất, kiểm toán hoạt động marketing, kiểm