Các giải pháp kinh tế nhằm thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế

Biểu 2.16: Giá xuất khẩu cao su tự nhiên RSS3 theo tháng năm 2008 222

Biểu 2.17: Giá xuất khẩu cao su RSS3 tại thị trường Thái Lan theo

tháng năm 2008 223

Biểu 2.18: Thị phần cao su xuất khẩu của các nước xuất khẩu hàng đầu trên thế giới 223

Biểu 2.19: Kim ngạch xuất, nhập khẩu toàn thế giới 224

Biểu 2.20: Sản lượng gạo xuất khẩu của các nước xuất khẩu hàng đầu

trên thế giới 225

Biểu 2.21: Sản lượng cà phê xuất khẩu của các nước xuất khẩu hàng

đầu trên thế giới 226

Biểu 2.22: Sản lượng xuất khẩu cao su tự nhiên trên thế giới 226

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 248 trang tài liệu này.

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Từ một nước thiếu lương thực, phải nhập khẩu và nhận viện trợ lương thực triền miên, đến nay nhờ thực hiện đường lối đổi mới của Đảng và Nhà nước, rõ nét nhất là sau khi có Chỉ thị 10 của Bộ Chính trị hay còn gọi là “Khoán 10”, nông nghiệp Việt Nam đã thay đổi một cách toàn diện và đạt được những thành tựu to lớn được thế giới thừa nhận, sản xuất lương thực không những đáp ứng được nhu cầu tiêu dùng trong nước, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia mà còn tham gia xuất khẩu và trở thành ngành hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam trong nhiều năm trở lại đây. Trong đó năm 2008, tốc độ tăng trưởng của ngành nông, lâm nghiệp, thủy sản 3.79 % so với năm 2007, sản lượng lúa đạt 38,630 triệu tấn, xuất khẩu đạt 4,4 triệu tấn [19] [38]. Với hơn 70% dân số sống ở nông thôn, gần 60% lực lượng trong độ tuổi lao động đang hoạt động trong lĩnh vực này và thu nhập chủ yếu từ sản xuất nông nghiệp, trong đó có khoảng 44% số hộ thuộc diện khó khăn và nguy cơ tiềm ẩn tái nghèo, sản xuất nông nghiệp không chỉ đáp ứng nhu cầu thiết yếu của nhân dân trong nước, giải quyết được nhiều việc làm cho người lao động mà còn góp phần thực hiện chiến lược đẩy mạnh xuất khẩu có hiệu quả của Đảng và Nhà nước.

Mặc dù tỷ trọng xuất khẩu hàng nông, lâm, thủy sản trong tổng kim ngạch hiện nay có xu hướng giảm dần, phản ánh sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế phù hợp với yêu cầu phát triển đất nước theo hướng công nghiệp hóa và hiện đại hóa, song hàng nông sản vẫn là một trong những ngành hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam trong thời điểm hiện tại và một vài năm tới. Khối lượng và giá trị xuất khẩu hàng nông sản vẫn đang tăng lên nhanh chóng. Một số mặt hàng nông sản đã trở thành những mặt hàng xuất

khẩu chủ lực của Việt Nam, có sức cạnh tranh cao trên thị trường khu vực và thế giới như gạo, cà phê, cao su, tiêu, điều, rau quả… Sự gia tăng kim ngạch xuất khẩu của các mặt hàng này thể hiện Việt Nam đã và đang phát huy được lợi thế so sánh của mình trong việc tập trung xuất khẩu một số mặt hàng nông sản có sức cạnh tranh trên thị trường thế giới.

Việc trở thành thành viên chính thức của Tổ chức thương mại thế giới (WTO) sẽ đem lại nhiều cơ hội cho việc đẩy mạnh xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam nói chung, một số mặt hàng xuất khẩu chủ yếu như gạo, cà phê, cao su, tiêu, điều, rau quả… nói riêng do tác động từ việc giảm dần thuế quan, mở rộng thị trường quốc tế cho hàng nông sản, tạo điều kiện đổi mới công nghệ sản xuất và chế biến nông sản. Tuy nhiên, đi đôi với những thuận lợi, cơ hội thì hàng nông sản của Việt Nam cũng sẽ gặp nhiều khó khăn, thách thức.

Trước hết, đó là do trình độ phát triển kinh tế, năng suất lao động trong nông nghiệp thấp, ngành công nghiệp chế biến nông sản còn yếu. Nhiều mặt hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam còn mang tính đơn điệu, nghèo nàn, chất lượng thấp, chưa đủ sức cạnh tranh trên thị trường thế giới. Ngay cả những mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam như gạo, cà phê, cao su, tiêu, điều đang có nhiều lợi thế và tiềm năng trong sản xuất hàng xuất khẩu và đã đạt được những vị trí nhất định trên thị trường quốc tế cũng đang gặp phải những khó khăn gay gắt trong tiêu thụ…

Nhận thức được vấn đề này, thời gian qua, Chính phủ Việt Nam đã tích cực đổi mới, điều chỉnh chính sách quản lý kinh tế nói chung, chính sách thương mại quốc tế nói riêng nhằm tạo điều kiện đẩy mạnh xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam và đã đạt được những bước phát triển đáng kể. Song hệ thống chính sách này còn chưa đầy đủ, đồng bộ và vẫn mang nặng tính đối phó tình huống, chưa đáp ứng được những yêu cầu kinh doanh trong nền kinh tế thị trường và chưa phù hợp với thông lệ quốc tế.

Với những lý do trên, việc lựa chọn nghiên cứu “Các giải pháp kinh tế nhằm thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế”, trong đó chỉ ra những mặt được, chưa được trong việc ban hành chính sách thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản thời gian qua, từ đó có những giải pháp điều chỉnh, phù hợp nhằm đẩy mạnh hơn nữa xuất khẩu hàng nông sản trong điều kiện hội nhập là một việc làm hết sức cần thiết, rất có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Nhiều năm trở lại đây đã có nhiều đề tài, dự án của các Bộ, Viện nghiên cứu, trường Đại học đã tiến hành nghiên cứu về giải pháp thúc đẩy và nâng cao sức cạnh tranh của hàng nông sản nước ta. Trong số đó, trước hết phải kể đến công trình Dự án Hợp tác kỹ thuật TCP/VIE/8821 (2000) về ”Khả năng cạnh tranh của ngành nông nghiệp Việt Nam: Một sự phận tích sơ bộ trong bối cảnh hội nhập ASEAN và AFTA” của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) được sự tài trợ của Tổ chức Nông lương của Liên hiệp quốc (FAO). Dự án này bao gồm nhiều báo cáo đề cập đến khả năng cạnh tranh của một số mặt hàng nông sản Việt Nam như gạo, đường, hạt điều, thịt lợn, cà phê dưới giác độ chi phí sản xuất và tiếp thị, năng suất, kim ngạch xuất khẩu, giá cả. Thời gian phân tích của các báo cáo này giới hạn đến năm 1999.

Đề tài cấp Bộ, mã số 98-98-036 về “Những giải pháp nhằm phát huy có hiệu quả lợi thế cạnh tranh của Việt Nam trong tiến trình hội nhập vào thị trường khu vực và thế giới” (2000) của Viện Nghiên cứu khoa học thị trường giá cả. Đề tài này nghiên cứu diễn biến khả năng cạnh tranh của ngành hàng lúa gạo, ngành xi măng và ngành mía đường cho đến năm 1999. Các giải pháp đưa ra chủ yếu nhằm phát huy có hiệu quả lợi thế cạnh tranh của Việt Nam.

Đề án "Chiến lược phát triển nông nghiệp- nông thôn trong công nghiệp hóa, hiện đại hóa thời kỳ 2001-2010” (2000) của Bộ NN&PTNT. Đề án này đã phân chia khả năng cạnh tranh một số hàng nông sản của Việt Nam thành 3 nhóm: nhóm có khả năng cạnh tranh cao (gạo, cà phê, hạt điều); cạnh tranh trung bình (chè, cao su, lạc); cạnh tranh yếu (đường, sữa, bông). Các giải pháp chủ yếu tập trung để phát triển sản xuất nông nghiệp và đẩy mạnh xuất khẩu chung cho tất cả các loại hàng nông sản.

Báo cáo khoa học về “Nghiên cứu những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy lợi thế nâng cao khả năng cạnh tranh và phát triển thị trường xuất khẩu nông sản trong thời gian tới: cà phê, gạo, cao su, chè, điều” (2001), của Bộ NN&PTNT do TS. Nguyễn Đình Long làm Chủ nhiệm đề tài, đã đưa ra những khái niệm cơ bản về lợi thế so sánh và lợi thế cạnh tranh, phân tích những đặc điểm và đưa ra những chỉ tiêu về lợi thế cạnh tranh của một số mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ yếu (gạo, cà phê, cao su, chè và điều), bao gồm các chỉ tiêu về định tính như chất lượng và độ an toàn trong sử dụng, quy mô và khối lượng, kiểu dáng và mẫu mã sản phẩm, phù hợp thị hiếu và tập quán tiêu dùng, giá thành.v.v… và các chỉ tiêu định lượng như: mức lợi thế so sánh (RCA), chi phí nguồn lực nội địa (DRC).

Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ của Bộ thương mại (2001) về “Những biện pháp đẩy mạnh tiêu thụ nông sản hàng hóa ở thị trường nông thôn nhằm kích cầu, tăng sức mua”. Trong đó, Đề tài đã nêu khái quát về thực trạng tiêu thụ nông sản hàng hóa và sức mua của thị trường nông thôn trong nhiều năm qua, khả năng sản xuất và thị trường nông sản hàng hóa giai đoạn 2001-2010, từ đó đã đưa ra các giải pháp về tổ chức thị trường tiêu thụ, nâng cao chất lượng và khả năng cạnh tranh của hàng nông sản Việt Nam.

Nghiên cứu của ISGMARD (2002) về “Tác động của tự do hóa thương mại đến một số ngành hàng nông nghiệp Việt Nam: Lúa gạo, cà phê, chè, đường”. Dự án đã sử dụng mô hình cân bằng bộ phận để đánh giá

tác động của Hiệp định thương mại tự do ASEAN (AFTA) tới gạo, cà phê, chè và mía đường. Báo cáo chỉ ra rằng, AFTA sẽ giúp tăng xuất khẩu nông sản cả về số lượng và giá xuất khẩu. Song, sử dụng số liệu điều tra nông hộ thuần túy với giá lao động rẻ không phản ánh đúng chỉ số cạnh tranh của toàn ngành hàng Việt Nam.

Luận án Tiến sĩ của Lê Văn Thanh (2002) về ”Xuất khẩu hàng nông sản trong chiến lược đẩy mạnh xuất khẩu ở Việt Nam”. Luận án đã đề cập đến một số vấn đề có liên quan đến toàn cầu hóa, khu vực hóa, phân tích các lợi thế của Việt Nam trong sản xuất và xuất khẩu hàng nông sản, phân tích thực trạng xuất khẩu nông sản của thế giới, Việt Nam và đã đưa ra được các nhóm giải pháp để đẩy mạnh xuất khẩu nông sản trong tương lai.

Báo cáo khoa học về “Khả năng cạnh tranh nông sản Việt Nam trong hội nhập AFTA” (2005), của Quỹ Nghiên cứu ICARD-MISPA, TOR số MISPA A/2003/06. Báo cáo đã nghiên cứu thực trạng, tiềm năng và lợi thế cạnh tranh của một số mặt hàng nông sản Việt Nam bao gồm gạo, chè, tiêu, thịt lợn, gà và dứa trên thị trường nội địa trong bối cảnh hội nhập AFTA. Đồng thời báo cáo nghiên cứu ảnh hưởng của việc Việt Nam gia nhập AFTA đối với một số mặt hàng nông sản trên đến năm 2004.

Luận án Tiến sĩ của Ngô Thị Tuyết Lan (2007) về ”Giải pháp nâng cao sức cạnh tranh của hàng nông sản Việt Nam trong điều kiện hội nhập”. Trong đó, đã nghiên cứu về lý luận về sức cạnh tranh của hàng hóa, thực trạng sức cạnh tranh một số hàng nông sản chủ yếu của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, đồng thời đề cập đến những tác động từ các cam kết của Việt Nam đối với các tổ chức như AFTA, BTA…

Sách tham khảo của Tiến sĩ Trịnh Thị Ái Hoa (2007) về ”Chính sách xuất khẩu nông sản Việt Nam- Lý luận và thực tiễn”. Trong đó, tác giả đã đi sâu phân tích, đề cập khá toàn diện các cơ chế, chính sách đã được Nhà nước ban hành trong thời gian qua đối với xuất khẩu nông sản của Việt Nam.

Tóm lại, cho đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ và cập nhật về vấn đề giải pháp kinh tế nhằm thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Hầu hết, các nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở việc sơ lược, hoặc đi vào từng khía cạnh cụ thể về đẩy mạnh xuất khẩu của một số mặt hàng đơn lẻ, đưa ra các giải pháp nhằm phát huy những lợi thế cạnh tranh, đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu hàng nông sản v.v…

Vì vậy, có thể nói đề tài được lựa chọn nghiên cứu trong luận án mang tính thời sự cao, rất cần thiết, đặc biệt trong điều kiện Việt Nam đã trở thành thành viên của Tổ chức thương mại thế giới (WTO).

3. Mục đích nghiên cứu của luận án

Mục đích nghiên cứu của luận án tập trung vào những vấn đề sau:

Nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận cơ bản về xuất khẩu hàng nông sản, làm rõ sự cần thiết phải đẩy mạnh xuất khẩu hàng nông sản Việt Nam trong điều kiện hội nhập KTQT. Dựa trên cơ sở lý luận, luận án đã phân tích và đánh giá thực trạng về xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong thời gian qua, chỉ rõ những kết quả đạt được, những tồn tại hạn chế, cả về cơ chế, chính sách cũng như triển khai thực hiện. Kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, luận án đã đề xuất các quan điểm và kiến nghị các giải pháp có cơ sở khoa học và có tính khả thi nhằm thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong điều kiện hội nhập KTQT.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

Đối tượng nghiên cứu của luận án là lý luận và thực tiễn về thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế.

Phạm vi nghiên cứu của luận án, tập trung phân tích một số cơ chế, chính sách phát triển xuất khẩu nông sản, những tác động của cơ chế chính sách đến sản xuất, xuất khẩu nông sản trong thời gian qua. Qua đó, đánh giá thực trạng xuất khẩu nông sản nói chung. Đồng thời, tập trung phân tích một số mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam như gạo, cà

phê, cao su. Đây là những mặt hàng nông sản đang được đánh giá có hiệu quả kinh tế cao, từ đó khái quát hóa các kiến nghị, giải pháp kinh tế chung cho thúc đẩy xuất khẩu cho tất cả các mặt hàng nông sản.

Thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam có rất nhiều giải pháp về kinh tế, kỹ thuật, con người… tuy nhiên, Luận án chỉ tập trung phân tích, đánh giá sâu và đưa ra các giải pháp kinh tế chủ yếu, ngoài ra cũng đưa ra một số giải pháp kỹ thuật mang tính cơ bản để thúc đẩy xuất khẩu hàng nông sản xuất khẩu. Việc nghiên cứu ở cấp độ ngành hàng là chủ yếu. Thời gian nghiên cứu trong giai đoạn từ năm 1995 đến 2008.

5. Phương pháp nghiên cứu của luận án

Để giải quyết những nhiệm vụ đặt ra, luận án sử dụng một số phương pháp phổ biến trong nghiên cứu kinh tế sau đây:

Phương pháp duy vật biện chứng, duy vật lịch sử: Phương pháp này là sự vận dụng các học thuyết của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để xem xét, phân tích các vấn đề liên quan đến thương mại hàng hóa và xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. Những vấn đề lý luận và thực tiễn được xem xét trong điều kiện hoàn cảnh lịch sử cụ thể.

Phương pháp thống kê: Luận án sử dụng các số liệu thống kê thích hợp để phục vụ cho việc phân tích chính sách xuất khẩu nông sản của Việt Nam trong thời gian qua và hiệu quả của chính sách đó qua các thời kỳ.

Phương pháp phân tích tổng hợp: Trên cơ sở phân tích từng chính sách, Luận án đưa ra những đánh giá chung có tính khái quát về cơ chế, chính sách, giải pháp xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trong thời gian qua.

Phương pháp so sánh: Phương pháp này được sử dụng phổ biến trong Luận án để làm sáng tỏ hơn các kết luận trong từng hoàn cảnh cụ thể.