Sự Dẫn Truyền Xung Động Trên Sợi Trục Qua Khe Synap:

3.1. Dây thần kinh sinh ba (V)

Dây thần kinh số V gồm có:

Phần cảm giác: nguyên ủy thật của phần cảm giác là hạch sinh ba, nằm ở mặt trước phần đá xương thái dương. Tập hợp đuôi gai của tế bào hạch sinh ba tạo nên ba nhánh: dây thần kinh mắt, dây thần kinh hàm trên và dây thần kinh hàm dưới chi phối cảm giác cho nửa trước vùng đầu mặt, màng não ...

Phần vận động: nguyên uỷ thật phần vận động là nhân vận động của dây thần kinh sinh ba nằm ở cầu não, các sợi trục ra khỏi cầu não tạo nên rễ vận động của dây thần kinh sinh ba (góp phần tạo nên dây thần kinh hàm dưới).

3.1.1. Dây thần kinh mắt

Dây thần kinh mắt là nhánh đầu tiên của dây thần kinh số V, từ hạch thần kinh sinh ba, chạy ra trước vào thành ngoài xoang tĩnh mạch hang, qua khe ổ mắt trên để vào ổ mắt. Dây thần kinh mắt cho ra nhiều nhánh bên chi phối cảm giác cho xoang trán, xoang bướm, một phần xoang sàng, một phần màng cứng não, da của lưng mũi, da trán.

3.1.2. Dây thần kinh hàm trên

Dây thần kinh hàm trên từ hạch sinh ba chạy qua lỗ tròn, đến hố chân bướm - khẩu cái cho ra các nhánh bên và nhánh tận là nhánh dưới ổ mắt, qua khe ổ mắt dưới để vào ở mắt, chạy ở rãnh dưới ổ mắt và cuối cùng qua ống dưới ổ mắt ra da vùng mặt. Dây thần kinh hàm trên chi phối cảm giác của da vùng giữa của mặt, hố mũi, khẩu cái, lợi và răng hàm trên, xoang hàm, một phần xoang sàng và màng cứng.

3.1.3. Dây thần kinh hàm dưới

Từ hạch sinh ba, dây thần kinh hàm dưới đi qua lỗ bầu dục đến hố dưới thái dương chia thành nhiều nhánh, trong đó có các nhánh lớn là nhánh lưỡi và nhánh thần kinh huyệt răng dưới, nhánh thần kinh huyệt răng dưới chạy qua lỗ hàm dưới, sau đó chạy trong xương hàm dưới, qua lỗ cằm để ra da vùng cằm .

Dây thần kinh hàm dưới chi phối vận động cho các cơ nhai, cơ hàm móng và bụng trước cơ hai thân, cảm giác da vùng thái dương, má, môi, cằm, lợi và răng hàm dưới, một phần màng cứng và 2/3 trước của lưỡi.

3.2. Dây thần kinh mặt (VII)

Dây thần kinh mặt gồm có các phần:

Vận động.

Đối giao cảm

Cảm giác vị giác

Từ rãnh hành cầu, dây thần kinh mặt chạy qua ống tai trong cùng với dây thần kinh tiền đình ốc tai. Từ đây cho ra nhiều nhánh: dây thần kinh đá lớn, thừng nhĩ...

Dây thần kinh đá lớn: là đường bài tiết nước mắt, tuyến nhày của mũi, miệng.

Thừng nhĩ: từ bên trong phần đá xương thái dương, tách khỏi dây thần kinh mặt, đi ra khỏi xương sọ bằng khe đá trai, phối hợp với nhánh lưỡi của dây thần kinh hàm dưới tạo thành dây thần kinh lưỡi. Thừng nhĩ cho các nhánh đến chi phối bài tiết cho các tuyến nước bọt dưới hàm, dưới lưỡi, cảm giác vị giác 2/3 trước lưỡi. Sau khi cho ra thừng nhĩ, dây thần kinh mặt chạy ra khỏi xương đá bằng lỗ trâm - chũm, xuyên qua tuyến nước bọt mang tai và chia thành 5 nhánh tận: nhánh thái dương, nhánh gò má, nhánh má, nhánh bờ hàm dưới và nhánh cổ. Dây thần kinh mặt vận động cho các cơ mặt, cơ bám da cổ, bụng sau cơ hai thân và cơ trâm móng.

3.3. Dây thần kinh thiệt hầu (IX)

Dây thần kinh thiệt hầu gồm có các phần:

Phần vận động.

Phần đối giao cảm.

Phần cảm giác

3.3.1. Nguyên ủy thật

Nguyên ủy thật vận động nằm ở nhân hoài nghi và nhân nước bọt dưới, nguyên ủy thật cảm giác là hạch trên và hạch dưới của dây thần kinh thiệt hầu nằm gần lỗ tĩnh mạch cảnh (đường hướng tâm của hạch này tận cùng ở nhân bó đơn độc).

3.3.2. Đường đi và phân nhánh

Từ nguyên ủy hư ở phía sau trám hành, dây thần kinh đi qua lỗ cảnh để ra khỏi sọ. Ở đây dây thần kinh phình to ra tạo thành hạch trên và hạch dưới của dây thần kinh thiệt hầu. Sau đó vòng ra phía trước và tận cùng ở rễ lưỡi. Trên đường đi dây thần kinh thiệt hầu cho ra nhiều nhánh nhỏ để đến lưỡi, cơ trâm

hầu, niêm mạc hầu, hòm nhĩ, tuyến nước bọt mang tai, các nhánh đi đến xoang cảnh và tiểu thể cảnh. Dây thần kinh thiệt hầu chi phối vận động cho cơ trâm hầu và cảm giác cho hầu, hòm nhĩ, 1/3 sau của lưỡi và chi phối bài tiết tuyến nước bọt mang tai.

3.4. Dây thần kinh lang thang (X)

Là dây thần kinh lớn nhất trong số 12 dây thần kinh sọ: cấu tạo gồm có vận động, cảm giác và đối giao cảm (thành phần chủ yếu).

Xuất phát từ rãnh bên sau của hành não.

Dây thần kinh lang thang cùng với dây thần kinh thiệt hầu và dây thần kinh phụ từ nguyên ủy hư của nó đi ra khỏi sọ qua phần trong của lỗ tĩnh mạch cảnh, ở đó có hai hạch là hạch trên và hạch dưới của dây thần kinh lang thang. Sau đó chạy trong bao cảnh cùng với động mạch cảnh trong, động mạch cảnh chung và tĩnh mạch cảnh trong, khi đến nền cổ thì dây thần kinh lang thang phải bắt chéo phía trước động mạch dưới đòn phải, (còn dây thần kinh lang thang trái bắt chéo trước cung động mạch chủ ở trung thất). Từ nền cổ dây thần kinh đi đến trung thất trên, chạy sau cuống phổi để vào trung thất sau, ở đây hai dây thần kinh phải và trái tập trung lại và tạo thành đám rối thực quản. Từ đám rối này cho ra hai thân thần kinh lang thang trước (trái), sau (phải) để xuống bụng.

Dây thần kinh lang thang trước ở trước thực quản và chia thành nhánh vị trước và nhánh gan. Dây thần kinh lang thang sau cho ra nhánh vị sau, nhánh tạng và nhánh thận để tạo thành đám rối tạng (từ đám rối này có các sợi đối giao cảm đi đến các tạng trong ổ bụng có sợi đối giao cảm, ngoại trừ một phần ruột già và một phần bộ phận sinh dục - tiết niệu ở hố chậu. Hai nhánh vị trước và sau thì phân nhánh để vào dạ dày.

Trên đường đi, dây thần kinh lang thang cho rất nhiều nhánh bên:

Đoạn trong sọ thì cho một số nhánh bên đến màng cứng và da ống tai ngòai.

Đoạn cổ cho các nhánh hầu để vận động cho các cơ của hầu và màng khẩu cái; dây thần kinh thanh quản trên chạy dọc cơ khít hầu dưới để vận động cho cơ nhẫn giáp và cảm giác một phần thanh quản.

Đoạn đáy cổ và trung thất: cho dây thần kinh thanh quản quặt ngược (bên phải thì vòng động mạch dưới đòn phải còn bên trái thì vòng lấy cung động mạch chủ), dây thần kinh này chạy lên trên nằm trong rãnh khí - thực quản và tận cùng bằng dây thần kinh thanh quản dưới, vận động hầu hết cho các cơ của thanh quản; nhánh tim cổ trên, nhánh tim cổ dưới và các nhánh tim ngực để tạo thành đám rối tim; nhánh phế quản tạo thành đám rối phổi; các nhánh thực quản.

III. SINH LÝ THẦN KINH:

A. SINH LÝ NƠRON:

1. Đặc điểm hình thái:

Trong hệ thần kinh có đến hàng trăm tỉ nơron, là những tế bào được biệt hoá cao để thực hiện chức năng kích thích, dẫn truyễn và dinh dưỡng. Nơron có hình dạng và kích thước rất khác nhau nhưng nhìn chung chúng đều có 3 thành phần chính là: thân, sợi trục và đuôi gai.

Thân: là phần to nhất, trong thân có chứa nhiều ARN có khả năng tổng hợp nên protein và chứa nhiều ty thể. Trên màng của thân có chứa nhiều receptor tiếp nhận chất truyền đạt thần kinh.

Đuôi gai: là những tua bào tương ngắn, phân nhánh, nằm ở gần thân nơron. Đuôi gai cũng chứa nhiều receptor đặc hiệu để tiếp nhận chất truyền đạt thần kinh.

Sợi trục: là một tua bào tương dài, chia thành các nhánh tận cùng, đầu các nhánh tận cùng là các cúc tận cùng, trong đó có nhiều bọc nhỏ chứa chất truyền đạt thần kinh và ty thể.

Một số sợi trục có bao myelin cách điện gọi là sợi trắng, một số không có bao myelin gọi là sợi xám. Những sợi có bao myelin tập trung lại với nhau tạo thành chất trắng

2. Sự dẫn truyền xung động trên sợi trục qua khe synap:

Synap là chỗ tiếp xúc giữa cúc tận cùng thuộc sợi trục của một nơron này với nơron khác (với đuôi gai hoặc thân) hoặc giữa cúc tận cùng thuộc sợi trục của một nơron này với tế bào đáp ứng (tế bào cơ, tuyến)

Sự dẫn truyền xung động trên sợi trục qua khe synap được thực hiện qua 3 quá trình:

Sự giải phóng các chất truyền đạt thần kinh ở cúc tận cùng

Chất truyền đạt thần kinh khuếch tán qua khe synap

Tác động của chất truyền đạt thần kinh lên noron sau synap

B. SINH LÝ PHẢN XẠ TUỶ SỐNG:

Phản xạ là phản ứng của cơ thể đối với những kích thích của môi trường bên ngoài cũng như bên trong cơ thể. 5 thành phần của cung phản xạ:

Bộ phận nhận cảm (receptor).

Dây thần kinh hướng tâm (dây cảm giác).

Trung tâm phản xạ (thần kinh trung ương).

Dây thần kinh ly tâm (dây vận động).

Bộ phận đáp ứng (cơ, gân…)

Trung tâm phản xạ nằm ở chất xám tuỷ sống.

Cung phản xạ có thể có 2 hoặc 3 nơron

Cung phản xạ 2 nơron: thời gian tiềm tàng ngắn

Nơron I: Thân ở hạch gai

Sợi trục theo rễ sau thần kinh tuỷ vào tận cùng ở sừng trước chất xám tuỷ sống.

Nơron II: Thân ở sừng trước chất xám tuỷ sống.

Sợi trục theo rễ trước thần kinh tuỷ đến cơ quan đáp ứng.

Cung phản xạ 3 nơron: thời gian tiềm tàng tương đối dài

Nơron I: Thân ở hạch gai

Sợi trục theo rễ sau thần kinh tuỷ vào tận cùng ở sừng sau chất xám tuỷ sống.

Nơron II: Thân ở sừng sau chất xám tuỷ sống.

Sợi trục tận cùng ở sừng trước chất xám tuỷ sống.

Nơron III: Thân ở sừng trước chất xám tuỷ sống.

Sợi trục theo rễ trước thần kinh tuỷ đến cơ quan đáp ứng

C. SINH LÝ HỆ THẦN KINH TỰ CHỦ

Hệ thần kinh tự chủ chi phối và điều hòa hoạt động của các tạng, hoạt động

của hệ thần kinh tự chủ là do chất truyền đạt thần kinh của sợi hậu hạch và receptor có trên cơ quan chúng chi phối.

Sợi hậu hạch giao cảm bài tiết ra noradrenalin còn gọi là sợi adrenergic. Sợi hậu hạch phó giao cảm và sợi trước hạch của hệ tự chủ bài tiết ra acetylcholine, còn gọi là sợi cholinergic.

Tác dụng của hệ thần kinh tự chủ lên các cơ quan:

Cơ quan

Tác dụng giao cảm	Tác dụng phó giao cảm
Mắt: Đồng tử	Giãn	Co
Các tuyến: Tuyến nước bọt Dạ dày Tuyến tụy	Bài tiết nhẹ	Tăng bài tiết về thể tích và nồng độ enzyme
Tuyến mồ hội	Bài tiết số lượng lớn	Không tác dụng
Tim: Cơ tim Mạch vành	Tăng nhịp tim, tăng sức co bóp Giãn (beta2), co (alpha)	Giảm nhịp tim, giảm sức co bóp Giãn
Mạch máu: Da Nội tạng	Co	Không tác dụng
Phế quản	Giãn	Co
Ruột	Giảm co bóp và giảm trương lực	Tăng co bóp và trương lực