Cái đói và miếng ăn trong truyện ngắn của Nam Cao và Nguyên Hồng trước năm 1945

KẾT LUẬN

Từ trước tới nay, người ta đã nghiên cứu nhiều về Nam Cao và Nguyên Hồng. Phải chăng những gì về hai ông đã nói quá nhiều đến nay đã cạn kiệt? Không hẳn thế, bởi nếu là một tác phẩm có giá trị, từng được thẩm định bởi những người đọc công minh thì nó sẽ rất lâu cũ nếu không muốn nói là không bao giờ cũ. Vẫn có những độc giả thích thú tìm hiểu về con người và tác phẩm Nam Cao và Nguyên Hồng, phát hiện thêm những điều độc đáo về hai ông.

Trong hàng loạt những tác phẩm của Nam Cao và Nguyên Hồng trước cách mạng, cái đói, miếng ăn cứ trở đi trở lại như một nỗi ám ảnh, u uất. Trong văn học Việt Nam không thiếu những tiếng nói đau thương, ai oán về cái đói. Những tiếng kêu đó đã được cất lên từ những trang sách của Tô Hoài, Kim Lân, Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố… Nhưng đó chỉ là những bản tố khổ cho người nông dân. Cũng viết về cái đói, nhưng Nam Cao và Nguyên Hồng nhìn nó không chỉ trong mối quan hệ với con người ở phương diện vật chất mà còn nhìn nó như một thước đo ở phương diện tinh thần. Do đó, cái đói của Nam Cao và Nguyên Hồng mang một tư tưởng mới, một ý nghĩa tố cáo khác: Đó là vấn đề nhân cách con người dưới áp lực của miếng ăn và cái đói.

Nguyễn Lương Ngọc đã nhận xét rất xác đáng: Cái đói của Nam Cao chính là: “Đói Người trong sự giành giật của Con” [56, 597]. Trong cuộc đấu tranh bộ ba giữa trái tim - bộ óc – dạ dày, thì phần thắng thuộc về cái dạ dày. Và phần thưởng xứng đáng cho thắng lợi của cái dạ dày ấy chính là sự sa sút về nhân cách, sự băng hoại về nhân phẩm của con người. Như vậy, Nam Cao không chỉ cất lên tiếng gọi khẩn thiết “Hãy cứu đói cho con người” mà chỉ ra một sự thật trần trụi: miếng ăn không chỉ là “miếng nhục” nữa mà còn là một sức mạnh ghê gớm hủy diệt nhân tính, nhân cách, ngăn chặn sự phát triển năng lực của con người. Đặt con người vào trong sự khó khăn, tủi nhục vì miếng cơm manh áo, thể hiện họ trong trạng thái nhục nhã, tuyệt vọng trước miếng ăn, trước những điều tầm thường, Nam Cao đã có tầm nhìn nhân văn đặc sắc. Ông không tìm cách xoa dịu nỗi thống khổ của con người bằng lòng thương cảm, bằng trái tim nhân ái truyền thống mà tỉnh táo chỉ ra

rằng, khi con người phải dành hết sức lực và trí tuệ để “kiếm ăn”, để chống đỡ với cái đói thì sự gục ngã, sự tha hóa của họ là không thể nào tránh khỏi. Đây không còn là vấn đề đạo đức, sự tốt xấu mà là một quan niệm về con người: muốn con người trở nên tốt tốt đẹp, muốn con người được tự do thì phải giải phóng con người thoát khỏi sự ràng buộc tủi nhục vào miếng cơm manh áo thường ngày. Tinh thần, ý chí, đạo đức của con người là hết sức quan trọng nhưng không phải là tất cả để làm nên phẩm giá con người. Nó chỉ có ý nghĩa lớn khi mà con người không còn là nô lệ vào cái đói, miếng ăn, được tự do phát triển năng lực tinh thần có ở trong con người. Có lẽ đây là một trong những vấn đề mà Nam Cao băn khoăn nhiều nhất nên ông không chỉ nêu lên tư tưởng, quan niệm mà còn phẫn nộ, day dứt khôn nguôi trước sự hư hỏng, sự nhếch nhác thảm hại của con người vì cái đói miếng ăn, vì sự nghèo khổ của họ.

Nhưng khác với Nam Cao, Nguyên Hồng thường đặt nhân vật của mình trước cái đói và miếng ăn theo nghĩa đen của nó, nghĩa là tình cảnh của những lớp người cùng khổ nhất nhưng người ta vẫn thấy nhân vật của Nguyên Hồng tuy nhiều khi không giữ nổi bản lĩnh, nhưng không bao giờ chịu chết hẳn phần người (Nam Cao gọi là chết khi đang sống). Nhân vật của Nguyên Hồng đứng bên bờ vực của sự tha hóa nhưng vẫn có một sức mạnh gan góc để bảo vệ nhân cách, phẩm giá của mình.

Sáng tác của Nam Cao và Nguyên Hồng cách chúng ta đã bao nhiêu năm tháng với bao nhiêu biến thiên dữ dội, nhưng những vấn đề hai ông đặt ra trong đó đến nay vẫn còn nóng ấm. Giữa bầu không khí ngột ngạt của xã hội những năm trước cách mạng, nhân vật của Nam Cao và Nguyên Hồng đã bế tắc trước cuộc đời, đã bị tha hóa về nhân cách nhưng họ vẫn gắng gượng để sống với những niềm tin dẫu vu vơ song vẫn là hi vọng về một cuộc đời mới. Vậy thì, ngày nay với nền kinh tế thị trường phát triển dù chưa đủ no nhưng con người cũng đã được giải thoát khỏi mối đe dọa bị đói, mất nỗi ám ảnh về cái đói mà thế hệ trước ở Việt Nam còn phải chịu. Theo qui luật chung của lịch sử, xã hội sẽ phát triển theo chiều hướng tốt hơn, con người nhất định sẽ có điều kiện sống vững chắc trong cuộc sống tương lai của mình. Tuy nhiên, ở thời đại mở cửa này, trong một môi trường được trang bị đầy đủ