Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn

pháp; và giúp sinh viên các khoa luật chuyên ngành hình sự nghiên cứu sâu hơn về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.

Đề tài là công trình khoa học đầu tiên ở cấp độ tiến sỹ nghiên cứu toàn diện, hệ thống về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong pháp luật hình sự Việt Nam. Những đóng góp mới của luận án là:

- Luận án chứng minh sự cần thiết phải quy định trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;

- Luận án đưa ra các khái niệm khoa học về: các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; cơ sở trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; các yếu tố cấu thành tội phạm (khái niệm khách thể, chủ thể, mặt khách quan và mặt chủ quan) của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;

- Luận án nêu các hình thức trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;

- Luận án phân tích và chứng minh những bất cập trong các quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân và thực tiễn áp dụng chúng trong việc truy cứu trách nhiệm hình sự hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;

- Luận án đã kiến nghị sửa đổi, bổ sung nhiều quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp.

7. Cơ cấu của luận án

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 224 trang tài liệu này.

Cơ cấu của luận án, ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án có ba chương:

Chương 1. Những vấn đề lý luận chung về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.‌‌

Chương 2. Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam.

Chương 3. Thực tiễn áp dụng và những kiến nghị hoàn thiện Bộ luật hình sự Việt Nam về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.

Chương 1

Những vấn đề lý luận chung về Các tội

xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân

1.1. Nhận thức chung về Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân

1.1.1. Sự cần thiết phải quy định trách nhiệm hình sự đối với các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân

Những hành vi vi phạm kỷ luật quân đội bao gồm hành vi vi phạm pháp luật Nhà nước và hành vi vi phạm Điều lệnh Quân đội, có mức độ nguy hiểm khác nhau cần được xử lý bởi các hình thức khác nhau. Trong đó có hành vi bị xử lý hình sự, có hành vi bị xử lý kỷ luật. Những hành vi vi phạm kỷ luật quân đội bị xử lý hình sự là những hành vi có tính nguy hiểm cao cho xã hội, vì gây thiệt hại hoặc có khả năng gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ. Căn cứ vào tính chất các quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ có thể chia những hành vi vi phạm kỷ luật quân đội bị xử lý hình sự thành: những hành vi phạm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm

của quân nhân; và những hành vi phạm tội hình sự chung. Trong đó, những hành vi phạm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là những hành vi do quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân thực hiện, xâm phạm quan hệ xã hội trong lĩnh vực quân sự. Trách nhiệm hình sự của các hành vi này là trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.

Trong khoa học luật hình sự Việt Nam chưa có định nghĩa nào về trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Nhưng xuất phát từ việc phân tích các định nghĩa khoa học về trách nhiệm hình sự [10, tr.9, 33, tr.126, 41, tr.14, 95, tr.49, 96, tr.45] và quy định của Bộ luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân, chúng tôi nêu khái niệm trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân như sau:

Trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là trách nhiệm pháp lý hình sự mà người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân phải chịu sự tác động của hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự, chịu bị kết tội, chịu biện pháp cưỡng chế, chịu mang án tích do Toà án áp dụng tuỳ thuộc vào tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi mà người đó đã thực hiện.

Việc quy định trách nhiệm hình sự đối với hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân xuất phát từ các lý do sau đây:

Thứ nhất, xuất phát từ quan điểm của Chủ nghĩa Mác- Lênin về xây dựng quân đội cách mạng là “Trong quân đội cần có kỷ luật nghiêm khắc nhất”[100, tr 240] và sự nguy hại lớn nhất đối với kỷ luật quân đội và chế độ phục vụ trong quân đội là tội phạm mà trách nhiệm hình sự của nó được thể hiện trong văn bản pháp luật hình sự [101, tr. 563].

Thứ hai, Luật hình sự là một ngành trong hệ thống pháp luật Việt Nam, bao gồm hệ thống những quy phạm pháp luật, xác định những hành vi nguy hiểm cho xã hội (trong đó có hành vi xâm phạm nghĩa vụ trách nhiệm của quân nhân) là tội phạm; quy định loại và mức hình phạt áp dụng đối với từng tội phạm cụ thể. Luật hình sự là công cụ quan trọng để bảo vệ những thành quả cách mạng, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ an ninh quốc gia và trật tự, an toàn xã hội, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, đấu tranh chống và phòng ngừa mọi hành vi phạm tội, góp phần hoàn thành hai nhiệm vụ chiến lược: xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội và bảo vệ vững chắc Tổ quốc xã hội chủ nghĩa Việt Nam [93, tr.288].

Thứ ba, để bảo đảm nguyên tắc công bằng “ở việc không thoát khỏi trách nhiệm và sự tương xứng của trách nhiệm đối với hành vi vi phạm” [96, tr.45].

Thứ tư, để làm cơ sở cho việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân theo nguyên tắc “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự [45, tr.15].”

Thứ năm, Bộ luật hình sự thể hiện tinh thần chủ động phòng ngừa và kiên quyết đấu tranh chống mọi tội phạm và thông qua hình phạt để răn đe, giáo dục, cảm hoá, cải tạo người phạm tội trở thành người lương thiện; qua đó, bồi dưỡng cho mọi công dân tinh thần, ý thức làm chủ xã hội, ý thức tuân theo pháp luật, chủ động tham gia phòng ngừa tội phạm [45, tr.14].

Thứ sáu, chỉ những hành vi nguy hiểm cho quan hệ xã hội tồn tại trong quân đội, do chủ thể đặc biệt (là quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân) thực hiện bằng hành động hoặc không hành động (vi phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân) gây thiệt hại cho sức mạnh, trình

độ sẵn sàng chiến đấu và chế độ phục vụ trong quân đội (sẽ được trình bày tại Mục 1.2 của Luận án) mới bị quy định là tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Đó là những hành vi đã từng xảy ra nhiều trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ hoặc chưa từng xảy ra nhưng việc quy định trách nhiệm hình sự đối với nó có ý nghĩa giáo dục ý thức pháp luật và phòng ngừa tội phạm. Mặt khác, Bộ luật hình sự Việt Nam là văn bản quy phạm pháp luật áp dụng cho cả thời bình và thời chiến. Do vậy, Cơ quan lập pháp của Nhà nước ta chỉ quy định: 28 tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự năm 1985 và 27 tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự năm 1999.

Việc quy định trách nhiệm hình sự đối với các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân có ý nghĩa rất lớn đối với việc bảo vệ sức mạnh của Quân đội. Bởi lẽ, các yếu tố tạo nên sức mạnh của Quân đội bao gồm lực lượng, con người, vũ khí, phương tiện kỹ thuật, trang bị, tính tổ chức và kỷ luật… Khả năng kinh tế của đất nước ta không cho phép duy trì một số lượng quân thường trực rất lớn, trang bị thật nhiều vũ khí, phương tiện kỹ thuật hiện đại. Cho nên, cùng với việc xây dựng Quân đội từng bước hiện đại, đổi mới tổ chức lực lượng, đổi mới huấn luyện và đào tạo nhằm nâng cao chất lượng huấn luyện, cần tăng cường tính tổ chức và tính kỷ luật của Quân đội đáp ứng yêu cầu tác chiến trong điều kiện chiến tranh hiện đại [54, tr.3] như yêu cầu của V.I. Lênin “trong quân đội cần có kỷ luật nghiêm khắc nhất”[100, tr.240].

Về ý nghĩa pháp lý, thì:

Thứ nhất, việc quy định trách nhiệm hình sự đối với các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là cơ sở pháp lý để xử lý người

thực hiện hành vi vi phạm pháp luật xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.

Thứ hai, thông qua việc “quy định trong luật” về các hình thức cưỡng chế đối với người thực hiện hành vi phạm một trong các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân sẽ tác động đến ý thức của quân nhân. Từ đó tác động tới tâm lý quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân, tạo hiệu quả trong cảnh báo và răn đe nếu ai đó thực hiện hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.

Thứ ba, việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm một trong các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là thông điệp cụ thể, trực quan “Nhà nước làm thật chứ không chỉ tuyên bố trong luật”.

Thứ tư, cùng với việc áp dụng hình phạt, Toà án còn áp dụng biện pháp tư pháp buộc người phạm tội cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân bồi thường thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra như: phạm tội huỷ hoại vũ khí, phương tiện kỹ thuật quân sự thì phải bồi thường giá trị vũ khí, phương tiện kỹ thuật quân sự bị huỷ hoại; phạm tội hành hung đồng đội gây thương tích phải bồi thường toàn bộ chi phí hợp lý mà bệnh viện quân y đã bỏ ra cứu chữa, điều trị cho nạn nhân… Tất cả các khoản bồi thường nêu trên đều được đưa vào ngân sách quốc phòng để bù đắp lại những thiệt hại do hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân gây ra.

Như vậy, việc quy định trách nhiệm hình sự đối với hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân không chỉ có ý nghĩa về lý luận, thực tiễn mà còn mang tính cấp thiết để bảo đảm sức mạnh chiến đấu của Quân đội nhân dân Việt Nam.

1.1.2. Khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân

nhân

Khi quy định trách nhiệm hình sự cũng như nghiên cứu về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân, vấn đề cơ bản và đầu tiên cần được giải quyết là phải đưa ra khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Trước đây và hiện nay, các nước trên thế giới có một số khuynh hướng:

Một là, không quy định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự như Bộ luật hình sự của nước Cộng hoà nhân dân Trung Hoa (được ban hành ngày 01/7/1979), Bộ luật hình sự Cộng hoà Pháp (Luật số 92-683 ngày 23/7/1992 sửa đổi các quy định chung của Bộ luật hình sự), Bộ luật hình sự Tây úc…;

Hai là, có quy định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự nhưng không nêu định nghĩa các tội phạm này như Bộ luật hình sự của Vương quốc Thuỵ Điển, Bộ luật hình sự nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam…;

Ba là, có quy định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân và có nêu định nghĩa các tội phạm này trong Bộ luật hình sự như Bộ luật hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga (trước đây) và Liên bang Nga (ngày nay), Bộ luật hình sự Cộng hoà nhân dân Trung Hoa (được ban hành ngày 01/10/1997)…

Các nước theo xu hướng thứ ba tuy có định nghĩa các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự của mình, nhưng mỗi nước lại có một cách định nghĩa khác nhau. Trong Bộ luật hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga năm 1960 được sửa đổi, bổ sung năm 1984, các tội phạm quân sự được định nghĩa tại Điều 237 là “những tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự xâm phạm chế độ phục vụ quân đội, do quân nhân cũng như những người có nghĩa vụ quân sự trong thời gian

tập trung huấn luyện hoặc kiểm tra sẵn sàng chiến đấu thực hiện” [101, tr.128]. Trong Bộ luật hình sự Liên bang Nga năm 1996, các tội xâm phạm chế độ phục vụ trong quân đội được định nghĩa tại Điều 331 là “những tội phạm được quy định tại Chương này xâm phạm trật tự phục vụ trong quân đội, do quân nhân, những người được trưng tập hoặc phục vụ trong lực lượng vũ trang Liên bang Nga theo hợp đồng, quân nhân dự bị trong thời gian tập trung huấn luyện thực hiện”[35, tr.143]. Trong Bộ luật hình sự nước Cộng hoà nhân dân Trung Hoa năm 1997, tại Điều 420 quy định “Quân nhân có hành vi vi phạm chức trách gây nguy hại lợi ích quân sự quốc gia thì sẽ là phạm tội vi phạm chức trách quân nhân bị xử phạt theo quy định của pháp luật [15, tr.67].”

Phân tích các định nghĩa nêu trên về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân, chúng tôi thấy:

Quy định tại Điều 237 Bộ luật hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga và Điều 331 Bộ luật hình sự Liên bang Nga mới chỉ nêu được khách thể loại của các tội phạm quân sự (là chế độ phục vụ quân đội) và người phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm này (là quân nhân, người được trưng tập hoặc phục vụ trong lực lượng vũ trang theo hợp đồng, quân nhân dự bị trong thời gian tập trung huấn luyện) mà chưa nêu được các tội phạm quân sự có tính nguy hiểm cho xã hội cũng như tính có lỗi của loại tội phạm này. Trong khi đó tại Điều 7 Bộ luật hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga lại đưa ra khái niệm “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong pháp luật hình sự, xâm phạm….[35, tr.71]; và tại Điều 14 Bộ luật hình sự Liên bang Nga định nghĩa “Tội phạm là hành vi có lỗi, nguy hiểm cho xã hội bị áp dụng hình phạt theo quy định của Bộ luật hình sự”. Mặt khác về hình thức ngôn ngữ, tại các điều luật nêu trên dùng thuật ngữ “các tội quân sự là những tội phạm…; các tội xâm phạm chế độ