Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

- Nguyễn Văn Tuân (2011), “Bản chất và phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, (08) và “Thủ tục giải quyết việc kiện dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, (09). Trong hai bài viết nêu trên, tác giả Nguyễn Văn Tuân xác định vấn đề trước tiên phải giải quyết trong vụ án hình sự là vấn đề tội phạm, trách nhiệm hình sự và nếu có điều kiện thì giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự, vấn đề bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra. Nếu không có điều kiện và để tránh kéo dài việc xét xử vụ án hình sự thì việc kiện dân sự được tách ra giải quyết theo thủ tục chung. Bên cạnh đó, theo tác giả Nguyễn Văn Tuân thì cần xác định rò tư cách tham gia tố tụng của các chủ thể có liên quan đến việc kiện dân sự trong vụ án hình sự và cần xác định rò chế định kiện dân sự trong vụ án hình sự bằng một chương hoặc một số điều luật trong BLTTHS. Trên cơ sở quan điểm này, tác giả có thể tham khảo, học tập để đề xuất các kiến nghị trong luận văn.

- Thái Chí Bình (2014), “Hoàn thiện qui định của Bộ luật hình sự về vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (03). Trong bài viết, tác giả Thái Chí Bình đã đề xuất quan điểm cá nhân về các vấn đề sau: về khái niệm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; về các trường hợp tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Qua nghiên cứu, tác giả thấy rằng chưa có công trình nghiên cứu nào tiếp cận việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự - giai đoạn quan trọng nhất suốt quá trình tố tụng. Mặt khác, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự hiện nay còn có nhiều quan điểm khác nhau. Do đó, đề tài này sẽ góp phần định hướng hoàn thiện qui định pháp luật về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; từ đó đảm bảo hơn nữa quyền của các chủ thể khi tham gia tố tụng.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài

- Mục đích nghiên cứu: Từ những phân tích trên, mục đích nghiên cứu của đề tài trước hết là nhằm đánh giá những qui định của pháp luật hiện hành về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự . Bên cạnh đó, dựa trên cơ sở khảo sát thực tiễn giải quyết vấn đề này để làm rò những vấn đề bất cập trong việc áp dụng

pháp luật vào việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, từ đó hình thành những kiến nghị hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật.

- Nhiệm vụ nghiên cứu:

+ Trình bày lý luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

+ Phân tích, giải thích pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

+ Đánh giá thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Đồng Nai.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 84 trang tài liệu này.

+ Kiến nghị các giải pháp bảo đảm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài

Đối tượng nghiên cứu: là việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được qui định trong BLTTHS 2015.

Phạm vi nghiên cứu: luận văn chỉ nghiên cứu việc giải quyết vấn đề dân sự vụ án hình sự trong thủ tục của phiên Tòa Sơ thẩm.. Cụ thể như sau:

- Về nội dung: đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lí luận và thực tiễn trong việc giải quyết vấn đề dân sự của vụ án hình sự.

- Về thời gian: luận văn được viết trên cơ sở phân tích, đánh giá các qui định của pháp luật tố tụng hình sự từ năm 2015 đến nay và sử dụng số liệu khảo sát từ năm 2015 đến năm 2019.

- Về không gian: việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tác giả khảo sát trên địa bàn tỉnh Đồng Nai.

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp khác nhau như: thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh … để làm sáng tỏ những nội dung được nghiên cứu. Các phương pháp nêu trên được thực hiện trên nền tảng của phương pháp luận duy vật lịch sử, duy vật biện chứng và tinh thần cải cách tư pháp của Đảng cộng sản Việt Nam. Cụ thể các phương pháp thực hiện ở từng chương như sau:

Chương 1: Phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp được sử dụng để phân tích những vấn đề lí luận chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Chương 2 và chương 3: Phương pháp phân tích, so sánh được sử dụng để nghiên cứu pháp luật. Mặt khác, phương pháp thống kê, nghiên cứu vụ án điển

hình cũng được sử dụng để đánh giá về thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; từ đó đề xuất những kiến nghị hoàn thiện BLTTHS 2015.

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn

Luận văn góp phần làm rò hơn lí luận giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự về khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa. Đồng thời, trên cơ sở phân tích những qui định của pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, luận văn cũng nêu ra được những bất cập, hạn chế của BLTTHS 2015 và BLDS 2015, từ đó đề xuất một số kiến nghị để hoàn thiện pháp luật.

Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu trong các cơ sở đào tạo ngành luật học. Luận văn cũng là tài liệu tham khảo bổ ích đối với việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự và cán bộ làm công tác thực tiễn.

7. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn được bố cục thành 03 chương:

Chương 1: Những vấn đề lí luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Chương 2: Quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình

sự.

Chương 3: Thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và những

kiến nghị hoàn thiện pháp luật.

Chương 1

NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ

1.1. Khái niệm vấn đề dân sự và giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự

Để có cái nhìn đúng và chính xác về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trước tiên cần tìm hiểu một số khái niệm có liên quan đến vấn đề này như: xét xử sơ thẩm, vấn đề dân sự trong vụ án dân sự, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án dân sự. Cụ thể như sau:

Theo Từ điển Tiếng việt, xét xử sơ thẩm được hiểu là xét xử một vụ án với tư cách là Tòa án ở cấp xét xử thấp nhất.

Theo giáo trình Luật tố tụng hình sự trường Đại học Luật Hà Nội năm 2006, xét xử sơ thẩm là một giai đoạn của tố tụng hình sự trong đó Tòa án có thẩm quyền tiến hành xem xét, giải quyết vụ án, ra bản án, quyết định tố tụng theo qui định của pháp luật.

Theo giáo trình Luật tố tụng hình sự, xét xử sở thẩm vụ án hình sự là xét xử ở cấp thứ nhất do Tòa án có thẩm quyền thực hiện theo qui định của pháp luật tố tụng hình sự. Như vậy:

Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là hoạt động Nhà nước do Tòa án thực hiện ở cấp xét xử thứ nhất nhằm xem xét, đánh giá toàn diện các chứng cứ, tài liệu của vụ án hình sự, trên cơ sở đó ra bản án, quyết định để xác định có hành vi phạm tội hay không. Người thực hiện hành vi phạm tội, hình phạt được áp dụng đối với người đã thực hiện hành vi phạm tội và giải quyết các vấn đề khác có liên quan trong vụ án hình sự.

Trong việc ra một bản án đúng người, đúng tội và đúng pháp luật thì Tòa án còn phải giải quyết các vấn đề khác phát sinh trong vụ án như giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tội phạm gây ra cho cá nhân, cơ quan, tổ chức hay còn gọi là giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Nhằm tạo cơ sở pháp lí cho việc giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình

sự, đảm bảo việc giải quyết vụ án hình sự được nhanh chóng, kịp thời, bảo đảm quyền lợi của những người tham gia tố tụng, BLTTHS 2015 đã qui định về chế định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và coi đây là một nguyên tắc cơ bản trong quá trình giải quyết vụ án. Cụ thể, Điều 30 BLTTHS 2015 qui định: “Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì vấn đề dân sự có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự”.

Muốn xác định vấn đề nào là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trước hết cần tìm hiểu vấn đề dân sự trong vụ án dân sự là gì?

Vấn đề dân sự trong vụ án dân sự bao gồm những tranh chấp, những yêu cầu trong lĩnh vực dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại, lao động.

Và giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án dân sự là giải quyết những tranh chấp, những yêu cầu trong lĩnh vực dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại, lao động khi có đơn khởi kiện, đơn yêu cầu của đương sự.

Như vậy, BLTTDS 2015 đã qui định cụ thể những vấn đề nào là vấn đề cần xem xét giải quyết trong vụ án dân sự nhưng Điều 30 BLTTHS 2015 lại không giới hạn phạm vi cụ thể những vấn đề dân sự nào cần kết hợp giải quyết trong vụ án hình sự. Trong vụ án hình sự có phát sinh vấn đề dân sự cần giải quyết nếu vấn đề dân sự được xác định ở phạm vi rộng có thể bao gồm cả những vấn đề thuộc về hôn nhân, thừa kế, tranh chấp hợp đồng liên quan đến việc mua bán tài sản phạm pháp (vật chứng). Những vấn đề này đều liên quan đến vụ án hình sự. Ví dụ: kết hợp ra quyết định hạn chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên khi cha, mẹ đã bị kết án về một trong các tội cố ý xâm phạm sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con chưa thành niên…Trước đây, có một số nhà khoa học ở Liên Xô (cũ) đã từng ủng hộ việc mở rộng phạm vi những vấn đề dân sự cần được giải quyết trong vụ án hình sự, bao gồm: các quan hệ dân sự, quan hệ lao động, quan hệ hôn nhân và gia đình (ví dụ như tiền đưa hối lộ...) nhiều khi không có bên nào bị thiệt hại. Nếu không mở rộng phạm vi vấn đề dân sự cần giải quyết trong vụ án hình sự sẽ gây cản trở cho việc xử lí triệt để những hậu quả dân sự trong tố tụng hình sự. Ngược lại, nếu vấn đề dân sự

được xác định ở phạm vi hẹp thì nó chỉ liên quan đến vấn đề bồi thường, bồi hoàn, khắc phục hoặc ngăn chặn những thiệt hại do tội phạm gây ra. Đây là quan điểm của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự trước khi vấn đề này được qui định thành nguyên tắc trong BLTTHS Việt Nam. Trong đó, phần dân sự cần giải quyết được xác định bao gồm: đòi trả tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường giá trị tài sản do tài sản bị chiếm đoạt nhưng đã bị mất hoặc bị hủy hoại; buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lí để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Do chưa xác định được phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nên hiện nay vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau:

Quan điểm thứ nhất cho rằng vấn đề bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự không phải là vấn đề dân sự thuần túy mà vấn đề này có ảnh hưởng tới mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, thủ tục tố tụng về bồi thường trong trường hợp này cũng có những đặc điểm riêng. Do vậy, vấn đề bồi thường này phải được qui định trong BLHS làm căn cứ cho việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Theo ý kiến cá nhân, tác giả không đồng ý với quan điểm này vì đây là vấn đề dân sự chứ không phải là vấn đề hình sự, nó cần được qui định trong BLDS cho đúng và phù hợp với bản chất quan hệ cần điều chỉnh theo pháp luật dân sự chứ không thể qui định trong BLHS.

Quan điểm thứ hai cho rằng vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là tất cả những gì không phải là tội phạm và hình phạt có liên quan đến tài sản hoặc tiền bạc. Theo quan điểm này, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự rất rộng bao gồm các vấn đề mà cơ quan tiến hành tố tụng phải chứng minh trong quá trình giải quyết vụ án hình sự như: tịch thu công cụ phương tiện dùng vào việc phạm tội, vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán đổi chác những thứ ấy mà có; vật hoặc tiền bị người phạm tội chiếm đoạt, sử dụng trái phép; vật hoặc tiền của người khác đưa cho người phạm tội thực hiện tội phạm; tiền hoặc tài sản bị kê biên, thu giữ trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nhưng không thuộc trường hợp tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm qui định tại Điều 47 BLHS 2015 nên Tòa án quyết định hủy bỏ quyết định kê

biên hoặc trả lại tài sản cho chủ sở hữu hoặc người quản lí hợp pháp; trả lại tài sản, sửa chữa tài sản, bồi thường thiệt hại cho người bị thiệt hại; án phí hình sự, án phí dân sự và những khoản tiền hoặc tài sản khác mà cơ quan tiến hành tố tụng quyết định trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Những vấn đề nêu trên bao gồm cả các biện pháp tư pháp theo qui định tại Điều 46, xử lý vật chứng theo Điều 47 và trả lại tài sản, sửa chửa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi theo Điều 48 BLHS 2015, trong đó “bồi thường”, “bồi hoàn” chỉ là một phần của vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Theo ý kiến cá nhân, tác giả cho rằng việc áp dụng các biện pháp tư pháp, xử lí vật chứng nêu trên, tuy có liên quan đến tài sản, tiền bạc nhưng đây là quan hệ giữa người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng, được điều chỉnh bởi BLHS và BLTTHS, không phải là vấn đề dân sự chịu sự điều chỉnh của BLDS. Trường hợp tài sản là vật chứng mà trước đó đem đi thế chấp Ngân hàng thì tài sản tranh chấp giữa Ngân hàng và bị cáo sẽ được giải quyết bằng một vụ án khác mà Ngân hàng là nguyên đơn dân sự. Ở đây, cần xác định cho đúng nhiệm vụ trọng tâm của vụ án hình sự là xem xét giải quyết trách nhiệm hình sự vì vậy không nên mở rộng phạm vi các vấn đề dân sự được kết hợp giải quyết trong vụ án hình sự để tránh trường hợp kéo dài thời gian giải quyết vụ án hình sự. Do đó, nếu xác định vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo quan điểm này thì quá rộng, không phù hợp với việc xem xét giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Quan điểm thứ ba cho rằng vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ liên quan đến vấn đề bồi thường, bồi hoàn, khắc phục hoặc ngăn chặn những thiệt hại do tội phạm gây ra. Hay nói cách khác, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ trong phạm vi trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo qui định tại chương XX BLDS 2015. Đây là quan điểm của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự trước khi vấn đề này được qui định thành nguyên tắc trong BLTTHS. Theo công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự thì vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bao gồm: đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường giá trị tài sản do tài sản bị chiếm đoạt, nhưng tài sản đã bị mất hoặc bị hủy hoại; buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại

về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lí để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Tuy nhiên, không phải tất cả những vấn đề này đều được xem xét giải quyết trong vụ án hình sự mà chỉ có những thiệt hại do tội phạm gây ra hoặc có liên quan đến hành vi phạm tội mới được xem xét giải quyết trong vụ án hình sự. Theo tác giả, đây là quan điểm phù hợp nhất về việc xác định phạm vi vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Từ khái niệm người tham gia tố tụng được qui định trong BLTTHS 2015 có thể xác định rằng những vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bị giới hạn bởi các thiệt hại vật chất, tinh thần do hành vi phạm tội gây ra hoặc có liên quan đến hành vi phạm tội; nếu có thiệt hại xảy ra nhưng không có tội phạm thì không có việc xem xét giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, cụ thể:

- Bị hại là cá nhân trực tiếp bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản hoặc là cơ quan, tổ chức bị thiệt hại về tài sản, uy tín do tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra.

- Nguyên đơn dân sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức bị thiệt hại do tội phạm gây ra và có đơn yêu cầu bồi thường thiệt hại.

- Bị đơn dân sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức mà pháp luật qui định phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại.

- Người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án là cá nhân, thể nhân có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hình sự.

Ngoài ra, vấn đề dân sự cần kết hợp giải quyết trong vụ án hình sự vì chúng có nguyên nhân chung từ hành vi phạm tội và với mong muốn bảo vệ kịp thời lợi ích bên bị thiệt hại do tội phạm gây ra hoặc có khả năng bị thiệt hại bởi quyết định của cơ quan tiến hành tố tụng. Xét về bản chất, nguyên tắc giải quyết vụ án hình sự cũng như phương thức để đạt được mục đích giải quyết khác hẳn với việc giải quyết vụ án dân sự, vì thế không nên lạm dụng việc mở rộng các vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nếu thấy việc kết hợp giải quyết làm phức tạp thêm quá trình giải quyết vụ án hình sự, chưa kể còn có khả năng gây ra tác động tiêu cực trong quá trình giải quyết vấn đề dân sự do khó khăn trong việc vận dụng các nguyên tắc, thủ tục tố tụng dân sự trong tố tụng hình sự (ví dụ như nguyên tắc tự định đoạt, thủ tục hòa giải…).